Тәуелсіздік жылдарында бабамыздың басын іздеушілер аз болмады. Осы іздеушілердің бірі – 8 жыл бұрын ғалымдардың бір тобы Ресей Федерациясының мұражайларын бір шетінен бастап аралап шықты. Ресей даласында орын тепкен мұражайлардың 70-80 пайызы сүзгіден өтті. Бірақ қазаққа арманды болған Бас табылмады. Осы жерде бір ой туады: орыс елі (қаратабан, қарашекпендерін айтпаймын, мамандарын, құзырлы қызметтерін айтам) бүкіл қазақтың Кене ханның басын сабылып іздеп жатқанын жақсы біледі, қазақтың іздегенін тауып берсе үлкен құрметке, үлкен сыйға бөлетіндерін де жақсы түсінеді. Бірақ, сөйте тұра, бабамыздың басы табылмай тұр. Соған қарағанда Кенесары ханның басын тауып, оны елге қайтару үшін біздің жоғарғы биліктің тарапынан ресми сұрау, Ресейдің жоғарғы билігінің тарапынан оны ресми бекіту жағы жетіспей жатқан сияқты. Мәселенің мәнісі соған тіреліп тұр.
«Еуразия» гуманитарлық ғылыми зерттеу орталығының директоры, т.ғ.д, профессор Зиябек Қабылдинов осыған байланысты былай деп ой түйеді:
– Кенесарының басы міндетті түрде елге қайтарылуы тиіс. Ол мақсатқа қол жеткізетінімізге де сенімдімін.Ол үшін Мемлекеттік хатшы, Сыртқы істер министрлігі, Мәдениет және ақпарат минстрлігі және т.б мүдделі органдардың саяси жігері, барынша қызу әрі жан-жақты қолдауы керек. Ресей бізбен достық қатынастағы ел болғандықтан Кенесары ханның басы елге қайтарылуына барынша жағдай жасауға тиіс,– деді.
Ғалым оған дейін Кенесарының Омбы мұражайында қалған мылтығын елге алдырту керектігін айтады. Ол кісі ханның патша басқыншыларына қарсы күресте қолданған қаруын осыдан 5 жыл бұрын мұражайда тұрған жерінен суретке де түсіріп алыпты. Зиябек Ермұханұлы Кенесары мұраларын түгендеуді нақ осы қара мылтықты елге алдыртудан бастаған жөн деп санайды.
Дәулетқали АСАУОВ

Тамғалы  таста  бәдізделген аңның  суреттері,  таңбалар бәрі сол  Тарбағатайда  көрген жартастардағы  кескінге ұқсап қалған. Өкінішке  қарай,  археологтар,  ғалымдар  еліміздің оңтүстігін шиырлай  бергенше,  бір уақ осы  Тарбағатай тауын  бір  кезіп  шықса, түркі  жұртының  арғы  тарихынан  хабар  беретін талай жәдігерге  кезігер  еді. Амал  қанша, ондай  қадамға  барып  жатқан  ешкім  жоқ. Әрине,  тарихы  жақсы  зерттелген  Тамғалы  тастың  орны  бөлек.  Ол жөнінде  түрлі әңгіме де жетеді. Енді сыры  беймәлім Тарбағатай  тауындағы  таңбаларды  қоя  тұрып, Тамғалы  тасқа  байланысты әңгімемізді  өрбітейік. Ресей уфологтары адамзат дамуында ерекше орын алатынеліміздегі Тамғалы археологиялық кешеніне байланысты қызықты пікір айтып отыр. Олардың айтуынша, жартасқа шекілген «күн басты» бейнелер өзге ғаламшардан  келген жатжұрттықтардың суреті. Шындығында, жартасқа бәдізделген «күн басты» пішіндер жекелеген және көп пішінді композиция түрінде берілген. Уфологтар осы аймақты мекен еткен көне түркі жұрты жатжұрттықтармен байланысқа түскен деген пікірде. Соның әсері түркі суретшілерінің осындай кейіпте тасқа суреттер қашауына түрткі болған. «Түркілердің адамзат дамуының алғашқы кезеңінде бірінші болып, темір өндіріп, оны өңдеп, тұрмыстық құралдар жасауына да сол көктен түскендердің ықпалы болуы әбден мүмкін» деседі уфологтар. «Тасқа шекілген спиральға ұқсас таңбаларға қарап отырып Құс жолын байқауға болады. Қазіргі құс жолына байланысты жасалған картамен әлгі суреттердің арасында өте ұқсастық бар. Демек аспан әлемін зерттеуді түркілер бірінші қолға алған», – дейді АҚШ зерттеушісі Джозеф П. Скиппер. Енді осы «Тамғалы тас» деген атқа ие болған кешенге байланысты бұған дейін айтылып, қатталған деректерге көз салайық.

Тамғалы – Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 шақырым жерде, Алматы облысының Жамбыл ауданына қарасты Қарабастау ауылында Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. 1957 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнология институтының экспедициясы «Қазақстанның археологиялық картасы» бағдарламасы аясындағы барлау жұмыстарының барысында ашылған. Қола дәуіріне тән бейнелер мен сюжеттер негізінен «күн басты» және «дәстүрлі киім» үлгісі сипатында. Таңбалы археологиялық кешені Орта Азияда кең тараған антроморфты бейне күн шапақты бетперде киген пішіндердің көптігімен ерекшеленеді. Суреттердің толық бір топтамасы антроморфты бейнеде жануарлар кейпіндегі бетперде киіп, аң терісін жамылған. Дәстүрлі және ғұрыптық үлгідегі киіну салтының бейнеленуі Орта Азия бойынша мерзімделу шеңбері б.з.б. ІІІ-мыңжылдықтың басы мен 2-мыңжылдықтың ортасына сәйкес келеді. Олар ерте темір дәуірінің афанасьев, окунев мәдениеттеріне де жақындығымен, Солтүстік және Орта Азияның далалық аймақтарының мәдениеттерімен (андрон мәдениеті, қарасұқ мәдениеті, т.б.) ұқсастығымен ерекшеленеді.

Тамғалы археологиялық кешенінде қола және ерте темір дәуірлеріне, ортағасырлар мен «жаңа заманға жататын қоныстар, қорымдар, құрбандық орындары және петроглифтер» сияқты 100-ге тарта ескерткіш орыны бар. Шағын аумаққа шоғырланған ескерткіштер осы өңірді мекендеген көптеген көне тайпалардың 3 мыңжылдық тарихын қамтиды. Кешеннің негізгі өзегі шатқалдағы 3000-ға жуық петроглифтер. Кей зерттеушілер петроглифтердің ең көнелері б.з.б. ІІ-мыңжылдықтың ортасында, кейбірі ерте темір дәуірінің басында, сондай-ақ қола дәуірінде пайда болған деген тұжырымдар айтады. Бұл суреттер осы тауды киелі санап, мәдени ғұрыптық орынға айналдырған қауымдарға тәу ету, ғұрыптық жоралғылар өткізу кезінде алыстан көрінуі үшін таң атқаннан күн батқанға дейін күн сәулесі түсетін жартастардың ұшар биігіне салынған.

Тамғалы археологиялық кешені – 2004 жылы өткен ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени-археологиялық және табиғи мұра комитетінің 28-сессиясында ЮНЕСКО-ның комитет мүшелерінің бірауыздан қолдауымен Бүкіләлемдік мәдени мұра тізіміне енгізілген Орта Азиядағы жартастағы өнердің бірінші ескерткіші.

Міне, нақты деректер осылай сыр шертеді. Ал Ресей уфологтары мен АҚШ зерттеушісі жоғарыдағыдай пікір айтады. Әрине, көне заман суретшілері қиялында көрініс тауып, тасқа қашалған бейнелер анықтап қараған адамға скафандр киген ғарышкерлерге ұқсайтыны рас. Осыған қарап уфологтар айтқан пікірде жан бар ма деп те қаласың. Сондай-ақ оқымыстылар Тамғалы кешенінен басқа, Алтайдан табылған, зерттеу бойынша 4-5 мың жыл бұрын тасқа қашалған скафандр киген пішіндер мен бұдан үш мың жыл бұрын Тибет тауларындағы жартастарға салынған ұшатын табақшаға ұқсас суреттер және бұдан мың жарым жыл бұрын Америка құрлығында өмір сүрген мая тайпасы адамдары жерленген табыттардағы ғарыш кемесіне ұқсас сызбалар, сондай-ақ Сахарадан табылған бес мыңжылдық тарихы бар көне суреттегі скафандр киген адам пішіндес суреттердің барлығының түбі бір деседі. Бұған  Тарбағатай  тауындағы  таңбаларды  да  қосуға  әбден  болатын  сияқты.

Жалғыз қайың

Жалғыз қайың 

Жіңішке сымға тартқан әні қандай,

Балауыз балбыраған тәні қандай.

Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,

Толықсып толып тұрған сәні қандай...

Осылайша Сұлтанмахмұт Торайғыров Қамар бейнесін тамсана суреттеген. „Қамар сұлу„ романын жазуға оны баянсыз махаббат итермелегенін және де атақты туындыны Ақбас Алтайдың баурайында қоныс тепкен Шыңғыстай ауылындағы жалғыз қайыңның түбінде отырып жазған деуші еді көпті көрген көнекөз қазыналы қарттарымыз. Ауылдан тысқары тұрған сол бір қайың өткеннің куәсі іспетті.

Халқымыздың белгілі ақын-жазушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров та романның кейіпкері Ахмет сияқты бай адамның қызына ғашық болған екен. Махаббатының баянсыз, үмітсіз болғанын ақынның кейбір өлең жолдарынан да ұғынуға болады:

Бәрі де қолдың қысқасы –

Бір күнді мойынға алмауым.

Тағдырдың шебер ұстасы,

Көрдім мен жоқ қып қарғауын,- деген өлең жолдарында ақынның шарасыздығы, қолының қысқалығы оның еркін байлап тұрғанын аңғара аламыз.

Ал, енді шежіреге тереңірек үңілейік... Социалистік Еңбек Ері, соғыс ардагері, атақты атгер Бошай Кітапбайұлының "Тоғыз таңбалы Найман" атты шежіресінің 1-кітабында ақынның ғашығы туралы деректерге сүйендік.
Қаратай еліндегі Әбдікерім болыстың Бағила, Бағдат атты екі қызы болыпты. Бағиланы бала кезінде атасы Ережеп қажы Шыңғыстай болысына қарасты Шүй бойындағы Уақ Бұқабай деген ірі саудагердің баласы Ақсолтанға бермек болып құдаласып қойған екен. Өзі сұлу, өзі әнші Бағила Сұлтанмахмұт Алтайға келгенде 17-ге шығып, толықсып отырған кезі. Қыздың ақыл-ойы мен көркі ақынның жүрегін бірден жаулаған.

Бозбала ғашықтығын жасырмаған да. Сол тұстағы ғашықтық өлеңдері түгелдей Бағилаға арналған. Бағиланың да Сұлтанмахмұттан көңілі болған дейді. Алайда, қатал тағдыр бір болуға жазбаған еді... Қыздың ұзатыларда қоштасу ретінде, әрі ақынға арнап айтқаны күні бүгінге дейін ел аузында екен. Елін, жерін сағынып ішқұсамен күн кешкен Бағила екінші баласына босана алмай, дүниеден қайтыпты.
Міне, осылай өз басынан кешкен оқиға "Қамар сұлу" романының тууына себепші болған екен. Ғашығынан қол үзген Сұлтанмахмұт Шыңғыстай ауылына кіре берісте өсіп тұрған жалғыз қайыңның түбіне жиі келіп, ішінде беріш болып қатқан мұңын тарқататын. Заманның ащы шындығын әшкерелейтін шығарманың жазылуына осы қайың куә деседі жергілікті жұрт.
"Ол кезден бері қаншама уақыт өтті. Қайың ендігі қурап қалар еді", - деп сенбейтіндер де бар көрінеді. Алайда, қайың ағашының өмір сүру ұзақтығы - 100-150 жыл екенін ескерсек, бәрі де мүмкін...
Біздің білгеніміз
"Тоғыз таңбалы Найман" шежіресінде тағы мынандай қызықты деректі ескермей кете алмадық. Әбдікерім болыстың екінші қызы Бағдат та көрікті болыпты. Бозбала кезінде Сәрсен Аманжолов бойжеткенге сезімін білдірген екен. Бірақ Бағдат Петербург университетінің заң факультетін бітірген адвокат Ғазиз Қалбановқа деген уағдасынан қайта алмапты.

Мадина ҚАЙНАРОВА

Ұлт порталы

Фотосуретте: Катонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылына кіреберістегі жалғыз қайың

Сұлтан Жанболатовтың қыстырмасы:

Ауыр қысым Ғазез бен Бағдатты Қытайға әкеледі. Ғазез 40-жылдарда Ресей мен Шың Шысай жендеттерінің қолынан қаза табады. Бағдат бертінде қайтыс болған. Оның Қабылхақ, Сәкен сықылды ұлдары да о дүниелік болды. Қабылхақтың үлкен ұлы Әніуәр Үрімжіде. Екінші ұлы Қасым АҚШта, үлкен ғалым. Әбдікәрім болыс та сол 40-жылдары Қытайдағы Алтайда тұрған ССРО консулінің қолынан қаза тапқан екен.....

 Ғалым кездесу барысында халқымыз қолданған әліпбилер жайлы айта келе: «Бізде тарихты оқыту кезінде «ұйғыр жазуы» деп оқытады. Тарихта ұйғыр жазуы деген мүлде жоқ. Дұрысы «найман-моңғол жазуы». Өйткені, дәл осы жазу шыққан тұста наймандардың тарих сахнасында салтанат құрғаны белгілі. Ал, жазулардың барлығы наймандар мекендеген аумақтардан табылды. Енді неге біз оны «ұйғыр жазуы» деп атауымыз керек?! Бұл мен ұсынған бір ғана дерек. Оның найман-моңғол жазуы екенін дәлелдейтін деректер жетіп артылады. Ұйғыр жазуы деп атап жүрген орыс зерттеушілері. Кеңестік идеология мұны санамызға әбден сіңірді. Қазақта бұрын жазу, өркениет болмаған деп, ұлттық құндылықтарымызды өзгелердің қоржынына салып берді» деп өз пікірімен бөлісті.

Тезек Төренің жоқтаушылары бар екен

03.09.2013, 13:07 0 пікір 132

         Тезек төре - Жетісу тарихында, қазақ әдебиетінде өшпес із қалдырған ірі тұлғалардың бірі. Кішкентайымыздан ата-әжелерімізден ол кісі туралы, әсіресе біз, Алтынемел өңірінің Күнгей-Теріскейінің адамдары, әңгімелерге қанып өстік. Марқұмдар Тезек төре туралы ешқандай жаманаттар айтпаушы еді.

Ал енді сол атақты адамның күмбезінің құлап, қараусыз жатқаны барлық елдің жанына батушы еді. Бұдан жиырма жылдай бұрын мен «Тезек төренің жоқтаушылары бар ма?» деген мақала жазып, осы өңірдің бар үлкендері сол атақты ханның қарашасы едік дейтіндерін алға тартып, елге күмбезді түзеу туралы мәселе көтерушілердің бірі болдым.

«Тезек Төре» атты арнайы Халықаралық қайырымдылық қоры құрылып, басшысына Ұлы Абылайханның Жетісу-Түркістан өңірін басқаруға жіберген ұлы Әділдің ұрпағы, белгілі ғалым, профессор Аман Шотаев сайланды. Жалпы, бұл өңірдегі барлық Әділдің ұрпақтары және басқа Абылай ұрпақтары да, қазір өздерін Тезек төренің ұрпағымыз деп атайды, ал біз сияқты басқа рулардың өкілдері, аталарымыз хан атаған Тезек төрені ерекше қадыр тұтатынымыз еш жасырын емес.

Ақыры, осы мәселе оңынан келіп, 2010 жылы Алтынемел тауының етегінде мемлекеттік «Мәдени Мұра» бағдарламасының аясында, Тезек төре мен Бөлтірік шешеннің елді бірлікке шақырған оқиғасына орай ескерткіш ашылды, Тезек төренің ұрпақтары, басқа да көптеген тұрғындардың қатысуымен төренің басына ескерткіш қойылып, қабірі қоршалды.

Осы айтулы оқиға кезінде Тезек төреге арнап барлық деректерді жинақтап, тарихи еңбек арнау қажеттігі көтеріліп, ағайындар маған қолқа салғанда, өзімнің «жастармен жағаласпай, ақсақал ретінде ақыл айтып, жөн сілтегенім дұрыс болар» деп бас тартқан едім. Олай болған соң бұл жұмыс төренің ұрпағы, өлең-мақалалары аз-аздап басылып жүретін Азамат Ақылбековке, «өзінің үлкен шығарма жазып көрмегенін» айтып қашқақтағанымен, ағаларының атынан тапсырылған еді.

Жуырда, Талдықорған қаласындағы өлкетану мұражайында Азамат Ақылбековтың, бұрын жұртшылық көп біле бермейтін тарихи деректерге толы, сондықтан да танымдық мәні мол, бағалы кітаптың тұсаукесері өтті.

Оқырмандардың халық шаруашылығындағы әдебиетке, тарихқа қатысы жоқ мамандық иесінің, қазіргі қатардағы ғана мемлекеттік қызметкердің жазуда несі бар деп ойлауы мүмкін. Басында мен де сондай пиғылда едім, алайда шығарманы оқып шыққан соң пікіріңіз мүлде өзгереді. Тарихқа арналған еңбектерді, осы тақырыпта жазған бұрынғы-соңғы авторлардың көбінің шығармаларын аударып-төңкеріп оқығаны байқалып тұрған, өзінің де ойлау өрісі кең, білімді, ізденімпаз, дарынды азаматтың қолтаңбасы мен мұндалайды.

Бес бөлімнен тұратын кітап, кеңестік насихат үстем тап өкілі, шынжыр балақ шұбар төс, қанаушы қанішер, зорлықшыл, барымташы, ұрылар ұстаған «елден жылқы қоймаған кезеп төре» деп құлағымызға құйғандықтан кейінгі ұрпақ қай сөзге сенерін білмей, қандай адам, қандай билеуші болғанын анық ажырата алмай дал болып жүрген Тезек төренің шынайы бейнесін ашқан тәрізді.

Тезек төре ғұмыр сүрген кезең Қазақ елінің, оның ішінде Ұлы Жүз жұртының өміріндегі бір жағынан Қытай, екінші жағынан Ресей, үшінші жағынан Қоқан хандығы анталап, боданы етуге ұмтылған алмағайып, қиын-қыспақты заман еді.

Әсіресе, Кіші Жүз бен Орта Жүз жеріне аяқ басқан отты қаруы мол, тәртібі күшті, тұрақты әскері сай Ресей басқыншыларының тегеурініне қарсы тұру мүмкін болмай қалған кез еді.  Жетісуды мекендейтін қалың қазақтың да, оның басқарушылары Абылай ханның ұрпағы – төрелердің де басына еркіндігінен, тәуелсіздігінен айрылу қаупі төніп, одан құтылар мүмкіндік қалмай, шарасыздық жайлаған уақыт жеткен.

Бірінші (тарихи) бөлімде отарлаушылардың Жетісуға тұмсық тығып кіруінің басталуы, 1825 жылы алғаш рет олардың әскери отрядының, оның ішінде дәрігер Зибберштейн сияқты барлаушы-жансыздарының Қаратал, Көксу, Іле өзендерінен өтіп, Алатау қойнауларын аралап, Ыстықкөл маңындағы Қырғыздарға дейін жетіп, жер-сулардың, өзен-өткелдердің жағдайын, оған апаратын жолдар мен асулардың мүмкіндігін, рулардың (Дулат, Жалайыр, Шапырашты, Суан, Албан т.б.) орналасу тәртібін, сұлтандарын (Әділ ұрпақтары мен Сөк Абылайханов ұрпақтары), Қытайдың шекаралық қарауылдарының тұрған тұстарын – бәрін тәптіштеп жазып, бастықтарына жеткізген баяндамалары деректі құжаттар түрінде келтіріліп, авторлық түсініктемелер арқылы берілуі оқырмандар көкейіне нанымды шыққан. 

А. Ақылбеков орыс отряды жүріп өткен керуен жолының бойында кездескенЫқылас өзенін – қазіргі Мұқыры өзені, ал Ықылас тауын – Шаған, Құрымбет даласы дегенді қазіргі Алғабас, Айнабұлақ ауылдарының маңы деп топшылайды.

Одан әрі дәрігер: «Ықылас таулары мен Жаман Алтын Емел тауларының аралығын Құранқай жазығы алып жатыр. Осы жазыққа сұлтан Аблай (Құлан) Әділовке бағынатын Сегіз Сары, Қызыл Бөрік, Айт, Бозым болыстарының қырғыздары малдарын жайып, семіртуге қонады. Айт, Бозым болыстары осы жерлерді түпкілікті мекендейді»,- деп жазған. Бұл жер, әрине, автор айтқандай,Күреңбел екені даусыз. Соңғы аталғандардың бәрі Албан тайпасының рулары.

Міне, қызық, бұрын Албан рулары негізінен Іленің сол жағына қоныстанған деген ұғым болатын. Сондықтан олардың аға сұлтаны Тезек төре неге Күреңбел-Басши өңірін мекендеп жүр деген сұрақ туындай беретін. Сөйтсек, Албандардың жартысына жуығы Күреңбелді жайлаған екен. Мұны, «Ыстықкөл сапарындағы күнделік» еңбегінде Шоқан Уәлихановта растайды.

Автор осы жазбаларда кездесетін қазір есте қалмаған жер, су атауларынқалпына келтірсек, бұл жерлерді қалмақ келмей тұрып та өз ата-бабаларымыздың тұрғанын дәлелдейтін едік деп көпшілікке ой тастайды.

Екінші (тарихи) бөлімде Тезек төренің өмірі мен қызметіне, тіршілік-тұрмысына, қазақ руларының жағдайына байланысты әртүрлі мұрағаттардан алынған көптеген құжаттар екі ғасырға жуық уақытты қамтып, бізге бейтаныс мезгіл мен оқиғаларды жақындата түскен.

Жетісуды отарлауға кіріскен орыстар бұл өңірдің тұрғындары арасында жас болса да (отызға толмаған) Тезек төренің беделді екендігін байқаған. Сондықтан оны іштеріне тартып, шен-шекпен беріп, өз мақсаттарына пайдалануға тырысып, аға сұлтандық дәрежеге көтерген.

Оның жеке басының ерекше қасиеттері туралы ғалым-саяхатшы Семенов-Тяншанскийдің, генерал-губернатор Гасфорттың, т.б. пікірлері соны байқатады. Олар Тезекті «ақылды, алғыр, батыл, айлакер» деп бағалайды.

Ал Гейнс оны «жарқылдаған ұшқынды көзді, қарағанда өңменіңнен өткендей, тесіле, тінте қарайды. Бетіне тіке қарай алмай, жүзіне көз сала алмайсың» деп суреттейді. Бұл, әрине жай адамда кездесе бермейтін, батыл да зерек адамның бейнесін көрсетіп тұр.

Отарлаушыларға амалсыз бағынғанымен  Тезек төре оларға бар ниетімен қызмет етпеген. Бабасы Абылай ханның әдісіне салып, Қытайлармен де, Орыстармен де іскерлік қарым-қатынаста болғанымен, түптеп келгенде елі мен өзінің пайдасын көздегені айқын.

Мұны «Тойшыбек» қамалына орыс әскерлеріне ат көліктерін бермегендігі, Колпаковский Ұзынағаш түбінде қоқандықтармен соғысқанда шақырғанына бармай, аз адаммен ұрыс біткенде ғана келуі, т.б. көптеген әрекеттері көрсетеді.

Тезек төренің және кейбір сұлтандар мен ру басыларының мұндай ниетін отаршыл өкімет те сезіп, біліп отырған. Сондықтан, 1865 жылы бүкіл Ұлы Жүзді бағындырып, өз мақсатына жеткен соң-ақ, алғашқы кездердегі жымысқы, алдаусыратқан саясатын қойып, дөрекі өктемдікке көшіп, отарлаушылардың шын жыртқыштық кейпін таныта бастаған.

Тіпті 1871 жылы Тезек төре бастаған Ұлы Жүздің 60 адамын тұтқынға алып, Қапал түрмесіне жауып, сұраққа алыпты. Мұндағы мақсаттары да айқын, оларға қысым көрсетіп, қорқытып, мысын басып, басынып, кіріптарлықта ұстауға тырысу, кім қожайын екенін көрсетіп қою.

Бұл бөлімде Тезек төренің жеке басының, саясаттағы Жетісулық қазақтардың - Орыс, Қытай, Қырғыз, Қоқан елдерімен қатынастардағы ролін, біз секілді аға буын өкілдерінің де біле бермейтін мәліметтерді, авторлық пайымдауларды көптеп кездестірдік.

Үшінші (этнографиялық) бөлімде  автор ел аузынан жинаған, Тезек төренің әртүрлі жағдайда өзіне көмек сұрап келген Жалайыр, Албан, Суан, Қарақалпақ, Түрікпен, Қаңлы, Керей, Жағалбайлы, Арғын, Найман т.б. елдеріне Алтынемелден жер беріп қоныстандырып, қамқорлық көрсеткен әңгімелерін және көршілес қоныстанған кей руларының арасындағы жер дауларын шешіп, меже белгілеп, татуластырғаны туралы әңгімелерді, ел аузындағы шешендік сөздерді көптеп келтіреді. Ел әңгімелерінен оның өз халқының қамын ойлаған билік иесі екендігі көріне түседі.

Автордың бұндай ел аузынан жинаған әңгіме-аңыздардағы өз атасына тиетін кездерін де жасырмай келтіріп отырғаны өте құптарлық.

Төртінші (шығармашылық) бөлімде автордың біраз әр кездерде БАҚ, интернет басылымдарында жазған мақала, өлең-жырлары келтірілген. Автор кейбір бұл жаққа келмеген, ел тарихынан, әдебиетінен хабарсыз адамдардың пікірлеріне өткір сындар айтады.

Бесінші (шежіре) бөлімде профессор Аман Шотаевтың жинақтаған Әділ ұрпақтарының шежірелері берілуі кітаптың құндылығын арттыра түскендей.

Қорыта айтқанда, жинақ Тезек төренің ақылы мен айласын, мінез-құлқы мен іс-әрекетін, жалпы адамдық қасиеттері мен кісілік келбетін танытатын, Жетісу жерінің отарлануы жайындағы көптеген деректерді қамтыған, тарихымызды жан-жақты тануға көмектесетін – құнды еңбек.

Кітап тілі терминологияларға аса көп бармай түсінікті тілде жазылған. Автор әлденеше рет сыпайылықпен азғантай еңбегім дегенімен көптеген сырларға қанықтық. Тезек төре туралы тың деректер білетіндер болса, хабарласа жатар.

Тұсаукесерге қатыса отырып, елдің Тезек төре туралы пікірлерін естіп, жоғалып кетіп, қайта табылған «Абылайдың Ақиығы» атты күйін (табушы - Таңатар Алшабеков; орындаушы – Талғат Оразаев) тыңдай отырып, алдында айтқанымдай «Тезек төренің жоқтаушылары бар ма?» деген сұрағыма жауапты толық таптым деуіме әбден болады. Ол – Тезек Төренің жоқтаушылары бүткіл халық екен.

Ерғали Ахмет

Еңбек ардагері,

ҚР журналистер одағының мүшесі

Ұлт порталы

Кейіннен бірнеше ғасыр өткен соң, сол найманның барлас руынан шыққан Темірлан Шыңғыс ханның немересі Батыл (Бату) орнатқан Алтын орданы бірнеше рет күйрете жеңді және күйретіп тынды десек артық айтпағандық болар еді. Зерттеуші ғалым әрі жазушысы Хилда Хукхэмнің  «Темирлан –повелитель тюрков» атты құжатты тарихи повесін оқып отырып, оның әскери құрылымы Шыңғыс хан әскерінің құрылымынан аумай қалғандығын және кем түспегендігін, сондай-ақ негізгі әскери күші тек көшпелі халықтан тұрғандығын оқып отырып көп нәрсеге көз жеткізесің. Орыс жазушысы С.Дёминнің «Баязит» романын толықтай оқып шықсаң да Темірланның кім екенін анық түсінесің. Тіпті Хилда Хукхэм жазып отырып былай дейді:
– «Военная сила, которую создала централизованное государство и  которая служила инструментом деспотизма Тимура, основывалось сначала на кочевниках – это были главным образом всадники, искусные стрелки из лука. Это была военная сила, основанная на организации и традициях орд Чингиз хана и ни в каком отношении не уступала им. Многие свидетели описания главных черт новой военной организации, среди них католические послы подобно Карпинин Рабруку, венецианские торговцы Поло, Джувэйни, шейх и Танжера Ибн Батута и другие».
« –  Орды Темрлана,  тюркские по своему происхождению, хотя отнюдь не чингизского клона- составляли главную силу Тимура, а сердцевину и руководящее ядро составляли представители его собственного племени найманов из его рода Барласов.»
«После  обоза шли семьи кочевников с их стадами, телегами и кибитками.
В перерывах между службой или сражениями кочевники – войны присоединялись к своим хозяйствам и продолжали свою семейную жизнь, как обычно».
– Осыны осылай оқи отырып, Темірланның ең негізгі күші көшпелі елдің сарбаздарынан тұрғандығын білесің және әскери құрылымның дәстүрі де, ұстанымы да, тәртібі де Шыңғыс хан жасағынан аумай қалғандығын, сондай-ақ әскері тек түркілерден әсіресе, соның ішінде қыпшақтардан тұрғандығын ұғынасың.Тек орталығы етіп  Ортаазиялық Самарқандты таңдап алды демесең, нағыз көшпелі елдің империясы.
Когда Тимур призвал свой народ к войне, писал Клавихо собирались все, включая жен и детей, и выступали с ним, окруженные стадами.
«Никто никогда не отделяется от своих стад. Эти идут с ними вместе на войну, перемещаясь с одно места на другое. При этом женщины, которые имеют маленьких детей, везут их в маленьких колыбелях, а когда женщины едет на лощади, она кладет ребенка на переднюю луку седла. Имелись также в его (Тимура) армии много женщин, которые вмешивались в рукопошные схватки в самых жестоких боях и боролись с мужчинами и сражались с храбрыми войнами, одолевали мощные орды в сражениях ударами пик, собель и стрельбой стрелами».
Атқа мініп үйренген, ерлерімен тізе қосып соғысып жаттыққан, көнбіс қазақтың қыздары мен әйелдері болмаса, қай халықтың соның ішінде отырықшы елдердің (оседлых) әйелдері мұндай жорықтарға төзер ме еді? Ешуақытта! Темірлан қаншама жорыққа шықса да, ешбір елдің әскерінен жеңілмеген. Үйретілген сарбаздар мен олардың әйелдері қарсы жауға бой бермеген ғой. Әрі Темірланның соғыс тәсілі мен оған асқан соғыс шеберлігін, дәлдігін  қосыңыз.
Бірақ осы ұлы  империяның қате басқан, соғысты кімге қарай бағыштағанын да бізге дұрыс талдай білуіміз қажет-ақ.
Ең бірінші Темірлан империясы өзінің қандастары құрған Алтын орданы үш рет соғысып жеңіп, қиратып тынды. Русь пен Еуропаның біраз бөлігін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отырған, қаншама ғасыр бодан болып келген елдер азаттығын алып кетті. Әрі олар мемлекет болуды үйреніп бір орталыққа, бір патшаға бағынуды түсінген еді. Онсыз күндері қараң болатынын білген.
Русь, Алтын орданың басып алған бүкіл жерін иеленіп кетті. Ілдірім  Баязит үстемдік жүргізіп тұрған  Түрік империясын (Молнияносный Баязит) бір жорығында тас-талқанын шығарды. Соққының қатты болғаны сондай қанды қырғыннан бүкіл әскерінен айырылып қалған Ұлы түрік қағанаты 50-60 жыл көтеріле алмады.
Кәрі құрлық іштей терең демалып бостандыққа шығып кетті. Бірақ жарты ғасыр салып бар Осман түріктері қайтадан етек-жеңін жиып, күшейіп, айналасын басып ала бастады. Дүниенің үштен екі бөлігін билеп тұрған қайран түркілер, жер шарында бір билеуші болуы керек деп, бірін-бірі алып ұрды. Неткен саяси қателік десеңші! Тілі бөлек, діні жат, дәстүрі басқа ел есебінен өсіріп алып, қалай билік жүргізуді, әскерді қайтіп құруды, соғысты қандай әдіс-тәсілмен іске асыруды үйреніп алып, Алтын орданың қайта  тұруына ерік бермеді.  Кейіннен Осман империясының да іргетасын босатып, әлсіретіп құлатты. Түркі империялары  (Алтын орда болсын, Шыңғыс хан немесе Осман түріктерінің империясы болсын) басып алған халықтарды қырмай, тек алым-салық жинап отырса, билікке шыққан діні бөлек басқа жұрттар, бұларды өсірмей жүйелі түрде қырып келді. Табанға салып, мемлекет бола алмайтындай жағдайға жеткізді. Құлдық тіршіліктіктің қамытын мойындарына  ілді. Сол кезеңдерден кейін, бүкіл түркілерден тек түріктер ғана мемлекет құра алды. Екі империяны ұрып жыққан және Үндістанды, басқа да араб елдерін, көптеген жұрттар мен ұлыстарды жаулап алған Ұлы Темірлан енді саны өсіп, жерін кеңейте бастаған Қытайды талқандауды межеге алды. Бірақ бұл мақсатына жете алмады. Кезінде ата-бабалары қазақ жерінен келген, найманның барлас руынан шыққан ұлы император шүршіттерге жорыққа аттанып бара жатып, Отырардың түбіне келіп көктемгі суықтан өкпесі қабынып мерт болды. Империяны таратпай ұстап тұратындай, Шыңғыс хан сияқты артына өсиетнама жазып қалдыра алмады. Сол замандарда алмас қылыштары жарқырап тұрған қыпшақ – қазақтың ержүрек азаматтары-ай дейсің ішіңнен өкініп.
Ел-жұртты қамшының тасбауындай өріп, ұйымдастыра білген, білікті, соғыстың сан түрлі қырын жетік түсінген ұлы қайраткер Темірлан, осы империяларды құрған бір тіл, бір әдеп-ғұрыптағы ел екенін түсіне алмай кетті- ау. Алла тағалам жар болып, кейінгі ұрпақтары қазақтардың  сондай-ақ түркі елдерінің дүниеге келтірген мемлекеттерін сақтап қалсын дейміз.

Жаңадария арнасының сол жағалауындағы тарихи ескерткіштерді 1946 жылдан бастап Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы зерттеген. Алайда 90 жылдардағы тоқырауда бұл жұмыс тұралап, аяқсыз қалған. 2004 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында зерттеу жұмыстары қайта басталды. Құм суырған жапан түзде тарихи жәдігер жинаған археологтердің еңбегі өлшеусіз. Сан ғасырлар бедеріндегі тіршіліктің тінін ақтарып, қазақ даласындағы қилы оқиғалар хронологиясын жасауды көздеген ғалымдар 8-маусым қатарынан Шірік-Рабат қалашығының орнын қазуда. Көне шаһарды мекендеушілердің тұрмысы мен ғұрпын танытатын жәдігерлер жеткілікті. Қаланың қамалы, бекініс үйлері, әскербасылар мен абыз-ақсүйектер жерленген биіктігі 6-8 метрлік қабірлер табылған.
Жолдасбек Құрманқұлов, Шірік-Рабат археологиялық-этнографиялық экспедициясының жетекшісі:
- Семсермен жатқан кісінің киімі өте қымбат, паршаға оралып жерленген. Бас жағынан бір ыдыс табылды. Ыдыста көне жазумен «Бұл Тир құдайының шапағатына ие болған адам» деген жазу бар екен. Көне парсы тіліндегі жазуда. Ал «Тир құдайы»«әскер, қару-жарақ құдайы» деген мағынада.
Жаңадарияның жағалауын қоныстанған Сақ тайпалары негізінен егінмен күнелткен. Бірақ біздің заманамызға дейінгі ІІ ғасырда өзен арнасы тартылып, қалада тіршілік тоқтайды. Тек ІХ-ХІІІ ғасырлар аралығында арна суы қайта толысып, қала тағы жандана түседі. Ортағасырлық қоныстан табылған тұрмыстық заттар мен қолөнер бұйымдары осының дәлелі.
Жанболат Утубаев, Шірік-Рабат археологиялық-этнографиялық экспедициясының мүшесі:
- Қазба жұмыстары барысында ортағасырлық цитадельдің, үй-жай қабырғасының етегінен үлкен бөлме табылды. Бөлменің ішінен әйел мүсінінің қалдықтары табылды. Алебастрдан денені жабыстырып-жабыстырып жасаған.
Әлкей Марғұлан атындағы археологиялық институты мен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті ғалымдары бірлесіп Бұланды ескерткіштерін де зерттеуде. Археологтер Сақ дәуіріне жататын 8 бөлмелік шеңберлі нысан архитектуралық қолданыс бойынша жер бетіндегі ең көне күмбезді құрылысқа жататындығын айтады.
Әзілхан Тәжікеев, Қорқыт ата атындағы ҚМУ Археология және этнография ҒЗО жетекшісі:
- Академик Толстов мақаласында алғашқы біз күмбезді архитектураны Рим империясының Рим архитектурасына жатқызсақ, ол біздің дәуіріміздің I ғасыры, ал дала Сақтары, яғни Арал маңын мекендеген Сақ тайпалары оған дейін 400 жыл бұрын керемет күмбезді архитектураның үлгілерін көрсеткен деп айтады.
Шірік-Рабат – қазақ жеріндегі құнды жәдігерлерге бай ескерткіш. Сондықтан археологиялық қазба жұмыстарын кідіріссіз, жүйелі жүргізу үшін бөлінетін қаржы көлемін ұлғайтып, кешенді зерттеу ауқымын кеңейте түсу маңызды.

Моңғол Алтай жотасының тау сілемдерінен ежелгі сақ дәуірінің жазу үлгісі табылды

Кеше, 15:20 1 пікір 161

Абылай хан-300

0 17

Мақалаға қатысты пікірлер:

 Астана. 12 қазан. Baq.kz – Сөз – қарым-қатынас құралы, ақыл-парасат, даналық өлшемі, рухани асыл қазына, ой маржаны, сезім шуағы, айбын қаһары, дүниетаным деңгейі, тіл мен діл, дін нәрі, адамдықтың белгісі. Түркі тілдес халықтардың шыққан тегі, тарихы, мақсат-мүддесі бір болғандықтан олардың тілдік бай қорында көне сөздер көп. Заман ағымына сәйкес қазір олар күнделікті тұрмыс, тіршілікте қолданылмайтындықтан, біразы ұмтылып, мағынасы белгісіз болып барады. Солардың бір тобы ежелгі әскери атаулар.

 «Түрік» сөзінің мағынасы

Тіл ғылымында түрік сөзінің мағынасы бай. Ол көне түркі тілінде тіпті, алғашқыда екі мағынада да қолданылған. Олар: 1. Қосын, әскер; 2. Нұһ пайғамбар ұлының есімі.

Діни әфсаналарға зер салсақ, Әубәкір мүфти ақырзаман жөнінде жазған шығармасында мынандай жағдайды риуаят етеді: «Ұлы Тәңір айтады: «Менің бір тайпа қосыным бар. Оларды түрік деп атап, күншығысқа қоныстандырдым. Кейбір тайпаларға ренжісем, түріктерді қарсы аттандырамын! ...Жер жүзінде ең биік, ауасы таза бөлігіне қоныстандырып, «Өз қосыным» деп атаған».

Түрік термині ҮІ ғасырдың екінші жартысындағы жәдігерлерден бастап кездеседі. Соғдылар турк десе, қытайлықтар түріктің көпше түрін «туцзюе тюркют» деп атапты да, қытайлар түркілермен елшілік қарым-қатынасты соғдылар арқылы жүзеге асырыпты. Қағанат құрылғанға дейін тіпті, түрік сөзі «он тайпаның одағы», кейін «он екі тайпаның одағы» мағыналарында қолданылыпты. Көне түркі тілінде «еркліг түркліг» деген де сөз бар. Осы екі сөз қосарлана айтылғанында «күшті», «мықты» ұғымын білдіреді. Сол бойынша ой қорытсақ, «Еркліг түркліг улуғ еліг» - «Мықты, күшті, қуатты ұлы билеуші».

985 жылы жазылған орыс жылнамаларында түрік термині – тюрк түрінде кездеседі. Ежелгі заманда түрік сөзінің мынандай бірнеше мағынасы болған:

1. Қосын, әскер; 2. Күшті, мықты, қуатты, ержүрек; 3. Халық (тайпа); 4. Нұһ пайғамбардың ұлының аты. Осы төрт мағына да түркі тілінің эпиграфиялық ескерткіштерінде, Қытай жәдігерінде жазылып қалған. Түрік қағанатына керген тайпаларды кезінде түрік сир деп атап, оларды моңғолша-туркот, қытайша – тюкюс, грекше - тойрхот, санскритше – туруска, пракритше – турукка, соғдыша – түрік деген. Түрік атауы ғұндар заманынан келе жатыр. Біз енді ежелгі түркілердің әскери атауларына тоқталсақ.

Отыз бір әскери жасақ

Түркі сөздерінің тарихын, мән-мағынасын зерттеушілер ескі жазбаларда, тарихи шығармаларда көп қолданылған әскери атауларды былайша топтап, талдап, түсіндіреді:

Сү (әскер), йадағ сү (жаяу әскер), йақалығ сү (жауынгер пілдерден құралған әскер), қаңлылығ сү (жауынгер арбалардан құралған әскер), кімі сү (кемеге мінген әскер), ілкі сү (алдыңғы әскер), іч сү (ішкі әскер), қалың сү (сансыз әскер), оңлұғ (он сарбаздан құралған әскери бөлімше), йүзлүг (жүз сарбаздан құралған әскери бөлімше), алп алпағұт (әскери нөкер), акынчы (шапшаң қимылдайтын әскери бөлімше), быңа (мың сарбаздан құралған әскери бөлім), йағы (жау әскері), йортуғ (жорықтағы күзетші бөлімше), йәлмә (жылдам жортуыл жасайтын әскери бөлімше), йезәк (шекарадағы күзетші бөлім), йезәк тұтғақ (күзет бөлімшесі), пусуғ (тосқауылдаағы әскери бөлімше), қаңлығ сү, (хан әскері), қарағу (күзетші бөлім), үзун йелмәг (барлаушы бөлім), арқуй (күзетші топ), тұтғақ (түнгі атты күзетші бөлім), хайл (атты топ), йадағ оқчы (жаяу садақшылар бөлімі), інгек көлік (сиырға мінген әскер), ілкі сү (алдыңғы әскер), теркін сү (шоғырланған әскер), адырғу (алдыңғы әскери бөлім), одүргү (айғақшы әскери бөлім).

Мінеки, көрдіңіз бе, ежелгі түркілердің біз білетін әскери құрам, бөлімше, топтарының қанша ма екенін, отыз бірге жетеді. Ал біз білмейтін, ұмыт қалғандары ше? Бұл түркілердің елін, жерін жаудан қорғайтың қалың әскері болғанын, оның арнайы жасақтарға топталып, белгілі бір әскери қимыл, міндеттерді атқарғанын, оларды бір-бірімен байланыстырып, соғыстырған әскери тактика, тәртіп, басшылық салтанат құрғанын танытады. Осылайша, біз түркілердің ежелгі әскери атауларынан-ақ бабаларымыздың әскери өнерді жетік білгенін, айбынды қарулы күштері бар іргелі мемлекет орнатқанын біле аламыз. Яғни, көне түркілерде қарулы күштердің ең басты түрлері төртеу болған. Олар: атты әскер (атлығ сү), жаяу әскер (йадағ сү), жауынгер арбалардан құралған әскер (қаңлылығ сү), пілдерден құралған әскер (йақалығ сү). Өздеріңізге белгілі, түркілер әлемінде атты әскердің рөлі өте жоғары болғандығы. Содан, Модэнің 300000 атты әскері, Түрк Кичин қағанның 100000 атты әскері, Шабала қағанның 400000 атты әскері болған. Сол заманда ат-ер қанаты, соғыс күші болып саналды да, өреде тұрған атты ұрлаған адам өлім жазасына кесілді. Бұл – ҮІ ғасырда жазылған түркілердің мемлекет қағидасында – Ел төресінде, сондағы бесінші бапта жазылған жаза еді. Негізінен, осы мемлекет қағидасы жеті баптан тұрды.

Он бір атау туралы ойлансақ

Ежелгі түркілердің тарихын, тілін зерттегенде ғалымдарымыздың арқа сүйетіні М.Қашқаридың «Диуани луғат ит-түрк» сөздігі, Ж.Баласағұнидың «Құтадқу білік» дастаны, «Ырқ бітіг» ескерткіші, санкскрит тіліндегі сөздер, «Тоныкөк», «Күлтегін» ескерткіштеріндегі жазбалар, орыс жылнамаларындағы сөздер, тағы да басқа көне қолжазбалар, тарихи, ғылыми шығармалар. Олар бойынша, көне түркі тіліндегі әскери атауларда кеңінен қолданылатын сөздердің, яғни, түркілердің ежелгі он бір әскери атауының мән-мағынасы мынандай:

1. Сү. Отыз бір жасақ атауы туралы әңгімемізден байқаған боларсыздар, бұл сөз түркілердің ежелгі әскери атауларында жиі кездеседі. Ғалымдар оның көне түркі жазба ескерткіштерінде, жылнамаларда жиі кездесетінін айтады. Сү сөзінің мағынасы: 1. Әскер, қосын. 2. Әскери бөлім. Яғни, бұл сөз екі мағынаны білдіреді. Оны зерттеушілер М.Қашқаридың «Диуани луғат ит-турк» сөздігінен, Ж.Баласағұнидың «Құтадқу білік» дастанынан («Ырқ бітіг» ескерткішінен), ҮІІІ ғасырдағы ұйғыр әрпімен жазылған ескерткіштерден тауып, пайымдаулар жасап жүр.

Ежелгі түркілер әскери жасақтың көп екенін білдіру, хабарлау, айғақтау үшін оларды «қалың сү», «окүш сү» деп те атаған. Тек, түркілердің «сү» термині ХІІ ғасырдан бастап қолданыстан шығып, ескірген сөзге айналады да, оны «Черіг» термині алмастырды.

2. Черіг. Санскрит тілінен енген. Көне түркі жазбаларында (ескерткіштерінде) «Сү» сөзі тәрізді «әскер» деген мағынада қолданылды. Олар тіпті синонимдік қатар түзеп те «черіг сү», «сү черіг», - деп «әскер, қол» деген мағынада пайдаланды. Негізінен, көне тарихи жазбаларда кездесетін түрі: Черіг чек (жорыққа аттану), черік түзүп (әскер түзіп), черіг артатур (әскердің бұзылуы) черіг сангмыш (әскерді талқандау). Зерттеушілердің пікірінше, черіг чек – «шеру тартты», «әскер тартты» мағынасына ие. Әйтеуір, черіг шеру болып, қарулы қол, жасақ деген мағынада, шерік болып, сарбаз, жауынгер, әскер деген мағынада біздің қазақ тіліне еніп, сіңісіп кеткен.

3. Қарағу – негізгі әскери қолдың алдында жүріп отыратын «әскери күзетші бөлім». Әскери атауға ие болған осы сөздің түбірі – «көру, тексеру, аңғару, байқау, бақылау» мағынасын білдіретін етістік – «қара», ал ғу – жұрнақ, ол етістіктен есім сөз тудырып отыр. Ғу қосымшасы ҮІ-ХІІ ғасырларда жиі қолданылған көнне аффикстер.

4. Йортуғ. Бұл сөздің мағынасы: «жауға жорыққа аттану, жорту». Көне түркі тілінен қазақ тіліне аздаған дыбыстық өзгерістерге ұшырап жеткен, - дейді тіл мамандары. Яғни, йортуғ сөзінің алғашы «и» дыбысы қазақ тілінде «ж» дыбысымен алмасып, айтылып кеткен.

5. Ақынчы. Шапшаң, жылдам қимылдайтын шағын әскери жасақ. Бұл сөз көне түркі тілінде ауыспалы ла мағынада қолданылған. Сөйтіп, ол «жау әскерінің кенеттен, тосыннан пайда болуы» деген де ұғымды білдірген көрінеді. Содан, көне түркілер тосын селді "мундуз ақын", - деп, түн ішінде сеңдей соғылысып келген әскерді «ақынчы кәлді» деген екен.

6. Бың, быңа. Мың сарбаздан құралған ірі әскери құраманы осылай деп атаған. Әскер құраманың дәл санын білдіру үшін қолданған. Бың, быңа сөзінің дыбыстық өзгерістерге ұшыраған түрі – мың екені мәлім. М.Қашқаридың жазуынша, оғыз, қыпшақтар, сувар тілінде сөйлегендер сөз басындағы «М» әрпін «Б» әрпіне айналдырып айтып кеткен.

7. Йезәк. Кішігірім барлаушы әскери бөлім. Йезәк тутғақ сөздері жарыса қатар қолданылып, синонимдік қатар түзегенде осы мағынаны білдіреді, дейді түркі сөздерінің мағынасын, тарихын зерттеушілер. Йезәк сөзі жеке дара қолданылғанында «барлаушы бөлімше» мағынасына ие.

8. Йәлмә. Шапшаң шабуылдайтын, жорық-жортуыл жасайтын шағын әскери жасақ (бөлімше). Йәлмә – желдей есіп жүретін, тез, шапшаң қимылдайтын, барымта жасайтын. Тоныкөк, Мойын Чор ескерткіштерінде жазулы тұр. Көне түркі тілінде ҮІ ғасырдан бастап кездеседі.

9. Йадағ оқчы. Жаяу атқыштар бөлімі. Әскердің алдында жүріп отырған. Кейіндегі жасақ келіп жеткенше бөлім садақшылары алыстан оқ жаудырып, жау әскерін қозғалтпаған.

10. Узун йелмәг. Алысқа, жаудың тылына (қосына) жасырын жіберілетін барлаушы әскери бөлім. Бұл сөз тіркесі қазір ескірген. Ол тек Орхон ескерткіштерінде ҮІ ғасырдан бастап кездеседі.

11. Пусуғ. М.Қашқаридың сөздігінде бұл сөздің, әскери атаудың мағынасы: «Жауға тосыннан тию үшін жасырын орналасқан әскери бөлімше, тосқауылдағы әскери бөлімше».

Көне түркі тілінде бұл сөзден басталатын мынандай да сөз тіркестері бар: пусуғчы (жасырынған адам), пусуғлуғ йағы (жасырынған жау), пусуқ (тосқауылға тап болу), пусус (бір-біріне тосқауыл жасау).

Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН

10 Қазан 2013, 16:43,0155

Кеңестік идеологияның солақай саясатының арқасында төл тарихымызды «айнаның» бер жағынан ғана танып өстік. Тіпті, осыдан елу жыл бұрын Мәскеуде оқыған бір топ жастардың «Жас тұлпар» атты ұйым құрғанын, бұл ұйымның қазақтың санасын сілкуге серпіліс болғанын біреулер білсе, біреулер білмейді. Бұл да тарихтың қырық қатпарлы қойнауында жасырын қалып қойды. Аталмыш ұйым туралы жан-жақты зерделеп, зерттеп жүрген жазушы Әміржан Әлпейісов «Жас тұлпар» дүбірі» атты деректі повестін жазыпты. «Жас тұлпар» ұйымының құрылғанына елу жыл қарсаңында жарыққа шығатын аталмыш еңбектен үзінді беруді жөн көріп отырмыз. 

Редакциядан

«Жас тұлпар» ұйымы бұқара халықпен тығыз байланыс жасауының арқасында ел сеніміне ие болды. Жастұлпарлықтар ары үшін арпалысатын, елі үшін жан қия алатын қазақтың балаларының әлі де бар екенін дәлелдеді. Әрине, олар социалистік идеямен уланған қалың ұйқыдағы, күнкөрістің күйбеңімен көлеңкеге айналған көпшіліктің есін жинатқызу оңайға түспейтінін білді. Әлемді қаптап тұншықтырып тұрған социалистік идеядағы мемлекеттік жүйені бірден қирата алмады. Бұл мүмкін де емес еді. Бірақ өз елі, өз жерінде тұрып мәңгүрттеніп бара жатқан ұлтының санасын сілкіндіріп, зердесін ашуға бар күш-жігерін салды. Жастұлпарлықтардың еңбектері еш кетпеді. Істеген істері елді біржолата құлдық, бодандық санадан арылтуға негіз болды.

Алаш идеясы жастұлпарлықтарды дүниеге әкелді, ал олар қазақ жастарын оятты. Тәуелсіз, бостандықтағы ел болу үшін ұлтының көзқарасын өзгертіп жаңа болмыс, ойлы санаға жетеледі. Жастұлпарлықтар әсіресе, Мұрат Әуезов пен Болатхан Тайжан қазақ жастарын мектептен кейін сыныбымен ауылда қалдырып, мал баққызуды геноцидтің бір түріне санады. Салпаңдап мал соңында жүре берсе аштан өлмес, бірақ көштен қалып қоятыны айдан анық.

«Ой еңбегін ұршықша иіретін қазақта қабілет жетеді», – деп Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезовтерді мысалға келтіріп жүрді. Ұлы Далада сонау сақ замандарынан бүгінге дейін ұрпақтар сабақтастығы, бабалар жалғастығы үзілмеген, ата-тек тумысы ажырамаған қазақты бұратана, білімсіз, мал бағудан басқа ештеңе қолдарынан келмейді деген қағидамен жастұлпарлықтар келіспеді. Әсіресе Болатхан Тайжан барлық кездесулерде ауылды жерде мектеп бітірген балаларды сыныбымен комсомол ұйымдарының қой бағуға жіберетінін әшекерелеп, «бұл адам құқығын бұзу» деп айтып та, дәлелдеп те жүрді. «Бәріміз бірдей қойшы болсақ, құл болармыз, бәріміз бірдей тойшыл болсақ, жын болармыз» деп айтудан жалықпады. Шынында да жас түлекке аттестатын бермей, қой баққызып қою барып тұрған надандық еді. Мұндай көрсоқырлықтар ұлттың дамуын тежеу үшін әдейі істелінді.

Жастұлпарлықтардың жастарға жасаған жанашырлық істері «ұзынқұлақтан» ауыл-ауылға тез тарап, ата-аналардың балаларын қорғауға себепші болды. Жастұлпарлықтар көпшілік қауым, әсіресе жастар арасындағы кездесулерге жауапкершілікпен қарап, жоғарғы деңгейдегі дайындықпен келді. Тарихи оқиға, ұлттық ерекшеліктерді бүгінгі күнмен салыстырып, жастарға ой салды.

Жастұлпарлықтар ұлтының бақытты болашағына өздері ғана сеніп қойған жоқ, басқаларды да сендіре алды. Қоғамнан өзіңе тиісті орынды алу үшін табиғат берген ақылмен бірге ұлы сезімге жетелейтін жүрегінің бар екенін көрсетті. Далада өскен қазақ баласы жан дүниесінің тазалығы арқасында ғана өзін еркін, бостандықта сезінетінін айтып түсіндірді. Бөтеннің ала жібін аттамайтын, жанын арының садақасы қылған ұлттың өмірге көзқарасының басқа екенін дәлелдеді. Бұндай болмыстағы халықтың ұлт болуға міндеттілігін көрсетіп бере алды. Қазақ болашағының бақыты үшін жан сала ізденіспен ұмтылысқа толы еңбек етті. Жастұлпарлықтардың жүректерінен шыққан қуатты ойлары жастарға кәусар боп құйылып, қанына сіңіп жатты.

Олардың өмір жолдарындағы талпыныстары зерделі жастардың кеудесінен саңылау ашты. «Мен кіммін?» деген сұрақ туғызды. Өз қасиетін өзі бағалап, өз тізгініне өзі ие бола алмаған, өз жоғын өзі жоқтай алмайтын халық тарих сахнасынан өшетінін білуіне себепші болды. «Егер де қоғамды өзгерткің келсе өзіңнен баста, жамбастап жатып қиялға беріле берме» деген ұран да жастардан қолдау тапты. Кеңес өкіметі қанша қатаң тәртіп ұстанса да, ерте ме, кеш пе, әділдік орнайтынына сенді.

Жастұлпарлықтар оятқан ұлттық болмыс қазақ жерінде өз нәтижесін бере бастады. Тәуелсіздікке жетелейтін іс-әрекеттер жастарды рухтандырды. Жастұлпарлықтардың үгіт-насихаты негізінде бірлестіктер, жасырын ұйымдар құрылды. Жастар өздерінің өмірлерінің мәнсіз, қызықты емес екенін, ауылдарда мәдениет ошақтарының, кітапханалардың жоқтығын ашық айтуға кірісті. «Нантабарлық» енді жастарды қызықтырмады. Есесіне тарихқа қызығып, өткенге көз салуы, мәдениетіміздің ұлағатты жақтарын білуге ұмтылуы көбейді. «Жас тұлпар» ұйымының Қазақстаннан тыс жерлерде оқып жүрген қазақ жастарына тигізген әсерінің күштілігі сондай, елдеріне келген жастұлпарлықтар үгіт-насихат жүргізумен шектелмей, жасырын ұйымдар құруға тырысты. Жастардың сана-сезіміне ұлтшылдықтың дәнін септі. Алаш зиялыларынан кейін қазақтың санасына ұлтшыл ұғымның тарихи орнын, өз бағасын қайтарған жастұлпарлықтар болды. Олар ұлтшылдықтарын жасырмай мақтан тұтты. Бастың амандығы, жанның тыныштығы, қарынның қамын ғана ойлағандардың қасіреттің қара жолы – рухсыздануға, ұлтсыздануға түсері сөзсіз екенін батыл айтты.

Мұндай іс-әрекеттер ХХ ғасырдың басында алаш зиялылары ұйымдастырғаннан кейін қазақ жерінде болып көрмеп еді. Алаш қозғалысынан кейін жастұлпарлықтар жалпы қазаққа «Аттан!» салып, ұлттық бірлікке, жаңаша тірлікке, азаттық үшін күресуге шақырды. 1966 жылы мектеп реформасының нәтижесінде 10-сынып пен 11-сынып балалары мектепті бірге бітірді. Қазақ мектебін бітірген түлектердің білімін одан әрі жалғастыруы екі есе азайды. Бұл да отқа май құйғандай әсер етті.

Жастұлпарлықтар осы тірліктердің бәріне қарсы шықты. 1963 жылдың қараша айынан 1965 жылдың шілде айлары аралығындағы екі жыл көлемінде «Жас тұлпар» идеялық, құрылымдық жақтарынан толық қалыптасып, Қазақстаннан сыртта оқитын студенттер арасында филиалдар құрып болып, елмен тығыз байланыс орнатып үлгерді. Жастұлпарлықтар туған ауыл, өскен жерлерінде жәй үгіт-насихат жасап қоймай, Қазақстанның барлық жерінде болашақ құрылымдарға негіз жасады. 1965 жылдың күзінен бастап, 1966 жылы ақпанда Алматыда өтетін «Жас тұлпар» ұйымының республикалық мәжілісіне дайындықтар жүргізді. Елді мекендерде «Жас тұлпар» ұйымының жақтастары, қолдаушылары жартылай құпия жиындар өткізіп, өздерінің Алматыға баратын өкілдерін дайындады.

Бұл жылдары Кеңес Одағының саяси жүйесінде де өзгерістер болды. 1964 жылдың қазан айында Никита Хрущев экономикалық кемшіліктері үшін қызметінен босатылды. 1961 жылғы ақша реформасы, одан кейінгі екі жыл астықтың шықпауы ауыл шаруашылығында қиыншылықтар туғызды. Хрущевтің өзі де Сталиннің «жеке басқа табынуын» әшкерелеу бағытының желісін азайтып, авторитарлық билік жүйесіне бет алған еді. Бұл саясатқа елдегі шығармашылық зиялы қауым қарсы шықты. Елде коммунистік жүйеге қарсы «диссиденттік» ағым пайда болды. Хрущев биліктен кетісімен құқық қорғау органдары жоғалтқан билік құзырларын қайтадан қолдарына алды. КГБ тіріліп, қайтадан тарих сахнасына шықты.

Жастұлпарлықтарға «коммунистік аға буынды» арқа тұтқан, ұлттық санадан жұрдай, өліп-өшіп билікке ұмтылған «комсомолдық буын» қарсы тұрды. Жаттанды сөздер айтқан, ұлттық, рухсыз жас­тар легі «Жас тұлпар» ұйымының іс-әрекеттеріне кедергі жасап бақты. Бұл комсомол беделділерінің ақыл-кеңесшісі құдіретті КГБ еді. Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті арнайы шешім қабылдады, Мәскеуге, ұйым мүшелерінің жиналыстарына қатысуға арнайы тыңшылар жіберді. Қазақстанда жиналыстар, кездесулер өткізуге кедергілер жасады. «Хрущевтік жылымық» дәуірі болғандықтан үндеместер жастұлпарлықтарға қарсы ашықтан-ашық репрессияға бара алмаса да, ұйым мүшелерінің аяқтарын қия бас­тырмай аңдыды. Құпия деректер жинап, шабуылға шығуға ыңғайлы сәтті күтті.

Ел билігіне Л.И. Брежневтің келуімен демократиялық үрдіс саябырлап, «хрущевтік жылымық» тарих сөресіне көшті. Бірақ қозғалған саяси сең өз жүрісін баяулатқанымен, тоқтаған жоқ.

«Жас тұлпар» ұйымының ұлттық мүдде, ұлттық мәдениет, қазақ тілі жөнінде жүргізген жұмыстарын бұқара халық та әртүрлі қабылдады. Кейбір зиялы деген ел ағалары Компартияның Орталық комитетіне алашордашылардың ұрпақтары Кеңес өкіметін құлатуға шақырып жатыр деп «домалақ арыз» жазды. Енді біреулері бұны әдейі істелініп отырған арандатушылық деп үрейленіп, ат-тондарын ала қашты. Бұл интернационалистік тұрғыдан тәрбиеленіп қалған, бойында өткеннің үрейі бар дүбәралар саны күннен-күнге көбейген кез болатын.

Тек, ұлттық сезімнің құндылығынан нәр алған қазақ жастары «Жас тұлпар» ұйымының мақсат-бағдарын болмыстарына сіңіре алды. Жастұлпарлықтар айтып жүрген қазақ халқының тарихи ұлт екендігіне сеніп, оларды жаппай қолдады. Бұл қазақ ұлтының ерекше көріністері мыналар еді:

біріншіден, қазақтардың ерте заманнан тұрақтаған ата-қонысы бар;

екіншіден, қазақ мемлекет құрған ұлт;

үшіншіден, тарихи-мәдени құндылықтар жасап, материалдық қажеттілігін өз жерінде, өз күшімен қамтамасыз еткен;

төртіншіден, ата дәстүр, әдет-ғұрпы қалыптасып, сабақтастығы жалғасқан ұлт;

бесіншіден, рухының күштілігі, сөз құдіреті, далалық демократиялық үрдісінің күшті дамуы;

алтыншыдан, бауырмалдық, батырлық қанға сіңген қасиет;

жетінші, кеңдік, еркіндік, ұлттық ерекшеліктер негізінде Ұлы істерге бейімділік.

Жастар ұлттық ерекшеліктен қазақ халқының ұлылығын көрді. Ауыз әдебиетіміздің, шежіре тарихымыздың, тіліміздің, өнеріміздің байлығы оларды шаттандырды. Ұлт сана-сезімдеріне серпіліс әкелген жастұлпарлықтарға жәй сеніп қойған жоқ, қолдап, соңдарынан ерді.

«Жас тұлпар» ұйымының беделін, ұйымдастырушылық қабілетінің қаншалықты болғанын 1966 жылы ақпан айында Алматыда өткен ашық мәжілістен көреміз. Жастұлпарлықтармен кездесуге Қазақстанның барлық облыс­тарынан жастардың арнайы өкілдері қатысты. Бұл жәй кездесу емес, ұлттық сананың оянып, жаңа белеске жеткені еді. Жастұлпарлықтарға Қазақстанның Орталық комсомол комитетінің хатшысы Ибрагим Аманғалиев көп көмек көрсетті. Жастардың жол қаражаттарын айырды, материалдық көмек көрсетті. Ол кейін осы іс-әрекеттері үшін жұмыстан қуылды.

Қазақстандағы ақын-жазушылардың арасынан Жастұлпарлықтар өздеріне жақтастар тапты. Елдегі келеңсіздік, ұлттық құндылықтардан айырылу қазақ зиялы қауымына да ой салды. Жазушылар одағының басшылары жастұлпарлықтарға жанашырлық жасады. Шамаларынша қолдау көрсетті. «Жас тұлпар» қозғалысының екі күндік жиналысын Жазушылар одағы аясында өткізбекші болды. Ұлтшылдық бағыттағы қозғалыстың жиналысы жазушылардың қара шаңырағында басталуы қазақ рухының әлі де қуатының бар екенінің көрінісі.

Жазушылар одағындағы жиналыстың бірінші күні Мұрат Әуезов пен Болатхан Тайжановтың өте мазмұнды ұлт тағдыры бағытындағы баяндамаларымен басталды. Жастардың сөздерінде ой деңгейлерінің жоғарылығы, жан-жақты терең білімділіктері, ең бастысы, ұлтының болашағы үшін отқа да, суға да түсуге дайындықтары айқын көрініс тапты. Баяндамашылардың репрессияға ұшырап, атылған ақын-жазушыларды ақтау, ауылдағы жастардың жағдайы, қазақ мектептерінің жабылуы туралы келелі мәселелерін қолдап Әнуар Әлімжанов, Сәкен Жүнісов, тағы басқа жазушылар сөз сөйледі. Жиналысқа қатысушы көпшілік қауым жастарды бірауыздан қолдады. Бірақ, қазақтың кертартпалығы таусылған ба, жас­тарды«Бүлікші, Алашорданың күшіктері өсіп, Кеңес өкіметін құлатпақшы», – дегендер де болды. Белгілі классик жазушымыз сол жиынның аяғына қарамай, шыққан бетімен алаңды қақ тіліп, жүгіре басып өкімет үйіне барып арыз айтты. Бұл ол кісінің 1937 жылдан қалған бойындағы үрейінен де болар. Бірінші болып естігенімді тиісті орнына жеткізбесем, өзім де қармаққа ілініп қалармын деп қорыққан сияқты.

Тиісуге сылтау іздеп отырған билікке керегі де осы еді. «Айт!» дегенде арс етіп қабатын КГБ-ның иттерінің тұмылдырығы алынып, басы босатылды. КГБ қызметкерлері керекті ақын-жазушылармен түні бойы «тәрбие» жұмысын жүргізді. Нәтижесі бесенеден белгілі. Келесі күні жастұлпарлықтарға Жазушылар одағының есігі жабылды...

КГБ талабы орындалып, жастұл­парлық­тардың жиналысының екінші күнгі мәжілісі тоқтатылды. Бұл іс-әрекет жігерленіп, намыстың атына мінген жастұлпарлықтарға кедергі бола алмады. Жиналыстың жұмысын жалғастыруға шарқ ұрып мекеме іздей бастады. Қазақтың атар таңын жоқтаған Алаш зиялыларын ұзақ жылдар бойы датталып, қараланып келгенімен келіспеген, жан дүниелерінде жас болса да, социалистік жүйенің ұлт зия­лыларына қара жағуына іштей жиркеніш қалыптастырған. Алаш азаматтарының тұлғаларынан үлгілі өмір өрнегін тоқыған жастұлпарлықтар КГБ қызметкерлерінің құзырынан қаймықпады. Елінің ертеңі үшін ештеңеден тайынбай, ерлік жасай алатын азаматтарға қазақ топырағы бағзы заманнан бері кенде болып көрмеген. Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар қашанда шығып отырды. Жастұлпарлықтардың ақсақалдардың кесірінен тығырыққа тіреліп, қиналып тұрғанын көрген КазГУ-дің аспиранты, кәсіподақ төрағасы Мырзатай Жолдасбеков жауапкершілікті өз мойнына алып, жиналысты университеттің үлкен мәжіліс залында өткізуге ұсыныс жасады. Бұл нағыз көзсіз ерлік еді. Ұлтының болашағы сөз болғанда қара бастың қамымен шектеліп бұғып қалмай, жұмыстан шығып, тамырыма балта шабылады-ау деп жалтақтамай, жауапкершілікті мойнына алу, кім болса соның қолынан келетін іс емес. Социалистік жүйенің қамшысы төбеңнен үйіріліп, КГБ аяғыңды аттатпайтын заманда ұлтшылдарды ашық қолдау жау қолына жалғыз шапқандай жүректілік болатын!

Мырзатай Жолдасбеков қай жерде, қандай қызметте жүрсе де сол жастұлпарлықтарға деген ой-сезім, көңіл қалауын кейін де өзгертпеді. Өзі де «Жас тұлпар» қозғалысының Қазақстандағы белсенді мүшесі болды, ұлттық болмыстың шыңдалуына ат салысты.

Жиналыс кешеулетіп КазГУ-дің 500 адам сиятын үлкен мәжіліс залында жалғасын тапты. Сөз жарыстар зұлматты күндердің бет-пердесін аямай ашты. Жиналысқа қатысушы жастар халқының қасіретін сезініп, ғибрат алды. Республикалық кең көлемдегі саяси шараға жастұлпарлықтар Москвадан, Петербургтен, Киевтен, Рига, Харьков, Одесса, Саратов қалаларынан келді. Олар студент жатақханаларына, суретшілердің ұстаханаларына, зиялы қауым арасына барып, өз ойларын ашық айтып, жұртты әділдік үшін бейбіт күреске шақырды. Жастұлпарлықтар екінші күнгі жиналыстың алғашқы сөзін Алаш зиялыларының соңғы көзі Хамза Абдуллин ақсақалға берді.

Хамза Абдуллин – тарихи тұлға. Мағжан Жұмабаевтың немере інісі, ең соңғы серіктес-атқосшысы, шәкірті болған азамат. Абдуллин Отан соғысы кезінде Берлиндегі Түркістан ұлттық комитетінде қызмет атқарған. Ұлтшылдығы үшін неміс фашистері өлім жазасына кескен, бірақ атылмай, Демблин қамалында концлагерьде жазасын өтеген. Соғыстың аяғында Америка әскері тұтқыннан құтқарып, елге оралған. Елге келген соң Түркістан ұлттық комитеті мүшесі, жау ретінде 10 жылға сотталып, Сталин өлгесін ақталған.

Хамза Абдуллин университеттің үлкен дәріс залының төрінде тұрып:

– Не көрсем де, Алаш үшін көргенім,

Маған атақ ұлтым үшін өлгенім.

Мен өлсем де Алаш өлмес, көркейер,

Істей берсін қолдарынан келгенін,

– деп, өз сөзін Мағжан Жұмабаевтың өлеңімен бастады. Халық жауы аталып, атылып кеткен сүйікті ақынының өлең жолдары 30 жылдан кейін қазаққа қайта оралды.

Хамза Демблин қамалында түрмеде отырған кезінде өскен елін, қазақ жерін сағынып жазған өз өлеңдерінен де үзінді оқыды:

– Ашшы – мынау қараңғылық сарайын,

Бой жазайын, бостандыққа барайын.

Қайда менің еркін өскен кең далам?

Көз жіберіп, биік шыңнан қарайын.

Жастұлпарлықтар 1966 жылы Алматы қаласында қазақ зиялы қауымы және студент жастармен өткізген кездесулерінің бәріне Хамза Абдуллинді бойтұмар қылып ертіп жүрген. Алаш идеясының соңғы көзі, тірі азаматы ретінде алғашқы сөзді беріп отырған.

Олар ұлттық идея нәр алатын мәдениет пен өнер, тіл мен діл, салт пен дәстүрді жандандырайық деп үндеу тастады. Алаш зиялыларын ақтау, ашаршылық жөнінде шындықты айтуды талап етті. Ұлы Абайдың «Адам бол!» принципі негізінде рухани-адамгершілік жағынан жетілген, білімді, озық ойлы, ұлтына жаны ашитын жаңа қазақ тәрбиелеу керек деді.

Жастұлпарлықтардың бір ерекшелігі, көпшілік зиялы қауым өкілдері сияқты қазақтың ұлт ретінде жойылып кетуінен қорқып жәй байбалам салу болмады. Ұлтына деген сүйіспеншілік оларды рухтандырды, халқының болашағына сендірді. Қазақтың соңғы дауылпазы Махамбет те, қазақтың соңғы ханы Кенесары да азаттық үшін басынан айырылса да, бүгінге дейін ұлт рухының біз жете алмай жүрген алып шыңы екенін де кездесулердің бәрінде баса айтты. Әр қаладан келіп, өз пікірлерімен бөліскен жастұлпарлықтардың сөздері өтімді болды, келтірген мысалдары тыңдаушылардың көкейлеріне жақты.

Бұл – жастұлпарлықтардың маңдай­ларына жазылған тарихи мүмкіншілікті мүлт жібермей, өз өсу деңгейі, мәдени биіктігіне сай заманы арқалатқан жүкті межелі жерлеріне жеткізгенінің нақты көрінісі болды. Мұрат Әуезов естелігінен :

«Жиналыс екі күнге жоспарланған болатын. Бірінші күні менің баяндамам тыңдалды. «Жас тұлпардың» Ленинградтағы бөлімін басқаратын Сәрсенғали Құспанов дейтін азамат сөйледі. Сол сияқты біраз жігіттер сөз алып, алдағы уақытта не істеу керек деген сауал төңірегінде өз ойларын ортаға салды. Қазақтың тағдыры хақында көптеген мәселелер көтерілді. Бұл нәрсе біреулерді риза етіп, енді біреулерді қатты шошындырды. Әнуар Әлімжановтың «Нас мало, но мы в тельняшках» дегені әлі күнге есімнен кетпейді. Әлдекімдерге назаланғаны ғой…

Екінші күні қайтадан жиналдық. Қаладағы студенттер біздің бір күн бұрынғы басқосуымыздан құлақтанып үлгірген екен. Жазушылар одағын басып қалды. Алайда жиын өтетін зал есігіне қара құлып салынды. Белсеңді жігіттер жай іздеп, жан-жаққа шауып кетті. Бізді бұл тығырықтан Мырзатай Жолдасбеков алып шықты. Бұл азамат ол кезде КазГУ-дың аспиранты, кәсіподақ төрағасы екен, оқу орнының басшыларымен келісіп, барлық жауапкершілікті өз мойнына ала отырып, студенттер аудиториясында бас қосуымызға үлкен азаматтық көмегін берді. Кешкі алтыда басталған жиын қызу пікірталаспен түнгі сағат он бірден өткенде барып тарқады. Ең соңында жиналғандар орындарынан тұрып, бірнеше қазақ әндерін орындады. Олардың бар дауысымен жаңғырта салған әндері мүлгіген түнгі Алматының аспанына сіңіп жатты. Біз сол жиында мәдениетіміз бен тарихымызға қатысты 20 шақты мәселені қағазға түсіріп, оны Өзбекәлі Жәнібековтың қолына тапсырдық. Ол кісінің жылы шыраймен қолымызды қысқаны әлі күнге есімнен кетпейді».

Жазушылар одағында өткен жастұл­парлықтардың жиналысына «Лениншіл жас» газетінің тілшісі болып қатысқан жазушы Дулат Исабеков алған әсерін былай сипаттайды: ««Жастұлпарлықтар» Жазушылар одағындағы кездесуге тың өлкесін аралап, ондағы кәриялармен, жергілікті қазақтармен сөйлесіп, олардың ұлттық тұрғыда мүшкіл хәлін көріп, ойға түйгендерін ерекше күйінішпен тізіп шықты. Мұраттың сөзі әр адамның көңіл түкпірінде сары сем болып қатып жатқан ар мен намысты оятты, іште қамалып келген ұлт болашағы жайлы уайымына қозғау салды. Оның ойлары мен өткір топшылауларын жиылған жұрт уыздай жас жігіттің албырт эмоциясы деп қабылдаған жоқ, мейілінше ақыл тоқтатқан, ұлт болашағын білімдарлықпен батыл қозғай білген толысқан азаматтың сөзі деп айрықша қабылдады. Ұлттың ассимиляцияға түсіп, ертеңгі болашағы бұлыңғыр екенін ол кезде трибунадан ашық айтпақ түгілі сыбырлап сөйлесуден жасқанатын кезеңде Мұрат Әуезовтің сөзі билік басында отырғандар үшін ашық күнгі найзағайдай қабылданды. Көлеңкесінен қорқып үйренген кейбір жазушылар осы сөздерді үреймен тыңдап, кейбір ақсақалдардың залдан шығып кеткенін де көрдік.

Мұраттан соң Болатхан Тайжанов сөйледі. Оның сөздері де ыстық ықыласпен қабылданды. Қазақстанның ен байлығы, қазақ игілігіне емес, өзгелердің игілігіне жұмсалып отырғанын, тың игерудің салдарынан Арқадағы қазақ ауылдарының жойылып, қазақ мектептерінің жабылып жатқанына күйзеле тоқталды. Жазушылар жағынан да сөйлеушілер көп болды. Ұлт мәселесі тұңғыш рет ашық айтылды. Оған мұрындық болған – Мұрат Әуезов, «Жастұлпарлықтар» еді. Бір ғажабы, ұлт мәселесін осында жүрген қазақ тілді «ұлтшылдар» емес, қазақы ортадан алыста, барлық білім мен тәрбиені орыс тілінде алған өрімдей жас жігіттердің алғаш рет батыл көтергендері кеудесінде намысы бар барша қазақты жігерлендіріп, ұйқылы-ояу жүргендерін оятып, өздерінің кім екендерін, ертең кім боларын ойлауды естеріне сап, көңіл көздерін ашып кеткендей болды».

Адамзат тарихында не істелінсе де Ұлттық мүдде үшін істеледі.

Жас тұлпардың тұяғының дүбірінен оянған Ұлы дала төскейіндегі қазақ жастары ештеңеден тайынбауға айналды. Әділеттілік жөніндегі пікір-ойлар, жастұлпарлықтарды көріп, сөздерін есту елдің түкпір-түкпірінен келген жастарды бұрынғыдан да қатты рухтандыра түсті. Адам өз еркіндігі үшін талпынып, аянбай күреспесе болашағының күмәнді, көмескі бола беретіндігіне көздері әбден жетті. Қазақ жастары жастұлпарлықтардың ықпалымен қоғамдық өмірге белсене араласып, болашақтары үшін күреске шықты.

Дайындаған Гүлзина Бектас

Астана. 17 қазан. Baq.kz - Ислам дінінің адамзат дамуындағы жасампаздық рөлі орасан зор. Өйткені күллі адам баласын азып-тозудан, адами қасиеттен айырылуынан құтқарып қалған соңғы кәміл дін ислам діні екені дау­сыз. Бұрынғы христиан, будда діндерінің киелі кітаптары, тарихи миссиялары жұмыр басты пенделер тарапынан бұрмалауға ұшы­ра­ғаны мұқым елге мәлім. Жалпы, діннің шынайы миссиясына бөгет болғысы келетіндер арамызда жетерлік. Бұл діннің шынайы-жал­ғандығын ажыратуға көп қиындық келтіреді. Ал адам баласына пай­ғамбарлар арқылы жіберілген діндерсіз әлемдік дамуды, саясатты, қоғам­дық-мәдени өмірімізді елестету мүмкін емес.

Ислам діні – түркілердің тарихи таңдауы

VII ғасырда ислам діні қазақ даласына күштеп емес, мәдени үндестік негізінде үйлесім тауып енгізілді. «Сайрамда сансыз баб, Түркістанда түмен баб» дегендей, қазақ даласына ислам жая келген әулие-баб­тар түркілік дәстүр мен ислам дінінің рухани өзегін бір арнаға тоғыстыра білді. Қазақ­тың дәстүрлі әдет-ғұрпы мен шари­ғат заңдары, екі дүниетаным бір-бірімен біте қайнасып қатар өмір сүріп қоймай, әл-Бируни, Ибн-Сина, әл-Фараби, әл-Хорез­ми, А.Игүнікилер соқпақ салған мұсылман Ренессансына ұласты. Қожа Ахмет Ясауи салған сара жол түркі баласын біріктірді. Бір қызығы, араб халифаты орнаған елдер араб мәдениетінің ықпа­лына ұшыраса, қазақ даласы өзінің төл мәдениеті мен дәстүрін сақтап қалды. Яғни қазақ даласы ислам дінін түбегейлі қабыл­дағанымен, басы бүтін арабтанған жоқ. Ханафилік мәсһаб, матуридилік мек­теп­терді ұстанған қазақ жұрты көшпенді бол­мы­сына сай, далалық үлгідегі исламды қабылдады. Орталық Азияда Қара­ха­нид­тер қағанатында Сатұқ Боғра хан ислам дінін мемлекеттік дін етіп жарияласа, моң­ғол дәуірі кезінде Алтын Ордада Қожа Ахмет Ясауидің шәкірттері – Баба Түкті Шашты Әзиз (Баба Туклас), Садр ата, Бадр ата, Ұзын аталардың ықпалымен Өзбек хан ислам дініне мемлекеттік мәртебе бер­ді. Шыңғыс әулеті қарахандықтар дәуірінен басталған исламдану үрдісінің аяқталуына себепкер болды деуге негіз бар. Әмір Темір бабамыз Қожа Ахмет Ясауиге кесене тұрғызып, оның қасына қазақтың хан-сұл­тан­дары, игі жақсылары жерленді. Батыс­тық ғалым Дж. Тримингэмнің «орта ғасыр­ларда түркілер мен моңғолдар үшін исламның символы мешіт­тен гөрі Ясауи кесенесі болды» деген сөзі шын­дықтан алыс болмаса керек. Қысқасы, түркі баласы ислам дініне тарихи таңдау жасады. «Шаманизмде қалып қойған Сібір­дегі кейбір түркі халықтарының потенциалына кең өріс ашылмай қалған жоқ па» деген ой да жоқ емес. Ноғайлы дәуіріндегі ақын-жыраулардың сүнниттік исламның насихатшысы болғаны тарихтан мәлім. Жалпы, дін немесе діни дүние­таным, наным-түсініктер кез келген ұлттың төл болмысымен біте қайнасып жатады. Әр ұлт өзінің кім екендігін, түп-тұқиянын іздегенде діни бастаулардан алшақ тұра алмайды. Мысалы, ағылшын жұрты өзінің англикандық шіркеудің ажырамас бөлігі екенін сезінеді, шотландықтардың олардан діни айырмашылығы – пресвитериан шір­кеуін ежелден мойындайды. Ал амери­калықтардың жартысынан көбі хрис­тиан­ның протестанттық бағытын ұстанады. Марқұм зерттеуші Серікбол Қондыбайдың: «Қазақ дегеніміз — исламның суфийлік және ханифалық ағымы мен қыпшақтанып кеткен ежелгі Вара-Үрым идеясының бір рухани арнаға тоғысуынан шыққан пенде» деп анықтама беріп кетуі Алаш жұртының діни-рухани тамырының қайдан шық­қанына жол сілтейді. Демек, діни фактор­дың ұлт болмысын айқындайтынын жоққа шығару мүмкін емес. Кешегі орыс отар­шыл­дары мен қазіргі әсіредіншілдер «қазақ мал бағып, діннен мақұрым қал­ған, қаптатып мешіт салмаған, мұсыл­ман­шылықты берік ұстанбаған» деген сыңар­жақ тұжырымдарды тықпалап бақты. Діни догмаға ұрынбай, ислам дінін әзиз салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының алтын қауы­зына сыйдырған қазақтың жайсаң мінезі, берекелі, ғибратты өткені барын көргісі келмейтіндер, өкінішке қарай, өз арамызда жетіп-артылады. Қазақ ислам нұрын жүрегіне, хақ ілімін көкірегіне құйған. Дін­танушы Мұхан Исахан исламның қазақ­тың дүниетанымы мен ойлау жүйесінің темір қазығына айналуына сопылық ілім ерекше ықпал еткенін айтады.

Мұхан ИСАХАН, дінтанушы:

– Өз дәуірінде Сұлтани-арифин, Пири-Түркістан атанған Құл Қожа Ахмет бабамыздың көшпелілердің дүниетанымына сай хақ дінді наси­хат­таудың хал-хикмет методологиясы кең масштабта халықтың қолдауына ие болды. Оның ізашарлары Зарнұқи, Бақырғани, Сайд ата, Бадр ата, Садр ата, Хасан ата, Зеңгі баба, Шопан ата, Сыпыра жырау, Асан қайғыдан кешегі патша үкіметі мен кеңес билігі орна­ғанға дейінгі аралықта өмір сүрген жыраулар, ахундар, ишандар, сал-серілер хақ дінді хал-хикмет әдісімен халықтың бойына сіңіріп келді. Ханафи мәсһабында құқықтық үкім жеті қайнар көзге жүгіне отырып шығарылады. Соның бірі – ғүрф. Оның мағынасы: ислам жаңа бір өлкеге тарай бастаған кезде сол жерді мекендеген халықтың ислам негіздеріне қайшы келмейтін, сол қоғамның өз ішіндегі қарым-қатынасты дұрыс реттеп отыратын әдет-ғұрыптары бейне хақ діннің үкімі тәрізді саналады. Қазақ халқының ғасырлар бойғы салт-дәстүріне берік болуының бір сыры – ханафи мәсһа­бының ғүрф үкімін негізге алған­ды­ғында. Имам Ағзамның көзқа­ра­сынша, Құран мен сүннетке қайшы емес негіз­дегі кез келген ұлттың исламнан бұрын­ғы қалыптасқан әдет-ғұрпымен үкім беруге рұқсат етіледі. Осы ретте әдет-ғұрыптар «сахих» және «фасид» болып екіге бөлінеді. «Сахих» әдет-ғұрыпта Құран мен сүннетке қарама-қай­шы­лық болмайды. Ал «фасид» әдет-ғұрып «нассқа» қайшы болып келеді. Біздің ата-бабаларымыз көбіне-көп сахих салт-дәстүрлерді ғұмырлық өлшем етіп алған. Едіге бидің «Жасақ» жарлықта­ры, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», әз-Тәукенің «Жеті жарғысы», Абақ Керейдің «Төрт би, төре заңы», хакім Абайдың ұйытқы болуы­мен жазылған «Шар заңы», Барлыбек Сырттановтың «Ынтымақ ере­­жесі» хақ діннің негіздеріне қайшы емес, қайта бұл заңнамалар шариғат заңдарына қазақы реңк беріп, діни үкімдер мен әдет-ғұрыпты біте қайнас­тыр­ған.

Ой-тұжырым

Жаһандану заманында тәуелсіз Қазақстан көптеген рухани қауіп-қатермен күресу үшін тарихи таңдауына қайта оралуы тиіс. Бұл үшін ислам дінінің сансыз рухани потенциалын Қазақстанның гүлденуіне жұмсай білуіміз қажет.

Автор: Құбаш САҒИДОЛЛАҰЛЫ 

Астана. 18 қазан. Baq.kz – Алматыда өткен ЮНЕСКО-ның мәдениеттер арасындағы үнқатысуды қолдауға арналған Ұлы Жібек жолы халықаралық форумында француз ғалымы Айша бибі мен оның кесенесі туралы арнайы баяндама жасады, - деп хабарлайды Baq.kz тілшісі.

Әулиеата өңіріндегі Айша бибі кесенесі туралы баяндама жасаған Францияның Академиялық Пальма орденінің иегері, Құрметті профессор Альбер Фишлер: «Айша бибі мен оның кесенесі туралы деректерді француздар осыдан 900 жылдай уақыт бұрын білді. Қазақ жері француз ғалымдары үшін жаңалық емес. Оның тарихы мен бай қазынасы туралы деректерді біздің ғалымдар мың жыл бұрын білген. Бұл екі елдің арасындағы рухани байланыстың болғандығын дәлелдейді. Айта өтейін, Айша бибі туралы француз халқын хабардар еткен монах Гийома Рубрук болатын. Ол қазақ жеріне 1254 жылы 29 наурызда саяхатын бастады. Өз саяхатында қымыз туралы да мәліметтер алып келіп, еуропалықтардың Азияға қызығушылығын оятқан. Тіпті, үлкен көлемде сауда жасайтын орталық базарлары болғанын да осы монахтың саяхатындағы жазбаларынан білеміз. Мыңдаған жыл бұрын қазақ жерінде өркениеттің осындай жетістіктері болғанын дәлелдеуге француз саяхатшыларының үлес қосқанын атап өткім келеді», - дейді профессор.
Айта кетейік, Айша бибі (ХІ - ХІІ ғғ.) Қараханидтер әулетінің негізін қалаушы Қараханның қалыңдығы, қазіргі Тараз қаласының маңындағы скифтер заманынан басталатын қазақтың қол өнеріне енген, содан бері қолданылып келе жатқан ою-өрнек, әшекей түрлерінің бәрін қамтитын күрделі арихитектуралық әсем ескерткіш. Аңыздарда оны Зеңгі бабаның қызы еді дейді.

Нұрсерік ЖОЛБАРЫС

Қанат МАХАМБЕТ,
Астана

Тантайдай батыр болғанын білеміз бе?

0 45