Әлемде талай қызық бар...

Египет шөлінде «Ақырзаман» кинотеатры бар

Синай жарты аралында ашық аспан астында бір де бір фильм көрсетпеген «Ақырзаман» кинотеатры бар екен. Бір қызығы, бұл кинотеатрдың соғылғанына он жыл болыпты.

Эстондық фотограф Каупо Киккас бұл кинотеатрды есінен адасқан бір француз азаматы соқтырған дейді. Француз Парижге барып ақша жинап алып, Каир қаласына қайта келіп ескі заман стиліндегі орындықтар сатып алған екен. Ал экран мен аудио-жүйені толықтай бір ескі кинотеатрдан саудалап алған көрінеді. Бұдан кейін француз Синайға оралып, электрогенератор қойған.

Дегенмен түптің түбінде Египет билігі француздың бұл ісін құп көрмеген. Сөйтіп, ашық аспан астындағы кинотеатр бір де бір көрермен жинай алмаған. Қазіргі таңда кинотеатрдағы 150 орындық бос тұр. Ал Египетте арнайы тур ұйымдастырып, саяхат жасамаса, шөлге шығуға тіпті де рұқсат жоқ екен.

Қытайда жолбарыс сүйегінен шарап жасалады

Әлемде жолбарыс жоғалып кету алдында тұрған жануар саналады. Қазіргі кезде әлемде Қытайды санамағанда 3500-4700 аралығында ғана жолбарыс қалған. Ал Қытайдың бір өзінде 5000 жолбарыс бар екен.

Қытайлар сол жолбарыстың сүйегін шарапқа салып ішеді. «Xiongsen Bear & Tiger Zoo» атты хайуанаттар бағының мамандары жолбарыстың етін, сүйектері мен ағза мүшелерін дәрілік өнім ретінде саудалағаны үшін сотталыпты да. Ал Қытайдың дәстүрлі медицинасы жолбарыс сүйегі салынған сусынды көптеген ауруларға қарсы қолданады екен. Сонымен, жолбарыс сүйегі үгітіліп қосылған шарап шөлмегі $800-ға сатылады екен. Ал ауқатты адамдардың мұндай өнімді аукциондарда жәшігін $30 000-ға саудалағаны да тіркеліпті.

Мұндай өнімдердің заңсыз екені анық, сол себепті де Қытай билігі «жолбарысқұмарларға» қарсы заңды 1993 жылы қабылдап қойған. Әлемдегі экологиялық агенттіктер мен ұйымдар осы фактілерді келтіріп, Қытай шенеуніктері саудаласатын аукциондарды жабуға ұсыныс жасап отыр.

Ажырасу туралы заңы жоқ екі мемлекет

Әлемде ажырасуға құқық бермейтін екі мемлекет бар. Олар Ватикан және Филиппин. Басқа елдерде ажырасуға болатын негізгі себептер қарастырылса, ал бұл екі мемлекетте үйленген адамдар ешқашан да ажыраса алмайды екен.

Ватиканда мұндай заңның жоқтығын ондағы мыңнан аспайтын адамымен және католиктер доктринасымен түсіндіруге болады. Ал Филиппин елінде мұндай заңның жоқтығын түсіндіретін бір де бір дерек жоқ. Айта кетейік, бұл елде тек мұсылмандар ғана ажыраса алады екен.

Дайындаған: Ардақ Құлтай

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ
ҮЙСІННАМА (3)

ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТАРИХЫ

ЕКІНШІ БӨЛІМ
ҮЙСІННІҢ ТЕГІ МЕН ОҒАН
ТЕКТЕСТЕР

1. ҮЙСІНДЕР – ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ТУМАСЫ
Жуыққа шейін адамзаттың төркіні туралы пікір екі ұдай еді.
Өткен ғасырдың 70 жылдарынан басталған “Һауа болжалы” 1980 жылдардағы әр құрлық адамдарының DNA сына жүргізілген зерделеулер арқылы күшейді. Талай археологтардың, генетиктердің, молекулалық биологтардың зерттеулері арқылы расталды. Сонымен жуықта, Комбриж университетінің генетика факультетіндегі антрополог, профессор Франсис Барокс сияқты ғалымдар, африкалықтардың өзге құрлықтағыларға қарағанда гендік жағынан өте көптүрлілігіне және өзге құрлықтағылардың Эфиопиядан алыстаған сайын ол көптүрліліктен арыла түсетініне қарай отырып, зерттеу қорытындыларын: “Адамзаттың этногенезі жайлы талас толастады. - дей келе, - Осызаман адамзатының тұқияны Африкадан келген, сосын жаһанды иелеген дейтін фактіге күмандану қиын” деп тұжырды.
Барокстардың пікірінше мөлшермен 70-80 мың жылдың алдында солтүстік-шығыс африкалықтардың (Эфиопиялықтардың) дене бітімі осызамандық адамдар деңгейіне толық жеткен. Сосын тез өсіп-өнген олардың көбі, өз жұртынан әлемге аттанып, әр тұстағы алғашқы жерліктердің (олар белгісіз себептен не осы ата-бабаларымыздың қолынан құрыған сықылды) орнын басып, дүниені иелеуге кіріскен. Бұдан 10 мың жыл бұрын бұл зор көлемді жабал көшке айналған. Қызыл теңіз бен Араб түбегі арқылы Иран үстіртіне жеткенде адамзат өркениеті тағы да дами түскен. Әрине көш жолында қоныстап қалып отырғандар да аз болмаған.
Шаңхайда, 1998 жылы өткен Жұңхуа (хән, хань) ұлты генетикалық тобының құрылымы мен функциясы жайлы жиында “шығарылған қорытынды - Жұңгоның оңтүстігі мен солтүстігіндегі адамдар тобында генетикалық айырмашылық расында да бар, алайда мұндағы генетикалық байланыс күрделілеу. Бүгінгі Азияның генетикалық қоры негізінен Африкалық этногенезге ие қазіргідей адамдардан бастау алған. Бұл һомо еректустан (түрегелген адамнан) кроманьондарға (қазіргі адамға) үздіксіз эволюциялану барысы шығыс Азияда болған деген тұспалды аударып тастады” [ ] делініпті.
Демек, бүгінгі ғылыми зерттеулердің нәтижесі арғы замандағы Ұлы Даладағы қалың тайпалардың арғы аталарының өңшең Африкадан көшіп келген саф қара нәсілділер екенінде дау жоқ деп отыр. Олар бертін келе ішіп-жем мен сыртқы ортаның ықпалынан өңшең саф ақ нәсілдіге өзгерген. Бұл олар үшін екінші кезең есепті еді. Үйсіндердің тегі - ең алдымен осы ақтар. Ал, ата-бабаларымыздың үшінші кезеңі - ақ пен сарының араласбасына (метистенуіне) өзгеруі бертінде басталған. Осыны білмеу кей адамдарды археологиялық табыстардан шыққан ақ нәсілді сүйектерді, бүгінгілерге жолатпай, қателесуге, тіке қазіргі еуропалықтарға итеруге апарып жүр.
Сонымен, адамзат дүниеге келуден бұрын жер шары бар болғаны сықылды, шығыстың Сыма Чяны мен батыстың Гередоты Ұлы Далалықтарды білуден бұрын, бұл Ұлы Дала тұрғындарға толы болатын және олар едәуір биік өрелі өркениетке ие еді.
Әрине ғасырлардың Ұлы Дала тұрғындарына әкелген өзгерісі көп. Бірақ ғалымдар ондағы әшкере де жиі өзгерісті үстем жіктегі ауысулар, ал бейайқын да баяу құбылуды эволюция деп біледі. Билік (үстем жіктік) өзгерістерге ере орда шаңырақтарының аты да өзгеріп отырған. Бірақ ол шаңырақ астындағы тұрғындардың заты оншама тез құбылмаған. Тек демографиялық ауыс-түйістер мен табиғаттық ықпалдар салдарынан тұрғындардың бет бейнесінде жоғарыда айтылғандай эволюциялық баяу өзгерістер ғана туыла берген. Ежелгі Үйсіндердің ұрпағы да, әлбетте, сол баяу өзгеріспен бүгінге жеткен. Бұл ұзақ тарихта сан көшулер де болғаны рас. Кеткендер де, келгендер де болды. Алайда кеткендер түбінен қопарыла, ұрық қалтырмай жоғалған емес. “Жылқы аунаған жерде де түк қалады”. Ол қалған ұрық та өнеді, өседі.
Жұңгоның ШҰАР Қоғамдық ғылымдар академиясы тарих институтының директоры Тян Уейжяң ұлттардың тегі мен қалыптасуы жөнінде, ең әуелі методикалық жақтан бірлікке келіп алуды дәріптей келе, былай дейді: “Ұлттардың тегі мен қалыптасуы - шым-шытырық күрделі мәселе және сан құбылған кинетикалық процес. ... Бұрын бұл мәселеге бейстандарттық немесе ғылыми қамтымы кем тәсілдерді қолданып, тарих, тіл, тіпті әдебиет сықылды тек бір ілім аумағымен ғана кәсіби ізденіс жасау кезікті. Нәтижеде ол, ішінара жақтарынан кей жетістікке немесе тармақтық мәселеге қаратылған жауапқа қол жеткізгенімен, мәселенің тұтастай шешілуін ілгерілетуге көмектесе, өзгені иландырарлық ғылыми салдарды шығара алмады. ... Біз ұлттардың төркіні мен қалыптасу процесінің өте күрделі, көп тамырлы екенін, оны зерделеу ісжүзінде көлемі ұлан-қайыр универсал жүйелік инженерия екенін мойындауға тиіспіз. Сондықтан төркін мен қалыптасу мәселелерін тек универсал ғылыми зерттеу тәсілімен ғана жүргізген дұрыс. Бұған байланысты ілім өңірі мен зерделеу өрісінің өте кең болуға тиістілігі табиғи. Ірі теореялық қаңқа кем болса әрине болмайды, бірақ кейде бірер ұсақ мәселені шешу бүкіл тұлғалық нәтижені жарық еткізе алуы да ықтимал. Сондықтан микролық зерттеуге де баса мән беру қажет. Бұл арада, бұрынғы дәуірді үзбелеп зерттейтін тарихи әдістемені қолдана беруге болмайды, ал тек қана лингвистикалық әдістемеге арқа сүйеудің де олқлықтары бар. ... Лингвистикалық деректерді ұлт төркінін іздеуге істеткенде сақ болған жөн. Тіл - ұлт қалыптасуындағы басты шарт. Тілдің ұлттың өмір сүруімен өзара арқа сүйейтін тығыз байланысы бар. Ұлттың толып жатқан белгілері іс жүзінде тіл арқылы білдіріледі, аңыс етіледі. Алайда тіл мен ұлт парықты. Олардың әр бірінің өз ерекшелігі мен даму заңдылығы бар. Бұл екеуі бірге пайда болмаған ғана емес, даму процесі де адымдас емес. Тілі ортақ заты бөлек ұлттар да бар, бір ұлт тұрып әр тілде сөйлейтіндер де бар. ... Сондықтан мұны зерттеп қузағанда әдебиет (материал), антропология, археология, дінтану, этнография, т.б. көп ілміи теореялық әдістемеге және көп ілімнің қатысты нәтижелеріне сүйенген жөн... Нәсіл немесе тұқым - іс жүзінде адамдарды дене ерекшелігіне қарай айыратын биологиялық класификация. Ұлт - тарихи қалыптасқан тілдік мәдениет, экономикалық ерекшелік және тұрмыс салт белгілерімен құралған ортақ тұлға, түп мәнінен алған социологиялық класпикация...” [ ] дейді (мына сурет - 2006 жылдың 20-қыркүйегінде Эфиопиядан табылған, 3 миллион 300 мың жылдың алдындағы, тастанған, ежелгі адамның бас сүйегі).
Демек расында да, Адамзаттың этногенезі жайлы талас толастады. Осызаман адамзатының тұқияны Африкадан келген, сосын жаһанды иелеген дейтін фактіге күмандану қиын. Бұл саф қара нәсілді ата-бабаларымыз бертін келе өңшең саф ақ нәсілдіге өзгерген. Үйсіндердің әлгі қаралардан кейінгі тегі - ең алдымен осы ақтар. Ал, ата-бабаларымыздың одан кейінгі кезеңі - ақ пен (шығыстан келген) сарының араласбасына (метистенуіне) өзгеруі бертінде басталған.

(А) САҚТАР САН ТАЙПА БОЛАТЫН
Ұлы Дала кіндігіндегі қазiргi Қазақ Даласын ежелгi адамзат (ісжүзінде кейін келе құрып не сіңіп кеткен әлгі адам тәрізділер) бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекендеген. Мұны Қаратау, Маңғыстау өңiрлерiнен табылған дүниелер дәлелдейдi. Ал, ерте палеолиттiк (содан б.з.д. 150 — 130 мыңжылдықтарға дейiнгі) ескерткiштер Тәңіртау, Қаратау, Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау, Ертiс,... алабынан табылып отыр. Орта палеолитке (мустье) жататын (содан б.з.д. 35 — 30 мыңжылдықтарға дейiнгі, қазіргідей адамдарға тән) ескерткiштер де бұл өңiрлерде көп. Кейiнгi палеолит (одан б.з.д. 12 — 10 мыңжылдықтарға дейiнгі) дәуiрiнде адамзат бұл өңірдiң барша аймақтарына тараған.
Африкалықтардың көшінен Ұлы Даланы келіп жайлағандардың бізге аты келіп жеткендерінің ең алғашқысы - еуразиялық сақтар. Сақ (Скиф) - Ұлы Даладағы туыстас тайпалардың ортақ аты. Сақтар - ерте темір дәуірінде Ұлы Даланы мекендеген тайпаларға байланысты жалпылама атау. Бұл атауды бізге жеткізген ең көне жазба деректер кемінде үшеу:
1. Грек авторларынан Геродот (б.з.д. Ⅴ-ғасыр), Ксенофонт, Птоломей (б.з.д. Ⅱ ғасыр) сияқтылардың жазба деректері.
2. Б.з.д. І- ғсыр басында тамамдалған «Тарихи жазбалар» мен одан сәл кейінгі «Хәннама» сықылды хән жылнамалары.
3.Көне парсы кезінен қалған Бехистон сына жазулары.
Ұлы Даланы кіндік еткен өңірдің сақтарын әркім өзінше атапты. Гректер Ескитай (Scythians, Σκύθαι), Ескутәй (Skutai, Skuthoi）десе, ертедегі парсылар мен үнділер сактар (Saka) деп хаттапты. Жұңгоның жылнамаларында Сақ (Сай, Сәйжоң, Сек ) делініпті.
Көне парсы деректері сақтардың үш үлкен тобы барлығын айтқан. Бұл үш үлкен топ ғылымда кең қолданылып келеді:
1. Хаума варга (Хаммоварга, хаома ішімдігін пайдаланатын) сақтар.
2. Тигра хауда (шошақ бөрікті), геродотша ортокарбион сақтар.
3. Тяй - парадрая (теңіз артындағы) сақтар.
Орта Азия мен соның маңында өмір сүргендерді байқаған “Ертедегі Грек тарихшылары сақтардың массагет, яксарт, абий, дай, корат, комар, аскатаг, исседон, асси, аримасеп, сармат, каспи, т.б. толып жатқан тайпаларын хаттаған екен” [ ]. Бұл деректі беріп отырған кітапта бұл тайпалардың атамзаманнан бері қазақ тайпалары тіршілік еткен - Арал, Сыр, Талас, Қаратау, Келес, Шыршық, Андрон, Тәңіртау, Шу, Іле, Тарбағатай, Алтай, Жем және Каспийдің айналасы сықылды сулы-таулы жерлерде өмір сүргенін нақтап жазыпты. Әрине ол тарихшылардың аяғы жетпеген жер де, байқамаған, естісе де хатқа түспеген тайпалар да толып жатыр.
Әйтеуір, “... Б.з.д. І- мың жылдықтың денінде, Қара теңіздің солтүстігі мен Қазақ даласында Скитай (Скит) немесе Сақ атты күшті көшпелі тайпалар одағы жатты... Скитайлардың шығысында тағы бір көшпенді массагет (Massagetae) дейтін ұлт болды. Массагеттер мен скитайлардың жуықтығы бар. Бірақ айырмашылығы да өте анық. Оларды скитайларға ұқсамайтын өзге бір ұлт деуге болады... Массагеттерді Ұлы жүздермен теңестірудің шабыт берер жағы бар. Massa - арий диалектінше үлкен (ең дұрысы Шадыман Ахметұлының талдауы - ‘Мас’ деген ертегі түрікше ‘Бас’. - С.Ж.) деген сөз. Getae дегенді Нүкіске (Жүзге) телуге болады” [ ].
Б.з.д. Ⅶ-ғасырдың соңын ала бір зор аласапырандылық болған екен. Сонда Исседон (Issedone - тохарлар мен арийлердің араласбасы деу бар), Искитай, Циммериян (Cimmerian), Аримаспи (Arimaspea - Геродотша айтқанда “жалғыз көзділер”, түрік аңыздарындағы төбегөздер, «Жоу Мууаңның ғұмырнамасы» делінетін ханзуша кітапта айтылатын думурін - жалғызкөзді) тайпалары бірін бірі қуып, ығыстырып, недәуір зор ұлттар көшін тудырған (Жоғарыдағы сурет http: //imgsrc. baidu. com/baike/ торсайтынан алынған парсы қабырға суретіндегі шошақ бөрікті сақтар).
Бұл кезең туралы Жақып Мырзахановтың мына баянының да қисыны бар. Ол: “Сақтар жөніндегі Геродоттың «Тарих» атты, Мырнандырдың «Грек тарихының фрагменттері» атты шығармаларындағы деректерге сай және Жұңгоның «Жоу патшалығы тарихы» мен «Таң патшалығы тарихындағы» түріктердің ата-бабасы туралы аңыздарға сай, қазір еліміздегі және шетелдердегі көптеген зерттеушілер б.з.д. Ⅶ-Ⅲ ғасырларда көркейіп-гүлденген сақ тайпаларының бір бөлегі б.з.д. Ⅵ ғасырындағы Иран патшасы Даридың, Ⅳ ғасырындағы Грек патшасы Александр Македонскидің (Ескендір Зұлқарнайдың) шапқыншылықтары салдарынан, б.з.д. Ⅳ-Ⅲ ғасырларында батыстан шығысқа көшкен деп қарайды. Б.з.д. Ⅱ- ғасырда сақтар шығыста Орта Жазықтың (хәнзулардың) шекарасына дейін барған... Батыстан шығысқа ауған сақтардың тиграхауда (шошақ бөрікті) сақтар екені, олардың аты кейін еліміздің тарихи жазбаларына Хауда (Худат, Хоуже - С. Ж.) деген дыбыстық аударумен түскені туралы жорамалдың өзіндік ғылыми құны бар деп қарауға болады. Өйткені хәнзу дыбыстауымен жазылғанда “тигра” қалып, “хауда” ғана алынып, қысқартылып жазылған болуы әбден мүмкін. Көптеген зерттеушілер хоже (худат) ертедегі қыпшақтардың аты деп қарайды. Ендеше жүздер мен сақтар осы хуже ұрпақтары болады. Худат әсіліндегі тиграхауда сақтары делінсе, онда олардың бұрынғы мекендері қазіргі қазақ даласындағы үйсін, қаңлы, аландардың ежелгі жұрты болып шығады, яғни олар - гректер ‘массагеттер’, ирандықтар ‘сақтар’ деп атаған халықтардың тіке ұрпағы. Анығырақ айтқанда, олар - б.з.д. Ⅶ-Ⅲ ғасырларда Каспий теңізі мен Арал теңізі өңірінде жасаған сақтардың ұрпағы” [ ]. Жақыптың бұл талдауын «Солтүстік әулеттер тарихы. 99-бума. 87-баян. Түрік, Батыс Түрік, Телек» дегендегі: “Түріктің арғы аталары Батыс теңіздің [ ] оң жағын мекендеп, өз алдына ұлыс құрған. Олар ғұндардың бір тармағы болса керек. Тегі - Ашына...” делінуі мен Лин Ганның “Шюе Зұңжың... мақаласында ‘Түріктің ұйтқы тегі - Ашинаның арғы төркіні Каспийлік Сақ [ ]. Шығыстағы Шөл солтүстігіне ауғасынғы Хуже (Хагат, Қыпшақ), Худы (Қыпшақ)... Алтайға келгесін Түрік (Тужюе) атана бастады. Алтайда телылер (бұлар да түріктер. - С. Ж.) көп болатын. Ашиналар қалың Телы этносының ішіне кіргесін, көп ұзамай бір-ақ телілесіп кетті’ деп жазады... Демек, б.з. Ⅵ-Ⅷ ғасырларындағы... Түрік қағандығы - іс жүзінде телілескен (түріктенген, демек өзіне қандас, тілдес өзге диалекттегі тайпаларына бірігіп ұлыланған - С. Ж.) сақтар құрған мемлекет” [ ] деуі тіптен мықтай түседі. Демек, үйсіндер - гректер “массагеттер”, ирандықтар “сақтар” деп атаған шошақ бөрікті сақтардың тіке ұрпағы.
Бұл арада мынаны ескерту артық бола қоймас. Бұл ежелгі дерек көздерін хаттаушылардың (мейлі Сыма Чян бол, мейлі Геродот бол, мейлі басқа бол) әркімі өзі тұрған елге таяу өңірдің немесе өз аяғы жеткен тұстың дерегін жиған және оған құлағы шалғаннан сенгенін қыстырған. Бұларды ғылыми ой елегінен өткізіп, тарихи шындыққа таяу күйге апарып, қисынды құрау - бүгінгілердің міндеті.
Төмендегі картадағы - сақтардың тайпалары мен олардың жайласу ахуалы. Жасылда: жоғарыда Орал тайпалары. Оңда жүздер. Астыда Үнді хандығы, оның сол тарапында арабдар, Рим империясы. Сарғышта: кесек жазу - скитайлар (сақтар). Оның ішіндегі сол жақтағы сарматтар. Оң жақтағы түрік тайпалары. Астыдағы хоразмдықтар, соғдылар, бактриялықтар, үнді сақтары. Қызылда Парфия (Арсак). Оң жақтағы картада Ұлы Дала батысына ығысқан сақтардың б.з.д. Ⅶ-Ⅳ ғасырлардағы батысқа ауу маршруты.
Әрине бұл сақтардың сан тайпа екені белгілі. Доктор Зардыхан Қинаятұлы айтқандай, “Сонау моңғол құмынан бастап Қара теңізге дейінгі аралықта біркелкі түрік, не біркелкі үнді-еуропалық елдер болды деген тарихи шындыққа сай келмейді. Алып далада әртүрлі көшпелі халықтар мекен етті” [ ]. Сол тайпалардан бүгінгі алуан ұлт өсіп-өнген деу қисынды да, бүгінгі Ұлы Дала жұртының тегін осы сақтардан өзгеден іздеу қисынсыз. Егер http: //imgsrc. baidu. com/baike/ дегі мәліметке зер салсақ, онда оның ана (Жоғарыдағы) картасының сақтарға берген орны өте тар, түрік тілді сақтарға арнағаны одан да тар екенін байқайсыз. Іс жүзінде еуразиялық сақтар шығыстағы Татар бұғазынан батыстағы Қара теңізге шейінгі өңірді бірақ жайлаған. Бұл сайтда: “... Гередоттың «Тарих» дейтін кітабында, ‘Сақтар бір түрлі биік бөрік киеді. Бөріктері әрі тік, әрі қатты. Төбежағы үшкір. Олар шалбар да киеді. Өз елінде жасалған садағын, жебесін ала жүреді. Бұдан сырт өздері сақаарыс деп атайтын айбалталары да болады’ деп жазылыпты. Сақтар, кейін келе әлсіреп, толып жатқан тайпаларға бөлініп кетті. Б.з. Ⅴ- Ⅳ ғасырлардағы ұлттық ұлы мұһажират (ауу) кезінде Ғұн тәңірқұтына ілесіп еуропаға кеткен (Жоғарыдағы картаға қараңыз. Бұл Ұлы Даланың бір бөлік сақтарының б.з.д. Ⅶ-Ⅳ ғасырлардағы батысқа ауу маршруты) аландардың бір бөлігі де - солар. Кең мағынадағы сақтар Орта Азияда, Батыс Сібірде һәм Алтай аясында көшпей қалған тайпаларды да қамтиды. Бұлардың мәдениеті, өнері және тұрмыс салты Оңтүстік Ресей мен Иран сақтарына өте ұқсас. Сақтардың тұлғасы биік те шымыр, көк көзді, тұмсықты, сақалды келеді. (Жоғарыдағы екі кісілік сурет Күшардағы будда қабырғасуреті. Сол жақтағы ердің көккөз, жирен сақал, тұмсықты екеніне назар аударыңыз. Ⅸ ғасыр)) Нәсіл жағынан сарматтарға, массагеттерге таяу. Тілі, әлеуметтік тұрмысы, мәдени дәстүрі мен діні де негізінін ұқсас” делінген. Зардыхан Қинаятұлы: “Біз сақ мемлекетін шығыс сақтармен, шығыс массагеттері, тиграхауда, каспий сақтары, хаммобарга сақтары, аргиппейлер сияқты қазіргі өз даламызда өмір сүрген сақтарды бүгінгі қазақ мемлекеттігімен тікелей байланыстырып қараймыз” деп өте дұрыс айтады.
Тарихшы Су Бейхай Кеңестер Одағының Осипов дейтін ғалымының “ Б.з.д. 140 жылы Скитай тайпасы Жұңгоның батыс бөлігінен келген, Жұңго тарихнамалары Йөжы деп атайтын өзге Скитай тайпасы жағынан қуылып, Аму дәриясы бойындағы жайылымынан айрылып Бактрияға таяды ” дегенін ауызға алады. Демек “сақтар, скитайлар, скифтер” деген - шығыстағы Жүз сықылды талай тайпаны да қамтыған, Ұлы Даладағылардың ортақ аты.
«Тайланд мемлекетінің тарихи деректеріне қарасақ, скифтер-сақтар Тайландқа дейін барған» дейді профессор Еренғайып Сәліпұлы Омаров
Демек сақтардың (скитайлардың) тараған регионы өте кең. Кей әдебиеттер бұларды: Нәсілдік жағынан бір болғанымен, ұқсамаған региондағы аты да әр келкі. Тарихшылар әдетте батыстағы сақтарды скитайлар деседі. Каспийдің солтүстік-батысындағыларды сарматтар, солтүстік-шығысғында- ғыларды аорсылар (aбзойлар, кейінірек аландар) деп атады. Енді оңтүстік-шығыстағыларын - Аралдан Іленің аяғына шейінгілерді сақтар, массагеттер десті... деп те жазады.
Жақып Мырзаханов айтқандай, “Бехистон жазбасында суреттелген шошақ бөрік киетін сақтар мекендеген өңірдің орталығы қазіргі Жетісу алқабы еді. Шошақ бөрікті сақтардың бір бөлігі бастабында Батыс теңіздің батысын мекендеген”[ ]. Әрине мұндағы әр үлкен топтың өзі де сан тайпа болуға тиісті. Соның ішіндегі Шошақ бөрікті (жоғарыдағы Гередот айтқан) сақтар Орқон өзенінен тартып Алтайдан Сырға дейінгі өңірді мекендепті. Талай ғалымдар бұларды сақтардың түрік тайпасына (turkic tribes) жатқызады. Іс жүзінде оларды Байқалдан Сырға шейінгі өңірді қоныстанған деу жөн. Өйткені кейінгі тарихи шындық (мысалы бүкіл Моңғолия даласын алып жатқан түрік тілді тас бітіктер мен талай жылнамалардағы деректер) соны құптайды. Бұл өңір Үйсін ұлысына қараған аумақты да қамтыған. Өзге сақтардан аргиппейлер мен исседондар Сарыарқадан Еділге қарайғы өңірді, аримаспылар шығыс жақты, сарматтар Кавказдың солтүстігін мекендеген көрінеді. Үнді-еуропа сақтары қазіргі Пәкістан мен Ауған жақта тұрыпты. Бұлардың кейін жоғарыда көрсетілген картадан таба алмайсыз. Ол картада Сарыөзеннің (Хуаңхының) аяғына шейін ат ізін салған тохарлар тіпті жоқ.
Орта Азия тарихының білгірі Уаң Жылай: “Ол кезде Қазақстанға таралған тайпалар сақтар қауымының солтүстіктегі тобы еді. Олар түрік тілінде сөйлесетін... Алтай районы - түрік ұлтының атамекені” [ ] дейді.
Ұлы Даладағы бүгінгі түріктердің ата-бабаларын қамтыған бұл сақтар, Ұлы Даладағылар түгіл, одан аулақтағы талай халықпен де мейлінше араласқан. Бұл сөзімізге де мысал ала кетейік.
Жан саны бүгінгі ханьдерден (Жұңгодағы басты ұлттан) қалысбайтын үнділер де сан этностан құралған. Мысалы, “ол жердің аборигендері (ең ежелгі тұрғындары. - С. Ж.) саналатын, тектестері сонау Спания, Морокко сықылды елдерде де жүрген негриттерден (Negrito), бүгінгі австралия аборигендеріне ұқсайтын алғашқы австралиялықтардан (Proto Austaloid), жерортатеңіздік кавказдықтар аталған медиттерандардан (мediterranean), үнділік арийлардан (ариандардан), моңғолоидтардан (мongoloid), т.б. дан құралған. Б.з.д. І-ғасырдың басында, Ұлы Даланың оңтүстік жағындағы сақтар Парфияның (Арсак) қысымынан Үнді дариясының құярына басып кіріп, біртіндеп күшейеді де, бүкіл батыс Үндіні иелейді. Кейін әлде неше ұлысқа бөлініп кетіп, ұлысбасыларын кісатрапа десетін болады. Артынан бұларды Кушан империясы бағындырды... 395 жылы соңғы Сақ билеушісі мерт болады. Сақтар үстемдігінің Үндінің ертедегі тарихына едәуір ықпалы бар” [ ].
2. Түрік тілді халықтар түгіл, өздерін “ұлудан (айдағардан) тарағанбыз” дейтін, бүгінде мүлде моңғолоидтарға жататын хань ұлты ғалымдары да “түп-тұқиянымыз хауашя этносы тап-таза ақ нәсілді екен” дейтін көзқарасты дәлелдеп шығыпты [ ]. Ланжоу университеті тіршіліктану институтының профессоры Шие Шяудұң DNA лық зерттеулерге сүйене отырып, “Саф нәсілді хань ұлты жоқ болып шықты... Тағы бір қызықты жері, жұңголықтар әдетте өздерін Ян мен Хуаң екеуінің ұрпағымыз деседі. Бірақ зерттеулерге қарағанда, Хуаң (Хуаңди – Хуаң патша) бүгінгі Ганьсу өлкесінің Тяншуйы маңынан, Ян (Янди – Ян патша) Шәншидің сары топырақты үстіртінен шыққан. Бұл өңірдің бәрі Тұниязыға (ертедегі Жұңгоға, Орта Жазыққа) жатпайды. Бұл жерлер ежелден Солтүстік дилер (тиектер) мекені делініп келген. Сондықтан хән ұлты деген - тек белгілі бір кезеңдегі аумақтық бөлу ғана. Бұл ұлт айрықша анықтамаға ие емес. Әншейін маңайдағылардан парықтау үшін ғана тұрғызылған ұғым” дейді. Жөн сөз. Бірден, бұл ұлт та - қырық темірдің қылауы. Екіден, хань деген ат оған Хань әулетінде болғаны үшін ғана тағылған. Үшіншіден, Хань әулетінің аты оны құрған Лю Баңның тек патшалық таққа шығар алдында Ханьжұң аумағын билегені үшін ғана қойылған. Бұл Лю Баңның не ата - тегі, не тайпасы емес.
Сондықтан ханьдердің “түп-тұқиянымыз хауашя этносы тап-таза ақ нәсілді екен” дейтін көзқарасына да сенуге әбден болады. Б.з.д. Ⅸ-Ⅷ ғасырлада сақтар Хуаңхының солтүстігіне дейін барған және оларды Жұңгоның жылнамалары кейде “Юншиң нұмдары” (Үйсіннің нұмдары) деп те хаттаған [ ]. Өйткені олар үйсіндерге (демек түріктерге) қандас жұрт бопты. Бәлкім жоғарыдағы картада тұрған түркі тайпаларының шығыстағы бірі шығар. Әуелі, Таң әулетінің 750 жылдарына таман келгенде Сарыөзен аяғының солтүстігіндегі (қазіргі Хыбей, Шандоң, Шанши мен оның төңерегіндегі) елді әліге шейін түріктігін сақтап, толық хандесе қоймаған деу де бар .
Сақ тайпалары мен Ортажазық ұлысы ара байланыс та, тіпті қақтығыс та ерте басталған. Мысалы, “Өзен (Хуаңхы дариясын айтып тұр. - С. Ж.) батысындағы “көшпенді тайпалардың сұғанақтығын түбегейлі жою үшін”, б.з.д. 623 жылы Нұм ханына әскери соққы беріліп, көшпенділердің толып жатқан жері тартып алынды. Мұның арты жеңілген бұл тайпалардың Ұлы Даладағы солтүстік пен батысқа көшуіне барып соқты. Бұлардың ішінде Юншиң Нұм, Бактрия, Нүкіс, Сака, т.б. тайпалар бар-ды. Б.з.д. Ⅶ ғасырдың соңында бұл тайпалар Іле, Шу өзендерінің өңірінен көрінетін болды”[ ] делінген дерек бар. Одан сырт Хань жылнамаларында (мысалы «Ижиң» деген кітапта) батыстағы “Гуйфаң” дейтін бір ұлтпен жыл он екі ай соғысқанының естелігі тұр. Ғалымдар «Жаңа таңнама. Батыс өңір баяны» сықылды кітаптар мен хань тіл-жазуындағы ежелгі ерекшеліктерге негізделе отырып оны тохарлармен байланыстырады. Неміс ғалымы Маркод сықылдылар Тохар деген Бактрия (Дашя)[ ] деп жүр. Мұны қолдайтындар да барған сайын көбеюде. Ғәйрат Абдырахман да: “Тохар деген Грек географтарының Ұлы жүзге қойған аты. Іс жүзінде Ұлы жүз - Тохар жүйесіндегі ұлттардың ең тебінділерінің бірі ғана... Тәйшя мен ежелгі Грек қаламгерлері көтерген, Орта Азияның шығысындағы дала тайпасы Тохар дегендер оқылым жағынан таяу болғандықтан, зерттермендердің бәрі Алғы Чин жазбаларындағы Дашя дегенді Таң әулеті жазбаларындағы Тохар деп біледі” [ ] дейді. Әйгілі тарихшы Шюй Жұңшу Дашя (Бактрия) деген – Шя ұлты деп біледі. Ендеше бұлардың пікірінше, Дашя (Тохар) - Даюй[ ] құрған Шя әулеті болып шықпай ма. Олар және бір соғыста күйрей жеңілген шялар Ұлы юежылармен (ұлыжүздермен, ұлы нүкістермен) бірге батысқа ауып кеткен деседі.
Осы айтылғандардан мыналарды аңғаруға болады:
1. Орта Жазықтағы жан санының артуы оны ірге кеңейтуге ерте итермелеген.
2. Сақ тайпаларының бір бөлігінің (мысалы жоғарыда аталған Юншиң Нұм, Бактрия, Нүкіс, Сака, т.б.лардың) шығыстағы етегі сонау Хуаңхының солтүстігіне дейін барғаны рас.
3. Хуаңхы өзенінің оңтүстігіндегі хань тектестердің (көбі сары нәсілді болуға тиісті) күшеюі салдарынан, бұл сақ тайпаларының бір бөлігі оларға бағынып, сіңіп кеткен, болашақ хань ұлтын құрауға қатысқан. Енді бір бөлігі еріксіз солтүстікке не батысқа ауған. Болашақ Ғұн қағанатындағыларға келіп қосылған.
Бүгінде, бұлар және бұлардың тіршілік өресі, олардың бүгінгілермен байланысы туралы дұрыс пен бұрыс тұжырымдардың бәрін де кезіктіруге болады.
Мысалы,... хань тілінде жазылған жылнамаларда да кейде дұрысқа, кейде бұрысқа шалқу барлығын жасырудың қажеті жоқ. Мыңдаған жылдың алдындағы олар түгіл, информация техникасы ұша дамыған бүгінгі күннің өзінде де ауыс-ағат кететіндер аз емес екенін көріп жүрміз. Мысалы, ол жылнамалардың Ұлы Далада жатқанның бәрі сақтар не солардың ұрпағы екенін аңғара алмаған соң, тек үйсіндер барудан бұрынғы Ілеліктерді ғана сақтар деп жаңылысқан жері бар. Бұл жаңылысуды біз әлгі бүгінгі ҚХР ШҰАР ындағы алтайлықтарды Керей, Ілеліктерді Қызай деп, бәрінің де қазақ екенін аңғара алмаған беті, хаттай салушыға ұқсатамыз. Дегенмен бұл жылнамалардың сол кездегі Іледегі Үйсін туралы сөйлеп келе жатып, “Үйсіндер ішінде сақтар, ұлы жүздер (Даюешы, Ұлы нүкіс, Дароужы - С. Ж.) де бар” [ ] деп шындыққа таяй түсетін кезі де жоқ емес. Бұл жылнамалардағы олқылықты бүгінгілер толықтауға тырысуда. Мысалы, “Тарихи деректерге қарағанда, 3000 жылдың алдында, сақтар Памирде, Тәңіртауда және Шынжаңның солтүстігіндегі кең регионда жүрген екен. Толып жатқан көшпенді ұлттар секілді, олар негізінен жайылым қуып, малға ере жылжыған, кен қорытып, темір қарулар өндірген. Б.з.д. Ⅲ-ғасырдың соңында, таптық қоғамға өтіп, мемлекеттік билікті тұрғызған. Сақ патшасы ең жоғарғы билеуші болған” деп жазысу да бар [ ]. Дегенмен мұнда да сақтар қонысын аумақ жағынан тарылту мен оны өз ұрпағынан, мұрагерлерінен бөле қарау байқалады.
Демек,... сақтар - талай тайпа. Олардың Орта Азиядағы бір бөлігінің б.з.д. Ⅵ-Ⅴ ғасырларда парсылардың Ахемен әулетіне бағынып тұрғаны да, кейінірек парсы патшалары Кир мен Дарийдың тәуелсіз болып кеткен олармен әскери одақ құрғаны да, артынан уәдеде тұрмай бұл сақтарға қарсы жорық жасағаны да - ғылымдағы айқын ақиқат. Шошақ бөрікті сақ [ ] патшаайымы Томирис (Тұмар ханым) бастаған сақтар Кир армиясымен қатты айқасып, оларды жеңеді. Бұдан кейін (б.з.д. 518 жылы) Дари І де бұл сақтарға шабуыл жасап, оларды бағындыра алмапты. А. Македонский (Ескендір Зұлқарнай) әскерімен аяусыз күрескен сақ қаһарманы Спитамен туралы жазбалар да бар[ ]. Демек Сақтардың кемінде бір бөлігінің ол кездегі ирандықтармен, туыстығы мен татулығынан гөрі, жауласқан жағы көбірек болған. Ол заманның этностар ара байланысын талдағанда мұны да ескерген жөн.
(Ә) САҚТАР ӘР ТҮРЛІ ТАЙПАЛЫҚ ТІЛМЕН СӨЙЛЕСКЕН
Алдымен ол замандағы тайпалық тілді тәп бүгінгі қатты дамыған, сол барыста бір бірінен алыстаған тілдер кейпінде елестеткен қисынға қона кетпейді. Доктор Зардыхан Қинаятұлы айтқандай: “Сақ мемлекеті бір орталыққа бағынған мемлекет болған жоқ. Оның 20 страпы (бөлімі) болды. Әр түрлі тілде сөйледі. Геродот ‘сақтар аргипейлерге келгенде 8 тілде тілмаш арқылы сөйлесті’ деп жазды. Сондықтан сақтарды тек үнді-еуропалықтар немесе тек түрік тектестер,... деуге келе бермейді. Ал, сақтардың шығыс бөлімінің негізгі тобын қаңлы, үйсіндер құрады. Страбонның шығыс сақтар дегеніміз - қаңлылар деген сөзі бар” [ ]. “Сақтар ұлттық құрамы жағынан көп этностық, саяси құрылымы жағынан конфедеральдық қауым болды. Олардың батыс тобы тіл мәдениеті жағынан үнді-европалықтарға, шығыс бөлімі түріктерге жақын болды”, “Жалпы сақ атанған жұрт – еуропаның туындысы емес. Геродоттың айтуынша, мысалы, қара теңіз сақтары “Азиядан ауып келгендер” болып табылады....Сақтардың батыс және орталық бөлімдері үнді-иран (тохар) тілдес, Жетісу-Алтай тобы түркі тілдес жұрт” . Доктор Нәбижан Мұхаметханұлынша айтқанда, “Біздің этногенезіміз сақтардың шығыс бөлігінен бастау алады. Ол сақ деген - таза үнді-еуропалық емес, көптеген тайпалардың құрамы. Шығыс бөлікте түріктік элементтер көп” болатын. Ал, енді доктор Мәмбет Қойгелдінің де сақ дәуірін зерттеп жүрген италиялық ғалымның: “Сақ дәуірі мәдениеттің, тілдің әлі толық қалыптасып бітпеген, балаң дәуірі. Сондықтан мен тек мына тілде сөйледі дегенге қарсымын. Сақтар тілінде ол кезде иран да, түрік те сөйледі, екеуіне бірдей ортақ тіл болды” дегенін айтқаны, сосын “Мен де осы тұжырымды қостаймын. Біз бүгінгі күннің өлшемімен ежелгі ғұн дәуірін зерттеуге барамыз. Осынымыз қате. Ол кезде моңғол тілі әлі қалыптаспаған, түрік тілі де қалыптасу жағдайында болатын. Тілдер мен мәдениеттер үшін өтпелі кезең болған тұс еді” дегені бар [ ].
Міне тарихты, әсіресе арғы тарихты осылайша талдау керек. Пәлен тайпа қай тілде сөйледі дегенге келгенде, түген тілде деп берген жауабымыз салыстырмалы сөз екенін, ол тулен тілдің өзіне аттас бүгінгі тілмен мүлде ұқсас болуы мүмкін емесін, арада мыңдаған жылдық тіл тарихы мен тіл эволюциясы жатқанын, өзгені қойып, мың-ақ жылдың алдындағы түрік тас бітіктеріндегі тілдің бүгінгі түрік тілдерінен көп парыққа ие екенін ескере отырып сөйлегеніміз дұрыс. Мысалға ежелгі түрік тілі мен ежелгі шығыс иран тілін алсақ, ол заманда бұл екеуінің бірінде екіншісі болған. Бүгінгідей алшақтап кетпеген, бірінде түрік тілінің, екіншісінде иран тілінің элементтері басым болған. Тілдік айрмашылық болса да, ерекше не тым ресми салттық жағдайды былай қоя тұрғанда, бірінікін бірі ептеп түсінетін күй кешкен.
Тілгерлердің бір тобы, сақтардың көп тайпалы екенін мойындай тұра, оларды тек бір ғана тіл жүйесінде, яғни иран (үнді-еуропа) тілді болар деп санауының, тұрмыс салт (етік, шалбар киетіні, үзеңгі істететіні, ат үстінен жақ тартатыны, т.б.) жағынан сақтардың өз мұрагері ғұндарға (түрік, моңғол тілділерге) мүлде ұқсастығын ескермеуінің, Ұлы Далалықтарда тілдік айрмашылық болғанымен, бірінікін бірі түсінетін күй кешкенін қаперге алмауының қателігі осы арада.
Бұл сақтармен ерте араласқан хәндердің жылнамаларында сақтар туралы мәліметтер едәуір бар. Ол заманның хань тілді жылнамалары, кейде: “Сақтар бытыранды, қашанда көп мемлекет. Шәліктің (Шулының - С. Ж.) солтүстік-батысынан Хузұң (Шюшүн- С. Ж.), Жюанду қарамағына шейінгінің бәрі сақтар” [ ] деп өте дұрыс айтады. Демек көп мемлекет - көп тайпалық одақ. Ондайда жалпы тайпалар саны да (айырмасы тым зор болмағанымен), олардың тілі де, тілдік диалекті де тіпті көп дей беріңіз. Ендеше сақтарда алтай (соның ішінде түрік) тілділер де көп болған. Ежелгі жылнамаларды мұның бәрін айшықтап, түгел атап бере алмағаны үшін сөгуден гөрі, ой тұспалымен қисынды талдау арқылы олардағы олқылықты ғылыми түрде толтыра алмаған бүгінгі өзімізді сөккеніміз дұрыс.
1980 жылы ШҰАР Археология Институты Лобнор көлінің солтүстігіндегі Көнші өзенінің аяғынан, қазба жұмыстары барысында тапқан жирен шашты, шүңірек көзді, биік мұрынды, бұдан 3880 жыл бұрын өмір сүрген, ғалымдар тохар әйелі деп санаған “Кроран сұлуы” аумаған еуропеоид болып шықты. Кроранның кезінде ғұндардың көз-құлағы[ ] болғаны тарихқа мәлім. Сол маңнан табылған, бұдан 6400 жыл бұрынғыға жататын және бұдан 10000-7000 жыл бұрынғыға есепті мәйіттер де тәп сондай екен. Демек ол замандағы бұл Ұлы Дала тұрғындарының еуропеоидтығында дау жоқ. Нақтылай айтқанда, бүгінгі ШҰАР дағы Күшар, Қарашәр, Тұрпан, Құмыл, Гансудағы Дүнхуаң, т.б. регионды да, Ұлы Даланың өзге тұсындағы сықылды, сол кездің сақтар (мысалы тохар) мәдениеті көлеміне кіргізуге болады. Қателік тек олардың ішінде, әсіресе олардан осы даладағы жұртта қалғандарының ішінде өзге (мысалы түрік) тілділер жоқ, бәрі де шымқай үнді-еуропа тілділер деп қарауда. Әсіресе, бүгінгі түрік тілділердің арғы (сақ аталған тұстағы) ата-бабаларының ақ нәсілді (еуропойдтар) екенін білмеуде. Тохар тілі мүлде жойылған бастапқы үнді-еуропа тілдерінің бірі делініп жүр. Ал, сақтар ішінде алтай тіл жүйесіндегілер де бар ма? дегенді ойлаушылар аз еді. Бұған бар деп жауап қайырушылар ғылым дами түскен бертінде ғана төбе көрсете бастап көбеюде.
Венгір тілгері Освалд Сземерени иранша төрт ұлт атын - Scythian, Skudra, Sogdian, Saka дегендерді зерделей келе, Скитай деген ат жайгер (садақшы) мағыналы сөзден шыққан деп біледі. Сақтар көбінше ұзыны 80 см келетін құрама садақ тұтқан [ ]. Ендеше Сақ дегеннің садақ (ғалым Шадыман Ахметұлы : “түрік-моңғол тілдерінде сағдақ, сайдақ болып та айтылады” [ ] дейді) ұстағанның бәріне қаратылған ат, бірер ата не тайпа аты емес деген тұспалға сенуге де болады. Сондықтан оларды бір тілде ғана сөйлеспеген деуге тіпті ақылымыз. Ұлан-қайыр Ұлы Далада бүгіннің өзінде бірлікке келе алмаған тілдің ол заманда бірлікке келе кетуі де қисынсыздау.
Ұлы Дала, жоғарыда аталған екінші сатыға тән ежелде, ақ нәсілділердің мекені болатын дедік. Бүгінгі мұндағы абориген - автохтон саналатын ұлттардың тілі солардан қалған. Өткен ғасырдың 50 жылдарында неміс ғалымы Марижа Гумбутас үнді-еуропа тілділердің атажұрты Оңтүстік Ресей деген көзқарасын көтерді. 1990 жылы АҚШ ғалымы А. К. Нарайн оған ұқсамаған пікір білдіріп, үнді-еуропа тілділер ежелгі Жұңгоның батыс өңірі мен соның маңындағы кең даладан шыққан дегенді алға тартты. Бұл пікір барған сайын көп ғалымның қолдауына ие болуда. Дегенмен олардың бұл өңірді тек үнді-еуропа тілділерге ғана меншіктей салатыны - жаңсақтық демеген күнде де, еуроцентристік пиғылдың нышаны.
Сақтар ішінде сол арғы заманан бастап түрік тайпалары болмаса, бергі (б.з. алды-артындағы) түрік тілді ұлыстар мен қағандықтар да болмас еді. Түрік қағандығы күшейгеннен соңғы талай өзге тілділердің жабал түріктенуі де мүмкін емес еді. Аналар айтқан үнді-еуропа тілді сақ тайпалары да сан құбылған. Мысалы, дерек көздерінің айтуынша, б.з.д. 3500 жылдары, ат әбзелдері мен атарбаның жасалуы жебегендіктен, осы Ұлы Даладағы арий-ариан сықылды алғашқы үнді-еуропа тілін қолданатын тайпалардың кейібір бөлігі, өз тобынан бөлініп, Шынжаң мен Қазақстанның түрік тілді тұрғындарына тіптен араласқан. Оның ішінде солтүстік және оңтүстік иран тілділер де болыпты. Оның арты бұлардың Орал нәсілді, Жерорта теңізі нәсілді және моңғолоид нәсілділерге араласуына соғып, дене бітімі жағынан көп өзгеріске ұшырапты. Осы барыста тілдік өзгеріске де ұшырайтыны сөзсіз, әрине. Олардың түріктенуі біз алда айтқалы отырған Түрік, Түргеш қағанаттары кезінде тіпті күшейді дей беріңіз.
Археологиялық қазбалардан табылған соғды тілі, сака тілі (Хотаннан жазбасы табылған), тохар А мен тохар Б тілдерімен (Қарашәр мен Күчар, Тұрпаннан [ ] шыққан) ғана шектелуге болмайды. Өйткені ол кезде жазуы жоқ, жазуы болса да сақталмаған, сондықтан бүгін қазбадан шыға қоймайтын талай тіл барлығын ескеру керек. Ал түрік тілінің ол кезде (б.з.д. 2500 жылдары), бар ғана емес, жазуға да ие екенін археологиялық табыстар (алда айтқалы отырған, Алматы қасындағы Есіктен шыққан тостағандағы ежелгі түрік жазуы мен түрік тілді мәтін сықылдылар) дәлелдеп отыр. Ⅶ- ғасырдан бұрын қолданыстағы көне түрік жазуы да тәп сол ғасырда ғана аяқ астынан дүниеге келе салмаған, әрине.
Осыларды біле тұрып, сақтарды шымқай бір ғана этнос не тайпаға жатқыза салып, оларды бір ғана тілді санап, сосын оны бүгінгі үнді-еуропа тіл жүйесіндегі бір ұлтқа ғана итере қою әрине ойламды ғалымдарды иландыра алмайды. Мен сақтар да қырық темірдің қылауы дей келе, соның бір бөлігі - шошақ бөрікті сақтар. Түрік тілі аяқ астынан пайда болғаны жоқ. Алғаш келген африкалық қаралардан бастап негізі бар. Ұлы Даланы мекендеген сақтар ішінде ол бір топтың кәдімгідей тілдік негізі болып дамуға кіріскен. Бір қыдыру деректерді қорыта келгенде, шошақ бөрікті сақтар түрік тілді болған. Бұлар - кейінгі түрік этностарына, соның ішінде үйсіндерге де тұқиян. Тек осы тұрғыдан алғанда шошақ бөрікті сақтар мен үйсіндер - “бір мәдениеттің екі сатысы” деп қараймын. Кеңестер Одағындағы Литвинский мен Су Бейхай сияқты ғалымдар “Сақ пен үйсін - бір ұлт” [ ] - деп бекер айтпаған.
Меніңше азиялық сақтардың бұл өңірде шаңырақ көтеріп дәурендегенін де, әр түрлі (алтай, үнді-еуропа, т.б.жүйедегі) тілдерімен сөйлесетін тайпалар екенін де, соңынан бір бөлігінің еуропаға ауа көшкенін де, олардың бір бөлігінің қайта оралғанын да (жоғарыдағы карталарға қараңыз), көшіп кеткендер артында (мысалы Ғұн қағанатының қоластына бағынған 26 баудың ішінде) сол сақтардың мол тобы қалғанын да, олардың сол кездегі тілінің шыбарлау (бүгінгідей емес, араласпа тіл екенін де) мойындаған дұрыс. Бертінгі тарихта сахнаға көтерілгендер (мейлі Ғұн қағанатындағылар болсын, одан бөлініп шыққан үйсіндер немесе қаңлылар, ұлы жүздер, аландар, т.б. болсын, тіпті бүгінгі өзге ұлы далалықтар болсын) - сол Ұлы Далалық ежелгі сақтардың ұрпағы. Бүгінгі Ұлы Дала тұрғындары көктен түскен де, жерден шыққан да емес. Өмір қисыны мен жоғарыдағы деректер бізді осыған әкеледі.
(Б) САҚТАР НЕДӘУІР ЖОҒАРЫ МӘДЕНИЕТ ЖАСАҒАН
Қола дәуiрiндік тайпалар бiрлестiгi және сол негiзде ертедегi көшпелiлер мәдениетi қалыптаса бастаған болатын. Б.з.д. 1-мыңжылдықтың басында мұндағы далалар мен таулы жерлерде көшпелi, жартылай көшпелi (төрт маусымдық жұрты орнықты да меншікті) және отырықшы малшылық негізгі кәсіп болды. Б.з.д. Ⅶ- ғасырының басына (ерте темiр дәуiрiне) келгенде еңбек өнiмдiлігі арта түстi. Жылқы кеңiнен пайдаланылды. Темiрден ер-тұрман, қару-жарақ, тұрмыс бұйымдарының жаңа түрлерi жасалды. Киiз үй, арба, күйме кеңiнен қолданылды. Малға және жерге отбасылық меншiк нығайды. Ерте темiр дәуiрiнде (б.з.д. 1 — мыңжылдықтың ортасы) сол заманға сай мемлекеттер - тайпалық одақтар қалыптасты. Шинжияңдағы Алтайдан тартып Үйсін тауына шейінгі өңірлердегі ескерткіштер, Тұрфан жақтағы жас арудың сүйегі жерленген Алғой қорымы, батыс Ярғол қорымы сықылды жерлерден шыққан асыл дүниелер, Қазақстандық оңтүстік өңiрлердегi Бесшатыр, Есiк обасы, Түгiскен, Ұйғарақ, т.б. ескерткiштерi - сақтардың мәдениетi мен өнер жетiстiктерiнiң бiрегей туындылары...
Қазақстандық археолог ғалым Ынтымақ Сағымбектің: “Республикамыз бойынша тізімге ілінген сақ қорғандарының саны 1800 болса, соның ішіндегі ең үлкені- Бесшатыр. Мұнда 31 қорған бар, оның 18 іне бұған дейін қазба жұмыстары жүргізілген. Бұл қорған Алматыдан 160 шақырым қашықтықтағы, Жонғар алатауының оңтүстік бауырындағы ‘Алтын Емел’ Ұлттық мемлекеттік табиғи саябағында орналасқан. Бесшатырда біздің заманымыздан бұрынғы 7-5 ғасырларда өмір сүрген Тиграхауда (шошақ бөрікті - С. Ж.) сақтарының патша қабірлері жатыр. Зираттар үшке бөлінеді; үлкенінде әскер көсемдері, орташасында қолбасшылар және кішісінде ержүрек жауынгерлер жерленген” дегені бұған дәлел. Бұл елде бұдан сырт Боралдай қорғаны, Есік қорғаны, т.б.лар да тұр.
Өткен ғасырдың 60 жылдарында Кемал Ақышевтың Есік қорғанынан сақ ханзадасының мүрдесін (бірінші алтын адамды) табуы тарих ғылымын дүр сілкіндірген болатын. Былтыр Қазақстанның шығысында жатқан Зайсан ауданының Шілікті даласынан тағы бір алтын адам шықты. Мұндағы 200 ге тарта сақ қорғандарының құпиясын ашуға тарихшылар көптен ұмтылып келеді екен. Мәселен, ол ескерткіштерді 1910 жылдардың шамасында Семейлік гидротехник Бокий алғашқы болып зерттесе, сол ғасырдың 40-70 жылдары аралығында профессор Черников жұмыс істеген көрінеді. Ал, қазақ тарихшылары зерттей бастағалы да талай жыл болыпты. Шығыстағы Берел қорымынан жақсы сақталған жылқы қаңқалары, екі адамның мүрдесі табылғаннан кейін елді елең еткізген осы Шіліктідегі Бәйгетөбе атты обадан шыққан алтын киімді билеушінің сүйегі. Шілікті алтын адамы - Қазақстан жерінен табылып отырған үшінші алтын адам. Шіліктіден табылған алтын адамның жанынан асқан шеберлікпен жасалған алтын әшекей бұйымдар табылыпты. Арқар, самұрық, бұғы, бес жұлдыз түріндегі әшекейлер саф алтыннан құйылған. Оның ішіндегі ең ірісі арқар. Ал бес жұлдыз, ғалымдардың айтуынша Сақ тарихында бұрын сонды болмаған әшекей. Бұл әшекей бұйымдар киімге тағылған. Әр әшекейдің артында ілмек бар. Бір қызығы тарыдай ұсақ моншақ ерекше әдіспен құйылған. Ол моншақтын ерекшелігі бір біріне дәнекерленген.
Жуықта «New York Tіmes» газеті мынадай хабар таратты: “Ғылыми үлкен сенсация (ғажайып. – С.Ж.): Әлемде жылқының алғаш рет қазіргі Қазақстанның солтүстігінде қолға үйретілгені және қымыздың пайда болғанына үш жарым мың жыл толғандығы турасында сенімді дәлел табылды. Археологтар біршама жылқы сүйектері мен басқа да қазбаларды тапқан. Оларды зерттеу барысында, бұл жылқыларды Қазақстанның солтүстігінде, б.з.д. 3600 жылдан бастап 600 - жыл арасында үйреткені туралы бір-бірінен тәуелсіз үш түрлі дәлелдер тобы нақтыланған. Біріншіден, ғалымдар төрт жерден табылған жылқы қаңқаларының түрі мен өлшемін талдаған. Оларды осы өңірлерде, осы кезеңдерде өмір сүрген жабайы жылқылардың, бұдан жүздеген жылдар кейінірек қола дәуіріндегі қолға үйретілген жылқылардың және моңғолдың қолға үйретілген жылқыларының сүйектерімен салыстырған. Зерттеушілер, сүйегі ірі, жабайы жылқыларға қарағанда, Ботай жылқыларының “сымбаттырақ” болғандығын және қолға үйретілген жылқыларға жақындау екендігін айтады. Дәлелдердің екінші тобы жылқының тістеріндегі іздер мен қаңқа талшықтарының бұзылуына байланысты. Зерттеушілер оны жұмысқа пайдаланған жылқыны басқару үшін кигізілген жүген мен ауыздықтың, жауырдың салдары деп есептейді. Тістегі мұндай кетіктерді археологтар бұрыннан бері қолға үйретудің дәлелі деп есептеп келеді. Жылқының қолға үйретілуіне қатысты дәлелдер осының алдында, Ботай мекенінде, Көкшетау университетінің ғалымы Виктор Зайберт жүргізген қазбалардың нәтижесінде табылған. Карнеги жаратылыстану мұражайының қызметкері, америкалық Сандра Олсенмен бірге олар жылқы қаңқаларынан жауырдың іздерін тапқан. Бұл Ботай жылқыларының жұмысқа және мініске пайдаланылғаны туралы болжам жасауға негіз болды. Іnfox. ru сайтының жазуынша, қазақ ғалымдары да және қазақ даласын жылқы өсірудің алғашқы отаны деп есептейді. Себебі кезекті зерттеу кезінде олар Қаратауда Андрон мәдениетіне жататын тастағы таңбаларды байқаған. Алматы археология институтының қызметкері, тарих ғылымының докторы Алексей Марьяшев журналистерге берген сұхбатында, Арпаөзен шатқалында археологтар қола дәуіріне жататын арбалы аттармен аң аулау сәті бейнеленген суреттер тапқанын айтыпты. Андрон мәдениетінің адамдары Қазақстан аумағында 4-3 мың жыл бұрын өмір сүрген. Олар Қаратау жартастарына ұрыс қимылдарын, толықтай жарақтанған жауынгерлердің табыну көріністерін салған. Жылқының түп-төркінін қазақты құраған ежелгі тайпаларға теңеуге аса ықылас танытып отырған ғалымның айтуынша, Қазақстандағы ескерткіштердің саны ғана емес, сапасы да өзгеше. “Мұндағы материалдар өте бай және олар жекелеген стилдерді, бұл өнердің туындауы, оның гүлденуі мен біртіндеп сөнуінің кезеңдерін бөліп алып, қайта електен өткізуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге, Қазақстанда жаңартылған суреттер де көптеп кездеседі. Салт атты жауынгерлер түріктерге ұқсайды. Анықтап қарасаң, жауынгерлер кейінірек салынған. Ал, жылқылар қола дәуіріне жатады. Осыдан барып бұл өнердің сабақтастығы, оның дамуы мен біртіндеп сөнуі анықталады”, - дейді Марьяшев. Бұл сенсациялық жаңалық басқа да көптеген БАҚ-тардың (БаспасөзбАқпарат Құралдарының) назарын аударған. Мәселен, немістің Кожабеков Қуаныштың "Қазақ" Халықаралық Интернет Газетінде жариялауынша, «Sueddeutsche Zeіtung» газеті “Әлемнің алғашқы салт аттылары” деген мақаласында, қазіргі Қазақстанның солтүстігіндегі Ботай мәдениетінің өкілдері осыдан 5500 жыл бұрын жылқыларды қолға үйреткен. Яғни, бұл оқиға Европадағы алғашқы қолға үйретілген жылқылар пайда болғаннан 2000 жыл бұрын болған деп атап көрсеткен” .
Нұрбек ӘМИША Қызылорда обылысынан жазған хабарында былай делініпті: Қазақстанның Мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында “Шірік Рабат” археологиялық экспедициясы патшалар мекенінің ірі өркениет орталықтарымен байланыста болғанын дәлелдейтін құнды жәдігерлерді тапты. Жақында облыстық мәдениет басқармасы көне қалада болып, тарихи орында конференция ұйымдастырды. Шірік Рабат - Қармақшы ауданынан 190 шақырым жерде орналасқан көне қала. Онда екі үлкен қорған және қабырғалары биік үш қоршау сақталған. Ежелден-ақ шаһардың стратегиялық маңызы зор болған. Шірік Рабат - Орта Азияны мекен еткен сақ билеушілері мен ақсүйектерінің астанасы, алғаш рет 1946 жылы Толстов басқарған Хорезм экспедициясы кезінде белгілі болған тарихи орындардың бірі. “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында қазба жұмыстарын жүргізіп жатқан экспедиция биыл мұнда үлкен жеті нысанды ашты. Археологтар патшалар жерленген бірнеше оба мен ғибадат орнын, ондаған кіші мавзолейді тапқан. Оба сақ дәуіріне жататын жерлеу орны екен. Мұнда үлкен-үлкен алты обаға сақ патшалары жерленіпті. Обалар, сыртынан ор қазылып, берік қабырғалармен қоршалған. Қазу барысында үш мәйіт бүтін шығыпты. Бүтін шыққан көнектің (фляг) сыртында жазу бар екен. Ол жазу Шірік Рабаттағы алғашқы жазу болып тарихымызға енді деп айтуға болады. Ғалымдар бұл көне жазуды Есік қаласынан табылған сақ жауынгерінің күміс ожауындағы жазуға ұқсас депті. Құмыраларда грек әріптерінің кездесуі оның сырт елден әкелінгенін көрсетеді. Бұл патшалар мекенінің өркениет орталықтарымен байланысы болғанын дәлелдейді, - дейді ғалымдар. Бұл дүниелер б.з.б. Ⅷ-Ⅱ ғасырларға тән екен.
Б.з.д. Ⅶ-ғасыр маңайында, Ұлы Дала кіндігіндегі көкалқаптарда (oasis), көшпелі тайпалар егіншілерінің бастапқы коммуналық түзімі ыдырай бастап, ең ертедегі мемлекет формасы біртіндей қалыптасқан. Жұңго жылнамаларындағы Сақ ханы (“Сайуаң”) дегендер сол сақтар құрған, рулық, тайпалық, тайпалар одағындық ұйымын сақтаған, құлдық мемлекеттің патшалары болатын. Сақтар төрт тарабын әлде неше аймаққа бөліп, әр аймағын тайпа көсемдері арқылы мұрагерлік жолмен басқарды. Сақ патшасы осы көсемдер ішінен көтерілді және шексіз жоғары билік ұстады. Патша өлгенде жерлеу салтын салтанатты өткізеді екен. Мәйітті күнжіт майымен майлап, арнайы жасалған арбаға салып, тайпаларды қыдыртатын көрінеді. Мәйіт барған жердегі тайпа адамдары оған ауыр аза білдірісетін (өзін жаралайтын, бетін тырнайтын, болмағанда бірер тал шашын жұлатын, жылайтын). Қыдыртып болғасын кең де тіктөртбұрышты қабіріне апарып, киізбен орап қоятын. Сақ патшасының қабіріне бір патшаайымы, аспазы, күтушісі, аты қоса көмілетін. Жерлеп болғасын қабір үстіне биік те кең оба үйілетін. Жыл асына 50 жылқы сойылып, 50 құлы көміледі деген де сөз бар.
Сақтар негізінен көшпенді, аз сандысы бидай, тары сықылды дақылдарды егетін диқан еді. Ақыл-парасаттың жемісі саналған, көшуге ыңғайлы киіз үйлерде отыратын. Оны көшкенде қос, төрт, тіпті алты доңғалақты, екі үш көлік (өгіз, түйе, ат) жеккен арбаларына тігіп те алатын. Олардың қысқы баспаналары тамүйлер мен ағашүйлер болды.
Сақтар сауыт, қалқан, айбалта, найза, ақинақ, жақ пайдаланған. Сауыттары теріден дайындалып, бетіне сүйек не тұяқ қабыршақтары мықтап жапсырылады екен. Кейін келе оның орнын қола мен темір басыпты. Атын да сауыттапты. Қолы жеткендері ат әбзелдерін мыстайды, тіпті алтындайды да екен. Олар алтынға да қасиетті санап табынған. Жұңгоның батысы мен Қазақстаннан археологтар тапқан дүниелерге қарағанда, сақтардың алтын өңдеу инженериясы мен ат үстінен жақ ату техникасы өте жоғары екен.
Сақтар өз заманына салыстырғанда жоғары өркениетке және өз салтына деген биік құрметке ие болған. Ол туралы Геродоттың («Қазақ тарихы». Алматы, 2004. 108-бет.) былай дегені бар: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эл¬линдер дәстүрінен барынша қаш¬қақ¬тайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Ана¬харсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түс¬ті. Қайтар жолда ол Геллеспонт (Дарданел бұғазы деседі. - С. Ж.) арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың (Мүмкін Ұмай ана шығар. - С. Ж.) құрметіне салтанат¬ты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құр¬ме¬тіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мере¬ке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң, Анахарсис құпия түрде Гилеяға (мұны қазіргі Полесие, Дне¬стр¬¬дің бойы деу де бар. - С. Ж.) барып (Бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Ки¬зикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды... Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жет¬¬кізеді. Осы жерге келіп, Анахар¬сис¬тің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтіреді... Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнур¬дың, (Лукиянша айтқанда Даукеттің - С. Ж.) ұлы, Ликтің немересі, Спар¬гапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Сав¬лийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген” .
«Қазақ тарихы» (Лукиан «Таңдамалы» кітабынан. Алматы, 2004. 133 б) бойынша айтқанда, «Скиф немесе жат жердегі дос» атты шығармасында Лукиан былай депті: “Скифиядан Афиныға Эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемі¬лікті ұнататын, ең жақсы мінез-құ¬лық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид, киіз қалпақты “мұрақ¬тылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” .
Ал Диоген Лаэртский «Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы» кітабының “Анахарсис” деген тарауында (“Қазақ тарихынан”. 168 б) былай депті: “Анахарсис - скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сон¬дықтан екі тілді біледі. Ол скиф¬тер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скиф-терге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,... алайда дегеніне жете алмай, қауырсын же¬беден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” [ ].
Ол заман міне осындай-ды. Қысқа қайырғанда және Ұлы Дала кіндігі Орта Азияны мысалға алғанда, Профессор Су Бейхай айтқандай: “Кей батыс ғалымдары Орта Азияны тұйық, мешеу регион деп қарайды. Әсіресе буржуазия нәсілшілдері Ұлы Даланың түпкілікті тұрғындарын мешеу ұлттар санайды. Іс жүзінде бұл - тарихи фактіге қайшы сыңаржақты көзқарас. Таяудағы археологиялық қазбалардан шыққан толып жатқан мәдени мұралар Орта Азияның адамзат бесіктерінің бірі екенін, мұнда көне тас дәуірінен бастап-ақ адамзат әрекет еткенін растап отыр. Чех ғалымы Хрознидың ‘Орта Азия адамзат бесігі” дегені, Е. Вон Еикстадтің анағұрлым айқын түрде: “Орталық Азия регионында, өте ерте кездің өзінде адамдар тұрған ғана емес, тұрғын адамдар жоғары мәдениетті де болған” деген тұжырым шындыққа жарасады.

4 Мамыр 2014, 12:22,040
ТОЗАҚ ЖЫЛДАР 1931-33 жылдардағы ашаршылық екі жарым миллион қазақты опат етті

Қазақ міллетінде Голощекиннің қолдан ұйымдастырған ашаршылығы 1931-32 жылдары қатты белең алды десек те, ол зұлматтың басы 1930 жылдың жазынан басталып, зардабы 1934 жылдың аяғына дейін созылған. Мысалы, 1930 жылдың соңына дейін-ақ Қазақстанда 313 мың адам аштықтан көз жұмды. 1931 жылы 855 мың адам, ал 1932 жылы 969 мың адам ашаршылық құрбанына айналды. 1933 жылы 325 мыңнан аса қазақ тағы шейіт кетті. Осы жылдары 1 миллионға жуық қазақ шетелдерге асқан.

Десек те, 1930-33 жылдардағы қазақ даласында опат болған адамдардың саны жөнінде әр түрлі мағлұмат бар. Белгілі демограф ғалым Мақаш Тәтімов сол жылдары 2 миллионнан аса қазақ қырылып, 600 мыңнан аса қазақ басқа республикаларға жер ауып кетті десе, айтулы ғалым Манаш Қозыбаев 1 млн. 750 мың қазақ шейіт кетіп, 400 мыңдай жан өзге жерлерге көшіп кеткен дейді. Білгір тарихшы Талас Омарбеков ашаршылықта қырылған қазақтардың жалпы саны 2 млн. 700 мыңнан кем емес деген пікірді алға тартады. Бұлардан өзге зерттеушілердің тұжырымдауларынша да сол кезде орын алған қазақ шығыны 2 миллионнан кем түспейді.

Қалай десек те, бір жарым жылдың ішінде қазіргі Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстары тұрғындарының санына парапар халықты (қазақты) жоқ қылған сол ашаршылықтың нәубеті мен зұлматы сұмдық болғаны анық. Бір әттең-айы, ашаршылық кезеңін зерттеушілердің барлығы сол зұлматтың неліктен Қазақстанның барлық өңірінде бірдей белең алып кеткендігіне нақты жауап бермей келеді. Бергеннің өзінде, ашаршылық алдындағы өткен бай шаруашылықтарын тәркілеу мен колхоздастыру кезеңіндегі асыра сілтеуге байланысты деректерді тізбектеп, аталмыш зұлмат сонда жүргізілген солақай саясаттың әсерінен туындап кеткен деген пікірді бірінен соң бірі қайталайды. Расында, ашаршылықтың туындауына жаппай ұжымдастыру кезіндегі солақай саясат әсер етсе де, оған ықпал еткен басқа да себептер мол-ды. Сондықтан да колхоздастыру факторы ашаршылықтың туындауына әсер еткен көптеген себептердің бір тармағы ғана. Өйткені Қазақстанда «бай шаруашылықтары» мен әртел-серіктестіктерді жойып, олардың орнына әр ауылдағы еңбекші тап бірлесіп еңбек ететін колхоздарды (ұжымдық шаруашылықтарды) ұйымдастыру 1828 жылдан бастап шындап қолға алына бастағанымен, шын мәнінде біздің елде колхоздастыру тәртібі 1922 жылдан жүргізілген еді. Бірақ бұл процесс 1926 жылға дейін өте баяу жүрген. 1924 жылы Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан республикасы құрамынан ҚазАКСР-ына берілген кезде Сырдария губерниясында Мақтарал совхозы (кеңестік шаруашылық) ашылған. 1925 жылы бұл губернияда жеті колхоз ұйымдастырылған.

Содан бастап колхоздарды құру жүйесі өте баяу қарқынмен жүрсе де, бәрібір, 1927 жылы бүкіл республика көлемінде колхоздар саны 1072-ге жеткен. 1928 жылы оның саны – 2354-ті құраса, 1929 жылы 4876-ға дейін өскен (Олардың 611 Сырдария мен Жетісу губернияларына тиесілі). 1930 жылдың қысының аяғына қарай Қазақстандағы барлық шаруашылықтардың 65 пайызы коллективтендірілсе де, бұл уақытта елде ашаршылық бастала қоймаған еді. Бірақ осы жылдың күзінің ортасынан түрлі себептерге байланысты аталмыш зұлматтың алғашқы белгілері білініп, шалғайда жатқан ауылдардың адамдары опатқа ұшырай бастады. Осы фактілерден, жоғарыда айтқанымыздай, ашаршылықтың лезде ел ішін жайлап кетуіне тек колхоздастыру кезіндегі жіберілген кемшіліктер ғана себеп болмағанын айқын көруге болады. Сонда оның туындау негізі мен ел арасында бірден жаппай белең алып кетуінің басқа да себептері болғаны ғой. Алдымен арғы тарихқа бір сәт көз салайық.

Қазақ өз алдына міллет болып, ірге көтерген 1456 жылдан 1865 жылға дейінгі аралықтағы төрт ғасырдан астам дәуірде, нақтысы, 409 жыл ішінде ылғи жан-жақтан анталаған жаудың бетін, ентелеген дұшпанның шабуылын қайтарумен ғұмыр кешкен. Бұл қазаққа кім жау болмады деңіз. Түбі туыс Моғолстан мен Шағатай, ділі мен діні бір өзбек-бұхар, тегі алыстамаған Сібір хандықтары, одан кейін қалмақ пен шүршіт, іргедегі қоқан, көрші қырғыз, бұлардың бәрінен асып түскен орыс отаршылдығы бір тыным бермеген еді. Соншама жылдар бойы төрт тараптан қысқан ниеті бұзық елдермен жүргізілген қан қасап майдандарда қанша ата-бабаларымыз мезгілсіз жер құшты, бұл жағы – бір құдайға ғана аян. ХІХ ғасырдың басынан аяқ шеніне дейін орыс патшаларының үздіксіз жүргізілген отарлау саясатынан да жүз мыңдаған қазақтың қаза тапқаны шүбәсіз факті. Сонда да ХХ ғасырдың басына 5 миллионнан аса қазақ аман жеткен. Өмірінде басынан бұлт, іргесінен дұшпан арылмаған қазақтың өркениет заманы аталатын ХХ ғасырға мұнша санмен аяқ басуы – ғажап-ақ. Бірақ...

Ілкіде қазақ халқын жер бетінен жоюды мақсат тұтқан – екі патшалық, бір хандық болған. Екі патшалық – Ресей мен Қытай, ал хандық – қалмақ-тұғын. Қалмақ ерте құрыды. Құрығы ұзын Ресей отаршылдары қытайдың алдын орап, жер-дүниені тітіркенткен отты қаруымен қазақ жеріне дүркін-дүркін басқыншы аттандырса да, біздің даланы жүз елу жылда әрең жаулады. Бұл – орыстан саны әлдеқайда аз болса да, оларға жанкешті қарсылық танытқан қазақтың айбындылығын көрсетеді. (Біреулер қазақта неге батырлар көп деп күмән білдіреді. Олар мынаны білсін: батырлар басқыншы елден емес, елін, жерін жанкештілікпен қорғап, басқыншыларға айбат көрсете қарсыласқан елден шығады. Төрт ғасыр бойы қазақ өзгенің жерін иеленіп ала- мын деп, бөтен елге бір де бір рет баса-көктеп шабуылдамапты. Тек сырттан тиген жаумен айқасып, күн өткізген. Әлбетте, жаулаушы да, отарлаушы да бейбіт жолмен келмейді. Мылтықтарынан қорғасын шашып, зеңбіректерінен от жалындатып, жауланған халықты жоқ қылу үшін келеді. Тарихта халқымызға ең қатерлі де озбыр басқыншы болған – орыс отаршылдары да қазақты жоқ қыла алмады. Басып алған соң өзге амалға салып, тіл-ділінен айыруға күш жұмсады, дінінен бездіріп, шоқындыруға талпынды.

Намысты қазақ бұған да көнбеген. Бірақ отаршылдар өздері отарлап алған басқа да саны аз халықтарға істегенін қазақтарға да істеп, орыс тілінсіз аттап баса алмайтындай жағдайға тап қылды. Мұндай тәсілді орыс коммунистері ары қарай жалғастырды. КСРО орнаған алғашқы жылдары өкімет басында отырған коммунистердің барлығы елдегі орыс халқынан басқа жұрттардың бәрін мақау, мәдениетсіз санайтын бұрынғы патша шенеуніктері сияқты отаршыл пиғылдан, үстемдік көзқарастан арылмаған жандар еді. Түркі халықтары ішінде ең өжет те қайсар, батыр да ержүрек қазақты, қала берді, ақылды көсемдері мен қайраткерлері көп шығатын қазақтың сағын сындыруды олар да бірінші кезекке қойған. Тарихқа көз салсақ, орыс отаршылдары қазақты жүз елу жылда түрлі айла-шарғыларды қолданып, әрең басып алды. Ал 1865 жылдан кейін қазақта болмаған зеңбірек пен мылтығы, әр ірі қалаларында биік те мықты қорған-қамалдары бар Орта Азиядағы үш хандықты үш-ақ жылда быт-шыт қылды. 1917 жылы кеңестен бөлінуді ойлап, Түркістан (орыстар кекетіп Қоқан деген) автономиясын құрып, басқарған кім? Мұстафа Шоқай атты қазақ! Қазан төңкерісінің идеяларын мақұлдамай, өз алдына дербес ел болуды аңсап, «Алаш» партиясын құрған кім? Әлихан Бөкейханұлы, Халел Досмұханбетұлы деген қазақтар! Түркістанда түркі республикасын құрамыз деп бастама көтерген кім? Тұрар Рысқұлов деген қазақ! Кеңес орнаған тұста жалпы түркі халықтарының мүддесін қорғап, Лениннің өзімен тайталасқа түскен кім? Тағы да қазақ қайраткерлері! Әрине, бұларға ерген түркі жұртының басқа да белгілі тұлғалары бар-ды. Алайда тәуелсіздік алуға бастама көтерген топтың 90 пайызы қазақтар болды әрі олар жетекшілік рөл атқарды. Оның үстіне басқалардан қай жағынан да озық, мемлекеттік деңгейдегі кез келген істі алып жүре алатын азаматтары, орыс ғалымдарымен иық тіресуге жарамды оқымыстылары бар қазақты шовинистік пиғылдағы қызылдар қалай жақтырсын. Бір жағы – олар да жүз елу жыл уақыт орысқа берілмей, табанды күрескен қазақты суқаны онша сүйе қоймайтын. Иә, қазақ үнемі сыртқы дұшпаннан тепкі көрсе де, кезең-кезеңімен жүрген қилы соғыстардан жүз мыңдап қырылса да, 1930 жылдардағы бейбіт уақытта Голощекиннің озбырлығынан төнген зобалаңдағыдай бір мезетте миллиондап опат болған емес.

Түрлі фактілерді саралап, қисын мен сан қилы дәлелдемелерге ден қойсақ, 1931-33 жылдардағы ашаршылық – Голощекиннің алдын-ала әбден ойластырып жасаған жоспарының нәтижесінен туындаған. Керек болса, мұндай нәубетті іске асыруға ол Сталиннің өзінен қолдау мен рұқсат алған. Әйтпесе Голощекиннің «социализм жүйесіне үйренгісі келмейтін, көшіп-қонып жүруге ғасырлар бойы дағдыланған қазақтар, кеңестік саясатқа көнбей, тағы да босуға көшті. Осының кесірінен олардың бірқатары аштыққа ұшырап, қырылып жатыр» деп жазған хатына: «Голощекин жолдас! Сіздің әрекетіңіз оңды. Жаңа жүйеге үйренбеген ол сары пәлелерден тек сондай жолмен құтылуға болады»,– деген сықпыттағы жауапты жаза ма?

Жалпы, Голощекин қазақ халқын қыр­ғын­ға ұшырату үшін 1926 жылдан бастап бес бағытпен дайындалған. Бірінші бағыты – ел қамын ойлайтын ақылды да халықшыл қайраткерлерді билік басынан кетіріп, олардың орнына сауаты төмендеу, өзінің айтқанынан шықпайтын қазақтарды іріктеп алуға арналды. Бұл жоспарын оңай іске асырды. «Меңдешевшілдік», «сәдуақасовшылдық», «сейфуллиншілдік», т. б. деген жалған да жалалы айдар тағылған қазақ даналарын сыртқа лақтыру осы жылдардан басталды.

Екінші бағыты – ОГПУ мен НКВД-ның жергілікті жерлердегі өкілдерінің өк­тем­дігін күшейту және бай-кулак десе жаны шошынып, жыны қозатын, оларға деген ашу-ызасы туғанынан бойларына сіңген кедей таптың арасынан іріктелген кісілерді түрлі дәрежедегі уәкілдер мен ауыл белсенділері етіп, тағайындауға арналды. Саясат пен жан-жақтағы ахуалды пайымдап, саралауға өрелері жете бермейтін, қолына тиген билікке мәз болып, жоғары шенділердің қандай да бір пәрмен-бұйрығын орындауды мәртебе санаған мұндай кісілер, көп ұзамай-ақ Голощекиннің ел-елдегі лайықты қолшоқпарларына айналды. Белсенділердің және ОГПУ, милиция өкілдерінің ел арасында үстемдігінің артқаны сондай, бір-екі жылда жұрт бұлардың көлеңкесінен қорқатын дәрежеге жетті. Кеңес өкіметі туралы бір жаман сөз айтпайтын болды. Осыдан халықтың рухы басылып, не нәрсеге де бас изей беретін көнбістікке түсті.

Үшінші бағыты – кеңестік жүйеге орай типтендірілген «бай шаруашылықтарын» жоюға бағышталды. Голощекин ел ішіндегі билер мен «бай шаруашылықтары» иелерін «Бұрынғы заманды аңсайтын феодалдар, жұрттың еңбегін қанайтын үстем тап өкілдері, сондықтан да оларды мал-мүліктерінің бірін де қалдырмай тәркілеп, өздерін соттап, болмаса қиыр шеттерге жер аударып жіберу керек!» деп ұрандатты. Ұранға алғаш ергендер және оған жанын сала кіріскендер әлгі ОГПУ, НКВД қызметкерлері мен ауылдардың шолақ белсенділері болды. «Жабысқан жерінен қан алмай тынбайтын» олар, ірі «бай шаруашылықтарымен» қатар, орта дәулетті, тіпті, он бес қой, үш сиыры барларды да қара тізімге ендіріп жіберді. Кеше ғана бірнеше рулы елді уысында ұстаған ақылман билер мен мыңды айдаған байлардың өздерін сансыратып жіберген уәкілдер мен белсенділердің, қару асынған милиционерлердің тірлігін көргенде, онсыз да үрейі ұшып қалған жуас қазақ, кеңес саясаты алдында бастарын бұрынғыдан бетер төмен иді. Өздеріне бай малдарынан бес-алты тұяқ үлес бергенде қуаныштан жүректері жарылып, уәкілдерге мың тағзым көрсетіп, жүз алғыс айтты. Ал Голощекин билер мен «бай шаруашылықтары» иелерін бекерге соттап, босқа жер аударған жоқ. Ол кездегі қазақ қоғамдық құрылысының қалпы бойынша, бақуатты адам бір елді әрі асырап, әрі бағып отыратын адам. Билер – қазақ қоғамының үйлестірушісі. Өмірлік қажеттіліктердің қай сала-тармағына болса да – солар ұйытқы, солар бастаушы. Көпті не нәрсеге де бастай алатын осындай беделді кісілерді ел арасынан алшақтату қажет. Бұл жоспар қазақтың ықылым заманнан келе жатқан елдік дәстүрін бұзды. Халыққа үрей үстіне үрей төндірді.

Төртінші бағыты – ауыл-ауылдарды жедел түрде отырықшылық пен колхоздастыруға үндеген бастамасына сәйкестендірілді. Осының кесірінен кеңестік жаңа жүйенің мәнісін түсінбеген жұрт айналада қандай қоғамдық өзгерістер болып жатқанын, мұндай саясаттың болашағы неге апарып тірейтінін біле алмады. Тіршілігінің шырқы бұзылған халық 1929-31 жылдары тиісті көлемдегі егістік жерлерге егін еге алмады. Колхоздар құрылғанымен, оның базаларында шаруашылық жұмыстарын жүргізетін құрал-саймандары болмады. Колхоздың бар байлығы – малмен шектелді. Азғана жерлерге егілген астықтан жұртқа үлес таратылмай, жиналған өнімнің бәрі мемлекет бекіткен салықтың жоспарын орындау үшін аудан, қала орталықтарындағы қоймаларға жөнелтілді. Голощекин болса, халықтың жағдайы күннен-күнге нашарлап бара жатқанын көріп-біліп отырса да, бірінші кезекке ұжымдасу процесі мен мемлекетке өткізілетін түрлі салықтардың уақытында жиналуына қатты көңіл бөлді. Бірінші бес-жылдықтың шешімдеріне орай ,колхоздар арасындағы өзара жарысты кеңінен өрістетуге күш салды. Күндіз-түні ат үстінен түспей, шапқылаған шолақ белсенділер бір ауылды бір ауылға қосып, колхоз атандырғаннан өзге ештеңе тындырмаса да, өз көрсеткіштерін жалған мәліметтермен қосып жазып, жоғарыға жіберіп отырды. Осы қосып жазу үрдісі – бір-екі жылдан кейін күллі қазақтың алапат ашаршылыққа ұрынуының басты себебіне айналды.

Бесінші бағыты – елді тікелей ашаршы­лық­қа әкеп тіреген ең жауыз жоспары бол­ды. Голощекин Қазақстанды өркендетуді, түр­лі жұмыстар мен жоспарларды рет-реті­мен іске асыруды қағаз жүзінде көрсетіп бе­кіт­кенімен, бар тараптағы іс-әрекет белгілі тәр­т­іппен жүрмеді. Елдегі барлық басшы қыз­меткерлерді, аудан, ауыл көлеміндегі бел­сен­ділерді жалаң ұранға еліктіріп қойды. 1932 жылдың аяғына қарай Қазақстандағы шаруашылықтарды колхоздандырып бітіру керек деген ұранмен 1931 жылы елдегі осы іске жауапты кіші дәрежедегі басшы-белсенділерді басқа жұмысқа бас бұрғызбай, тек ұйымдастыру шараларына салып қойды. Көктемгі және күзгі егіс қажетті көлемнен әлдеқайда аз егілді. Колхоз қораларындағы малдың қысқы жем-шөп базаларын дайындатпады. Тіпті бұл мәселені мүлде ұмытқандай, осы жұмыс жайында бір де бір рет әңгіме көтермеді. Жиналыс-мәжілістерде тек колхоздастыру науқанының қалай жүріп жатқанын, мемлекетке өткізілуі тиіс ет пен астық және басқа да салықтардың орындалуы барысын көтеруден әріге бармады. Одан қалса, елдегі жағдайды айтып, дабыл көтерген кейбір қызметкерлермен айтысып, күн өткізді.

Сталиннің 1930 жылғы наурыз айында «Правда» газетінде «Табыстан бас айналғандық (Головокружение от успехов)» мақаласы шыққан соң 1929 жылы өзінің ұнамсыз да кесірлі саясатының негізінде Қазақстанның бірнеше өлкелерінде бой көрсеткен кеңеске қарсы көтерілістерге қарамастан, Голощекин Мәскеудегі Орталық комитетке Қазақ республикасы қай тараптан болса да, жақсы жетістіктерге жетіп отыр деп есеп берді. Ол аздай, тұрғын жұрты онша көп емес, бірақ республиканың байтақ даласына егілген мол астық пен мыңғырған малдары есебінен Ресейдің бірнеше қалаларын өте арзан бағалы ет-астықпен қамтамасыз етуге болады деп бөсті. Бұл – жай бөсу емес-тұғын. Жоғарыда аталған жоспарларын іске асырудың амалдары-тұғын. Сол амалдарының нақты бір көрінісі мына деректерден көрінеді: 1930 жылы колхоздар мен түрлі шаруашылықтар мемлекетке ет пен астық өткізуден одақ бойынша бірінші орынға көтерілуі керек деген желікпе ұранның кесірінен Қазақстандағы 14 ет комбинатынан 11 мың 14 тонна ет, 970 мың пұт астық Ресейдің өнеркәсіптік қалаларына жіберілді.

1931 жылдың аяғына қарай Ресей қалаларына өткен жылғыдан еселеніп, 12 мың 6 тонна ет, 950 пұт астық жөнелтілуіне байланысты жыл бойы колхоздар есебіндегі төрт түліктер есепсіз сойылып, етке өткізілді. Осыдан мемлекет меншігіне қарасты қоралардағы малдар саны мен қоймалардағы астық қоры бірнеше мың есеге азайды. Соған қарамастан, өлкелік партия ұйымы аудан-аудандарда ұжымдасу процесі өте нашар жүргізіліп жатқанына дабыл көтеріп, жергілікті басшыларды қатаң жазалауға дейін барды. Бұдан үріккен кеңес органдарының басшылары мен колхоз бастықтары, күштік құрылымдардың өкілдері қалайда бұл науқанды шапшаң жүргізуге жандарын салды. Нәтижесінде бір колхоз келесі бір колхоздан мал, астық, сондай-ақ түрлі шаруашылық жұмыстары жөнінен артық болу үшін бәсекеге түсті. Алайда осындай бәсекелестіктің кесірінен қосып жазуды үрдіске айналдырғандар қораларындағы малдарын, қоймаларындағы астықтарын ада қылған жергілікті белсенділер шаруашылықтарында төрт түліктің есебін қайта толтыруды және келесі жылғы ет салығын мөлшерді түрде өткізу жайын ойлап, енді жеке адамдардың қолындағы малдарына, қап түбіндегі бидайларына ауыз салды.

Әлбетте, ел болған соң көпшілік арасынан жүректілер де табылып, белсенділерге айбат шегіп, қарсылық танытқандар да кездесті. Алайда ондайлар қатаң жазаланды. Қалғандарын: «Колхоз меншігіне өткізілген малдарыңнан сендерге ай сайын үлес беріледі. Астық үлесі де солай таратылады. Сендер ұжымдық шаруашылықтың егінін егіп, жерін жыртып, еңбек етсеңдер болды. Күн көріс мәселелеріңді өкіметтің өзі шешеді», – деп алдаусыратты.

Сөйтіп жұрттың малын осылай алдап та, күшпен қорқытып та, әйтеуір, қолдарынан келген бар тәсілді пайдаланып, тартып алды. Үй-үйлердегі астықтар да сондай жолдармен жиналды. Осылайша, тігерге тұяғы, тіске басар талқаны қалмаған қазақ әп-сәтте стихиялы түрде бірден ашаршылыққа ұрынды.

Әсілі, сол кезгі саясаттың ыңғайына қарасақ, КСРО-дағы колхоздастыру тәртібі – қағазға жазылған жоспар бойынша елге аса зиян келтірерліктей де емес-ті. Мәселен, Қазақстанда колхоздастырудың алғашқы жылдар- ында ол бекітілген тәртіп бойынша жүргізілді. Әу баста колхозға мүше боп кіргендерге бұрынғы әртелдер мен серіктестерде қолданылған тәртіпке сай ортақ шаруашылықтан жыл сайын белгілі бір мөлшерде мал мен астықтан үлес беріліп тұрды. Бұған әрбір колхоз мүшесі разы-тын. Бірақ қазаққа келгенде іштарлық қылатын кеңестің Қазақстандағы Голощекин тәрізді сұмырай қолшоқпары бұл жүйені астаң-кестең етті. «Қазақстан ұлы қазан төңкерісінің идеяларынан тым алшақ қалған. Сондықтан да бұл республикада «кіші қазан» төңкерісін жүргізу қажет» деген пиғылды басты ұран еткен ол, өзінің теріс әрекеттерін жүзеге асыруға белсене кірісті. 1930 жылдан кейін колхоздастыруды асқан шапшаңдықпен жүргізуді мақсат етіп, бұл науқанда әміршіл-бұйрықшыл жүйенің кең етек алуына жол ашты. Жергілікті белсенділер мен НКВД, ОГПУ қызметкерлері жаңа жүйеге бет бұрмағандарды қатаң жазаға тартты. Бір-бірінен елу-алпыс, тіпті жүздеген шақырым шалғай жатқан ауылдарды күзгі, қысқы суықтарда күшпен көшіріп, бір орталыққа топтастырды. Қолдарындағы сойып жейтін малдан, қол диірменге тартатын бидайдан ада болған қазақ, түгі жоқ орталықтандыр- ылған колхоздарда жер сипап отырып қалудан, одан әрі қарай аштыққа ұшыраудан басқа амалсыз-тын.

1931 жылдың 1 желтоқсанында барша қазақтың үлкен бақытсыздығына орай қалың қар түсіп, күн бірден суытқан. Жылы болады деген оңтүстіктің өзінде күннің суықтығы 10-15 градусқа төмендеген. Ала жаздай жұрттың бар малы мен астығын алашапқын болып бір ортаға жинаған өкіметтің жауапты адамдары, жоғарыда айтқанымыздай, сол кезде қыста қолда ұсталынатын төрт түліктің жем-шөп базасын да жасамаған еді. Қалың қар жауып, күн бірден суытқанда етке өткізілуден аман тұрған малға беретін азық таппай қатты қысылған аудан басшылары мен кеңес белсенділері күнде жиын жасап, тығырықтан шығудың жолын іздей бастайды. Республикалық ауыл шаруашылығы комиссариатының комиссары Н.Сегізбаев барлық аупартком хатшыларына «Қар бересіңдер ме, жоқ, топырақ бересіңдер ме, қалайда қоғам малын қырып алмаудың жолын қарастырыңдар!» деп қатаң талап қояды.

«Коммунистік партия кез келген қиын­дық­тан шығудың жолын табатын даналыққа ие»,– деп өзеуреген аупартком хатшылары қолда бар малды аман алып қалудың адам күлерлік амалдарын қарастырады. Өйтпеске шаралары да жоқ-ты. Сегізбаевтың сөзі – Голощекиннің пиғылы екені оларға белгілі-тін. Ал Қазақстандағы аудандарды басқарып отырған хатшылардың басым бөлігі болса, мал жайын білмейтін бөтен ұлттардың өкілдері еді. Оларға осындай қысылтаяң шақта жергілікті ұлттан шыққан колхоз бастықтары мен белсенділер малдарға тал-теректердің майда бұтақтарын қырқып беріп, уақытша болса да аман ұстап тұрудың тәсілін айтады. Тәсілді құлақтарына ілген хатшылар жер-жердегі шаруаларға тал-теректердің майда бұтақтарын қырқып, қамыс оруды әмір етеді. Мысалы, Ленгір аупарткомның хатшысы Лев Севиридович Своик осы мәселеге қатысты Ақсуда (ол кезде Ленгір, Сайрам аудандарының орталығы Ақсуда болған): «Жолдастар, қар жауып, аяз ұрғалы бері азықсыз қалған малдарды аштан қырып алмаудың жолын қарастыруда едік. Біз бүгін оның көзін таптық. Иә, партия қандай да бір болмасын қиындықтың түйінін шеше алады. Осыған байланысты ертеңнен бастап өз колхоздарыңыздағы шаруа-жұмысшыларды өзен жағасындағы, тау етегіндегі ағаштардың майда бұтақтарын кестіруге, сай-сайдағы қалың қамыстарды орғызуға жұмылдырыңыздар. Біз қыстай малдарға ағаштардың бұтақтары мен қамыс беріп асырап шығамыз», – деп бұйрық береді.

Бірақ малдың сырын білетін қазақ төрт түліктің қай түрін болмасын, ылғи ағаштардың шыбықтарымен, қамыспен ұзақ уақыт сақтап қала алмасын жақсы білген. Шыбық пен жұмсақ бұтақтарды үнемі жей берген мал, әсіресе қой-ешкі іш тастап, тышқақ кеселіне ұшырайды да, түбі опат болады. Ал қой-ешкі жей алатын майда бұтақтарды қара мал, яғни сиыр жей алмайды. Ал қамысты жылқы ғана жей алады. Бірақ оған да ұзақ уақыт қамыс беруге болмайды. Ал сиыр мен қой-ешкі қамысты жесе, іштері тілініп өледі.

Жиналыста әлгіндей ұсыныс көтерген Л.С. Своикке біраз белсенділер осындай себеп-салдарларды көлденең тартып, бұндай тәсілмен малдарды уақытша ғана аман сақтауға болатынын, ал қысқы буыны қатқан қамысты ешқандай малға беруге болмайтынын, тек жаздың басында көк құрақ күйінде орылған қамыс қана төрт түліктің азығына жарайтынын айтып, қарсы шығады. Өзіне қарсы сөз айтқандарға Своик іле-шала: «Біз қандай тығырықтан болса да, жол тауып шыға алатын большевиктер емеспіз бе? Жолдас Сталин, жолдас Голощекин, одан қалса, басқа да партия көсемдері бізді қай кезде де тосын тапқырлыққа тәрбиелеп, баулып отырған жоқ па? Ендеше, табайық малды аман алып қалудың амалын. Жаңа біраз жолдастар «Қырлардың етектері мен жазық далаларды қардан тазартып, жер бетіндегі боз шөптерді ашып, малдарды бір мезгіл жайып алу керек» деді. Керек болса, ондай әрекеттерге де барамыз. Ал әзірше тал бұтақтары мен қамысты пайдалана тұрайық. Бір жолдастар «қамысты бүтіндей малға беруге болмайды» дейді. «Егер оны ұнға ұқсатып, әбден майдалап берсе, оны жеген мал өлмей ме?» – дедім. «Онда өлмейді, – дейді бір топ қазақтар. – Бірақ қамысты ұнға ұқсатып майдалайтын құрал жоқ». «Жолдастар, жаңа айттым ғой, біз болмайтынды болдыратын коммунистерміз деп. Ауылдар мен кол- хоздардағы әр қазақтың үйінде бидайды ұн қылып тартатын қолдиірмен бар-ә? Әр шаруа он-жиырма бау қамыс орып келсін де, оны үйіндегі қол диірменмен ұнға ұқсатып, майдалап берсін. Ұнға ұқсап ұнтақталған қамысты сендер малдарға беріңдер» деген...

Бұл тәрізді қөрсоқырлық тұжырым бір Ленгір ауданында емес, төңірегінде қамыс өсетін күллі Қазақстандағы ауылдарда айтылғаны кәміл. Бірақ қамысты ешкім қолдиірменге салмағаны ақиқат. Одан түк шықпас та еді. Соған қарамай Своик сияқтылар «осындай шаруаны атқарып жатырмыз» деп жоғарыға мағлұмат бергені анық.

Көптеген колхоздарда етке өткізілуден аман қалған малдарды жем-шөптің жоқтығынан қолдан әдейі қыру уақиғалары да орын алған. Атап айтар болсақ, Қаратас ауданында 112 сиырды, Меркі ауданында 107 сиырды, Жуалы ауданында 29 сиырды қарасан дерті жұқты деген сылтаумен улап өлтірген. Ленгір ауданында 300 жылқыны маңқа ауруына шалдықты деп, атып тастаған. Қолдан өлтірілген малдарды көздері қарауытып жүрген аштар жеп қоймасын деген ниетпен жерге көмген немесе жағармай шашып өртеген.

Голощекин сонда бес-алты жылғы жоспары ойдағыдай іске асып, бар қазақтың аштықтан қырыла бастағанын есітіп, қуанған да болар. Әйтпесе, 1931 жылы қыс басталған желтоқсан айының басында: «Мемлекетке шұғыл түрде 100 мың тонна жүн керек. Қойды қырқыңдар!»,– деп жарлық шығара ма. Бұл қылығы – қалған малды қырудың жолы болатын. 1931 жылдың желтоқсан айында қазақ еліндегі шаруашылықтарда қалған қойлардан мұнша мөлшердегі жүнді қырқып, өткізу мүмкін емес еді. Өйткені сонша тонна жүн беретін қой да жоқ-тұғын. Соған қарамай әрі қыста қазақ ешқашан да қой қырықпайтынын біле тұра, жоғарыдағыдай нұсқау берген. Онсыз да тал-дарақтың бұтағы мен қабығын кеміріп аштан қырылуға шақ тұрған қойларды қырқу туралы хабарды естігенде малға жаны ашығандар бас көтеріп, бір дүрліккен. Дүрлігу ауыл арасынан аспай, өкімет шешіміне қарсы сөз айтқандар оңбай жазаланған. «Голощекин мен өкіметтің бір білетіні бар» деп нұсқауға мойынсұнған белсенділер ауыл тұрғындарын колхоз қора- ларындағы қойларды қырқуға үгіттеген. Үгіттегеннен бұрын, солай етуге мәжбүрлеген. Күніне төрт қой қырыққанға болмаса қырқымшыға жәрдемші болып, жүн тасып, қой жығып бергенге «бір бөлке нан тұтас күйінде беріледі» деп, аш қазақтарды дәмелендіріп те қойған. Содан өзі аш, әрі жүні қырқылып жалаңаш қалған қойлар, суық қораларда теңкиіп-теңкиіп арам қатқан. Осындай арам қатқан қойлардың да өліктері жұртқа берілмей, жерге көмілген, өртке оранған. Сол жылдары малсыз, астықсыз қалған қазақтың аузына әйтеуір ешнәрсе тигізбеу саясаты жүрген.

Қазақтар былтырғыдан бетер қырыла түскен 1932 жылдың бірінші тоқсанында Мәскеуге 10 мың 11 тонна, Ленинградқа 1354 тонна, Қиыр Шығысқа 286 тонна, Иванова қаласына 726 тонна, Орал облысына 1 мың 82 тонна, Нижний Тагилге 433 тонна, Пенза мен Мәскеу маңындағы қалаларға 152 тонна ет аттандырылды.

Жалпы, Қазақстанда 1914 жылғы санақта 6 млн. 920 мың қазақ болған. 1933 жылдың аяғында Қазақстанда оның саны 2 миллионнан сәл-ақ асқан. 1953 жылы, арада 33 жыл өткенде Қазақстанда қазақтардың саны 3 млн. 822 мыңға әрең жетті. Салыстырып айтар болсақ, 1926 жылы өзбектердің саны қазақтарға қарағанда 21-ақ мың адамға артық болса, 1959 жылы бұл көрсеткіш 6 млн. 015 мың адамға жеткен. Яғни, 13 жыл ішінде өзбектер бізден 6 миллионға көбейіп кеткен.

1927 жылы бүкіл Қазақстанда мал саны 42 миллион болса, 1933 жылы 3 млн. 989 мыңға түскен. Демек, 6 жылдың ішінде 38 млн. бас мал құрыған. Осы есептерден-ақ коллективтендіру мен ашаршылықтың қазаққа тигізген зұлматының қандай болғандығын көруге болады.

1927 жылы Сырдария округінде (кейінгі ОҚ облысы) 1 миллион 300 мыңдай қазақ болса, Голощекиннің орнына келген Мирзоян 1934 жылы жалпы жұртқа жария еткізбей, баспасөзге бастырмай, құпия жүргізген санақ бойынша 500 мың 601 қазақ қалған. Үш жыл ішінде 500 мыңы аштан қырылып, 200 мыңы ауып кеткен. 1927 жылы Сырдария округінде 6 млн. 680 000 бас мал болса, 1933 жылдың аяғында барлық төрт түліктің саны 800 мыңға да жетпеген...

1931-32 жылдары Қазығұрт етегі мен Келес жағасында Рысқұловтың бастама­сымен Шымкент-Ташкент төте темір жо­лы­ның құрылысы жүрген еді. Аяқталмай қа­лған сол құрылыста оңтүстік өлкесінің адамдары мыңдаған адамдары еңбек етіп, аштықтан аман қалған. Десек те, біздің есебіміз бойынша 2,5 миллион қазақты аштан қырған, 1 миллионға жуық қазақты басқа жаққа көшіп кетуге мәжбүр еткен сол бір зұлмат ашаршылықтың сойқаны мен зардабы біздің халқымыз үшін орны толмас қайғы мен қасіретке ұласқан.

Момбек Әбдәкімұлы,

жазушы

Қобыланды батыр бір жыл қыстаған – Қараүңгір

Астана. 6 мамыр. Baq.kz - Тасын түртсең шежіресі сайрап қоя беретін Ақмола өңірі түрлі тарихи ескерткіштерге бай, қойнау-қатпары ашылмаған құпияларға толы өңір десек қателеспейміз. Ғалымдар мен археологтар қаншалықты зерттеп-зерделеді, қағазға түсірді десек те біз білмейтін сыр сандықтар әлі де жетерлік. Солардың бірі өңірдегі бірнеше үңгірдің ашылмай, әлі толық зерттелмей келе жатқандығын айтпасқа болмайды. Тұнған тарихтың бедерлері мен ерте кездегі адамдардың өмір сүргендігін дәлелдейтін фактілер біртіндеп табылып жатқаны да Ақмола үңгірлерінің тарихының әріден басталғанын айғақтайды. Осыған орай, «Алаш айнасы» тілшісі зерттеуші-ғалым, ұстаз, өлкетанушы, «Көкше» академиясының профессоры Жеңіс Темірханды әңгімеге тартып, өлке тарихындағы көпшілікке беймәлім, бірақ туризмге сұранып тұрған тарихи жерлер туралы бірқатар тың мәліметтерге қаныққан еді.

Үлгілі үңгірінің ашылмаған сыры әлі де бар

«Зеренді ауданындағы Жыланды тауының теріскей беткейінде орналасқан Үлгілі үңгірі әлі де зерттеуді қажет етеді. «Біз бір кезде бұл үңгірден қорықтық. Өйткені мұнда сонау ерте тарихи кезеңдердің куәсі болған үңгір» деуші еді аталарымыз. Үңгір тарихына тереңнен қарап, зерттеу жұмыстарымды осы жерде туып-өскен ақсақалдарынан сұраудан бастадым. Көбіне бұл өлкенің әр тауы мен тасына дейін жатқа білетін нағашы атам Томан Хасеновтен көптеген құнды мәліметтерді анықтап, таң-тамаша қалдым», – деген Жеңіс Темірхан үңгірлер тарихы туралы қызықты әңгімелерін бастап кетті.

Зерттеу жұмыстарын жүргізген Жеңіс ақсақалдың айтуынша, Үлгілі үңгірі кезінде қарақшылардың жасырынған ордасы болған көрінеді. Тіпті, бұрындары үңгір биіктігі адам тік жүре алатындай болған екен. Аңыз бойынша үңгірдің тереңдігі сол жерден үш шақырымдай жердегі Жыланды тауына дейін жеткен. Бұл жаугершілік заманында жаудан тығылып, таудың етегінің тұсынан қашып шығып кетуге мүмкіндік беруі мүмкін, - дейді ғалым.

Зерттеу жұмыстары 2010 жылы да жалғасын тауып, үңгірден он текше метрге дейін күл-қоқыс пен балшық шығарылыпты. Ал, 2011 жылы зерттеу жұмыстары нақ шарықтау шегіне жеткен сияқты. – Зерттеу жұмыстарына сақадай сай әзірлікпен барған топ жергілікті ауыл тұрғындарын да қазба жұмыстарына тартып екі апта ішінде 20 текше метрде артық балшық пен құмдақ шығарады. Осы жылы ойламаған жерден үлкен олжаға тап болдық. Ол мына бір қыш ыдыс, – деген Жеңіс ақсақал қыштан жасалған заттай дерек туралы баяндап берді.

Астанадағы археологиялық зерттеу институтына жіберген үңгірді зерттеушілердің алғашқы табысы қыш ыдыстың осыдан 3,5-4 мың жылдық бұрын қолданылғанын айғақтапты. Археологиялық институт ғалымдары аталған заттың үңгір ішінде май шам жағу үшін жасалған құрал деген қорытындыға келген. Ал, солтүстік өңірлерді зерттеу экспедицияларын жүргізуші археолог Зайберттің болжамы бойынша үңгірден табылған зат қыш ыдысқа темекі салып, түтік арқылы соратын затқа ұқсайды. – Бұл тіпті шындыққа жанасатын сияқты. Өйткені қыш ыдыстың ішінде күйген заттың қалдықтары бар. Сондай-ақ ыдыстың сырты саңылаулар мен иректер бедерленген. Саңылаулар саны ешқандай арифметикалық заңдылыққа бағынбайды. Сондықтан менің ойым бұл зат кәдімгі әшекей зат ретінде қолданған деп ойлаймын, – дейді ғалым.

Бұдан кейін зерттеу жұмыстары барысында үңгірден әр түрлі аң-құстардың сүйектері шойын ыдыстар мен ағаш пен темірден жасалған заттар табылыпты. Қазу жұмыстарының арқасында үңгірдің жалпы ұзындығы 17 метрге жетті.

–Бірақ, Үлгілі үңгірінде біз білмейтін әлі де көп тарихи мәліметтер болуы мүмкін. Өйткені, тарихи жерде әлі ашылмаған 200 текше метрге жуық балшық шығару қажет. Ал былтырдан бері қаражат төленбейтін болған. Жұмсалуы тиіс қаражат есебін түгел беріп, тендерге қатыссақ та, туризмді дамытуға болатын жерге қаржы шығарылмай отыр, – деп қынжылады Жеңіс Темірхан.

Расында да өлкеде туризм кластерін дамыту нөмірі бірінші мәселеге айналған тұста, тарихтан сыр шертетін үңгірлерді зерттеуге неліктен қаражат бөлінбейді екен? Бәлкім әлі де болса көңіл бөлінбей, назар аударылмай келе жатқан Салеонтология яғни Үңгіртану ғылымын дамыту үшін мемлекеттік бағдарлама жасап, зерттеуді қажет ететін, туристерді тартуға қолайлы жерлерге қаражат бөлу қажет те шығар.

Қобыланды батыр бір жыл қыстаған – Қараүңгір

Ақмола өңірінде зерттеуді қажет етіп, туристтік орынға сұранып тұрған тарихи орынның бірі – Қараүңгір.

Зеренді мен Щучье қаласының ортасында орналасқан үңгірге тіпті кезінде Қобыланды батыр келіп бір жыл қыстаған деген де әңгіме бар. Бұл үңгірдің жаугершілік замандарда, мүмкін қалмақ соғыстарында тіпті одан да бұрын аса ірі тарихи оқиғалардың құнды мұралары мен деректерін ішіне бүгіп жатқанын айғақтайды.

–Ашық жатқан үңгірді кезінде ауыл адамдарды бала-шаға немесе мал түсіп кете ме деген қауіппен жауып тастапты. Сондықтан, оны қазір ашып, туристтер назарына ұсынуға жағдай болмай тұр. Қаражат бөлу туралы ұсынысым құрдымға кеткен судай жоғала береді. Бәлкім бұл үңгірден де біз білмейтін тарихтың парақтары шығып қалуы ғажап емес. Ең бастысы, өлке тарихы тереңірек ашылып, өңірдегі үңгірлер туралы жаңа мәліметтер табылған болар еді.

Үңгірді зерттеуге болатын георадар деген құрал бар. Бірақ, бағасы қымбат болуына байланысты ол біздің қолымызға түспей тұр. Құралдың кереметтілігі сол 100 метр шамасындағы бос жерлерді дәл анықтай алады. Аталған георадар құралы тіпті біздің геологтарда да жоқ. Ресей геологтарында бар екен. Алайда, бұл үңгірді де қаражаттың тапшылығынан толық зерттеу мүмкін болар емес, - Жеңіс Темірхан.

Кезінде казактарға қорған болған Лабан үңгірі қараусыз

Өлкедегі үңгірлер ішіндегі зерттелмей келе жатқан үңгілердің бірі Лабан селосының іргесіндегі көлдің ортасын қақ жарып өтетін үңгір дейді ғалым. Бұл үңгір кезінде казактардың жауларынан жасырынып, тонап әкелген заттарын әшекей бұйымдарын қоятын орыны да болуы мүмкін.

–Бұдан кейін ақтар мен қызылдар соғысқан азамат соғысы жылдарында да жауынгерлердің тығылған үңгір болғаны туралы там-тұм деректер бар.

Табиғаттың ерекшелігі ғой. Әйтпесе көлдің нақ ортасында судың астында үңгірдің болатыны үш ұйықтаса түске келмейді ғой, – дейді ғалым.

Егер аталған тарихи үңгірге де қаражат бөлінсе көлді кесіп өтетін үңгір де туристтер жапа-тармағай келетін тарихи орынға айналуы мүмкін емес пе?!.

Бір қызығы Лабан селосының жанындағы үңгір туралы сол жерде тұратын казактардың ұрпақтары ауыз ашпайды. Бұл казактардың ұрпақтарына «ешкімге айтпаңдар, бұл біздің арамыздағы құпиямыз» деген өсиетінен де болуы мүмкін.

Кенесары ханның орталық штабы болған үңгір

Туристтерді молынан тартуға болатын тарихи құны жоғары үңгірлердің бірі Бурабай баурайында орналасқан – Кенесары үңгірі.

Өлкедегі үңгірлердіңішіндегі ең ірі әрі көпшілікке таныс үңгірдің қазіргі жағдайы адам шошырлық болып тұрғаны алаңдатады. Бұлай деуге себеп, ханның есімі берілген тарихи орын жын-шайтанның ордасына айналыпты. Үңгірдің айналасы шашылған қоқыс пен алкоголді ішімдік шынылары басып кеткен. Үңгір қабырғалары да шимайланған жазбаларға толып кетіпті.

Ал, ғалымның айтуынша үңгірге хан Кененің есімінің берілуінің де мықты себебі бар. Яғни, 1837 жылдан 1847 жылдарға дейін 10 жылға созылған патша отаршылдығына қарсы ұлт азаттық көтерілісте Кенесары хан дәл осы үңгірден жауды бақылап отырған. Былайша айтқанда үңгір соғыс тәсілдерін қолдануға стратегиялық орын болғанға ұқсайды. Бір жағынан үңгірдің қалтарыс қуыстарының болуы жаудан тасалануға қолайлы болған.

Бәлкім осындай туристтерді тартуға болатын, тарихи жәдігерлерге бай үңгірлер арқылы шетелдік туристерді де тартармыз. Өйткені өзіміз аузымыздың суы құрып тамсанатын, Америкадағы Колорадо, Маккензи үңгірлері, Жапония аралдарындағы, Оңтүстік Америкадағы Анд тауындағы үңгірлер сияқты біздің де шетелдер ізде жүріп келетін орындар жетерлік емес пе? Сондықтан, әлі де болса қаражат бөлінбей, тарихы танылмай келе жатқан жерлерді өзіміз біліп, содан туристерге білгізетін уақыт жеткен сияқты.

Автор: Абзал Алпысбайұлы, Ақмола облысы

©Алаш айнасы иллюстрациясы

Рейхстагқа ту тіккен қазақ
0 145

©Алаш айнасы иллюстрациясы

Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, жазушы Кәкімжан Қазыбаевтың назарларыңызға ұсынылып отырған бұл мақаласын батыл түрде тарихи құнды құжат деп атауға болады. Өйткені атақты Рахымжан Қошқарбаевтың Рейхстагқа бірінші болып Жеңіс туын желбіреткенін алғаш дәлелдеген осы мақала екенін біріміз білсек, біріміз білмейміз. Бұл мақала Рейхстагқа бірінші болып Жеңіс туын тіккен Рахымжан батырдың ерлiгiн паш етудің басы болатын. Бауыржан Момышұлының ұйытқы болуымен Кәкімжан Қазыбаев көп ізденіп, мақала жазумен ғана шектелмей, мәселені сол кездегі Орталық комитеттің қарауына ұсынып, Мәскеуге дейін сұрау салады.

Жалпы, К.Қазыбаевтың қолында Рахымжан батырдың Рейхстагқа алғашқы болып ту тіккендігін дәлелдейтін 100-ден астам құжат болған. Ол кісі Рахаңның ерлігі туралы алғаш “Воин Родины” атты дивизия газетiнiң 1945 жылғы мамырдың 3-iнде жарияланғанын анықтайды. Ал сол жылы мамырдың 5-інде-ақ Рахымжан Қошқарбаевқа Совет Одағының Батыры атағын беру жайлы ұсыныс қозғалғанымен, оны Мәскеу көпе-көрінеу ескермейді. Кәкең 1965 жылы ОК хатшысы Н.Жанділдинге жазған хатында мәселенің мәнісі Рахымжанның әкесі Қошқарбайдың 1937 жылы қуғынға ұшырағандығымен байланысты болғандығын ашып жазады.

Кәкең Баукең арқылы Рахаң жайлы майдандық газетке алғаш жазған майдангер-журналист Василий Субботинмен танысып, қос қаламгер «Советский воин», «Правда», «Литературная газета» «Қырым», «Новый мир», «Дружные ребята», «Жұлдыз», «Простор», «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Фрунзевец» тәрізді басылымдарда Рейхстагқа алғаш ту тіккен Рахымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатов жайында бірнеше мақала жариялайды. Кейін сол кездегі ГДР журналисі Карл Кокошко арнайы Рахымжанды іздеп келіп, Кәкеңмен кездеседі. К.Кокошко да Берлин басылымдарында Рейхтсагқа ту тіккен Рахымжан жайында бірнеше мақала жазады. Ал 1965 жылы Жеңістің 20 жылдығына орай, Кәкең Рахымжан турасында «Кернеген кек» повесін жазып бітірсе, «Правда», «Литературная газета» басылымдарында және сол жылы жарыққа шыққан Ұлы Отан соғысы тарихының 5-томында Рейхстагты алған Рахымжан мен Григорий батырлар жайында жазады. Ал Василий Субботин өзі жүргізетін «Голубой огонек» телебағдарламасына Рахаңды арнайы шақырып, Рейхстаг түбіндегі ту жайында сыр суыртпақтайды. Сол жылы К.Кокошконың мұрындық болуымен Берлиндегі кеме зауыты бригадаларының және пионер отрядтарының біріне Р.Қошқарбаевтың аты беріледі. Бұл турасында Кәкең «Неміс достар осындай ілтипат көрсеткенімен, өзіміздегі дәмеленген қарекеттен ештеңе шықпады. Дүрілдеп ұлы Жеңістің 20 жылдығы да өте шықты, бірақ Рахымжан жөнінде Москва үндемеді», – деп қынжыла жазады. Кәкеңнің жазуынша, бұл жайға сол кездегі Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының төрағасы Жұмабай Тәшенов араласып, Рахымжанның кезінде батырлыққа ұсынылған мұрағат құжаттарын көтертіп, маршал И.Коневтің алдына мәселе қояды. Бірақ оның соңы дауға ұласып, төрелік айтады деген К. Ворошилов табандылық көрсете алмапты...

Осылайша батыр Баукеңнің мұрындық болуымен, Кәкімжан Қазыбаевтың араласуымен басталған «майданға» сол кездегі еліміздің басшысы Д.Қонаевтан бастап, басқа да қайраткерлер мен қаламгерлер үн қосады. Соның нәтижесінде 1999 жылы мамырдың 7-сінде Президент Н.Назарбаевтың Жарлығы бойынша Рахымжан Қошқарбаевқа Халық Қаһарманы атағы беріледі.

Ал Кәкімжанның жары Орынша Қарабалина-Қазыбаеваның айтуынша, Кәкең кезінде Рахымжан батырмен бірігіп Рейхстагқа ту тіккен, ұлты – башқұрт Григорий Булатовқа да қамқор болуды көздейді. Өкінішке қарай, ол өз-өзіне қол жұмсап, бақилық болып кетеді. Кейбір мәліметтерге қарағанда, марқұм Рейхстагқа тұңғыш ту тіккендер мәселесіне байланысты әділетсіздікке төзбесе керек...

Кәкімжан Қазыбаевтың жазуынша, Рахымжан батыр Рейхстагқа бірінші болып ту тіккен сәуірдің 30-ын достары Рахаңның қайта туған күні деп атайды екен. Сол айтулы күн қарсаңында Кәкеңнің төмендегі мақаласын қаз-қалпында жариялауды құп көрдік.

(Редакциядан)

Иә, ол күндердің ізі өше ме?! Ешқашан да өшпек емес. Майданда болғанның да, болмағанның да есінде. Қандай қиын жылдар болды, қаншама қан төгілді. Аласұрып аптыққан жаумен табаны күректей төрт жыл алыстық. Талай тарлан, небір боздақтар ел үшін, халық үшін құрбан болды. Сол күндерде бетін от-жалын шарпыған ерлердің қайсысымен әңгімелессеңіз де, жүрегіңіз елжіреп, аузынан шыққан әрбір сөзін түсіріп алмауға тырысасыз. Солардың көбі өзі туралы «мен сөйттім, мен бүйттім» деп айтпайды. Ер жолдасы, қимас қыран досы туралы сөйлейді. Рахымжан Қошқарбаевпен әңгімелескенде де, сөз жүйесі осы желіге қарай бұрылып бара жатты. Біраз тыңдағаннан кейін:

– Тоқтаңыз, Реке! Бізге өзіңіз туралы айтыңыз.

– Өзім туралы не керек, көптің бірі болып соғыстық, әйтеуір, аман қалдық, – деп күрсінді де, манадан ақжарқын отырған жігітіміз тырс үндемей қалды. Жауынгер достары есіне түсіп кетті ме, әлде бір қиын кезең, қатал көрініс көз алдынан өтті ме, кім білсін?

Қиыла тағы сұрадық. Бұлай сұрауымыздың реті де бар еді. Оған мына бір жай түрткі болған-ды.

Жақындап қалған үлкен мереке қарсаңында, Совет Армиясы мен Соғыс Теңіз Флотының 40 жылдығы алдында, кітапханада әдейі сарыла отырған бір күн. Газет, кітап, журналдардың қызығы бас көтертпейді. Ұлы Отан соғысы кезіндегі талай ерліктерге сүйсіндік. Бәрін де есте сақтағың келеді.

Мына бір мақаладағы екі-ақ ауыз сөз магнитше тартып, жібермей қойды:

«...Біздің жауынгерлерді қыранмен, бүркітпен теңеуді қоятын кез жетті. Қазақ жігіті Қошқарбаев менің көз алдымда өз жолдастарымен Рейхстагқа ту тікті. Жанған от ішінде, ажал аузында жүріп ерлік көрсеткен олар.

Осындай ердің образын беру үшін бөлекше теңеу, бөлек поэзия, социалистік реализм поэзиясы керек...» Бұл сөзді айтқан – көрнекті совет жазушысы, марқұм Борис Горбатов. («Литературная газетаның» 18 декабрь 1948 жылғы 101-санында).

Осы адам жөнінде жазылған не бар екен? Тағы қандай деректерді таба алар екенбіз? Бұл сұрақ кітап, газет, журнал қойнын кеңірек аштыра түсті. Міне, тағы бір дерек. 1949 жылдың 8 май күнгі нөміріндегі белгілі кинооператор Карменмен «Казахстанская правда» газеті тілшісінің әңгімесі:

«...Біз бұрынғы жауынгерлердің бүгінгі еңбектегі ерлігіне айрықша тоқталамыз. Сондай жауынгерлердің бірі Қошқарбаевпен мен тағы да кездессем, шіркін! Қайда екен ол қазір? Қаһарман жас жігітті Рейхстагқа ту тігіп жатқан кезде түсірген кинокадрларым бар еді. Бұл 1945 жылдың естен кетпес бір күні еді».

Біз қолқалап болмадық.

– Иә, ол естен кетпес күн еді. Өзің туралы айт деп қоймайсыздар, қысқа айтамын, өкпелемеңіздер, – деп бастады сөзін Рахымжан.

Аспан жанып, жер солқылдап тұр. Ұрыс Берлиннің қақ ортасында. Айнала шаң-топырақ, қою иісті түтін араласқан бірдеңе. Әр үй, әр көше, тіпті әр баспалдақ үшін қырғын соғыс. Гитлершілердің жаны мұрнының ұшына келіп, ақырғы демі тамағының астында тұр. Жан тапсырар алдындағы тұяқ серпері.

Ал біздің солдаттардың зығырданы әбден қайнаған. Бұрын да талай қырғын, қиын айқастар болды ғой. Дәл Берлиннің ішіндегі совет жауынгерлерінің ұмтылысына, екпініне теңеу табу қиын. Ауызбен айтып жеткізе алмайсың. Қандай бөгетті болса да, тып-типыл етерлік, кемерінен аса шірене тасыған мұхит толқынындай.

Ширыққан жауынгерлердің ерлігі, қимылы бірінен-бірі өтеді. Зеңбірек, миномет оқтары қарсы маңдайдан ұрса да, шегінер еш адам жоқ. Сүйем болса да, ілгері жылжу.

Немістің баскесерлері ін түбіне тығылған аңша ығысып барады. Бірақ аузын ырситып, тісін ақситып қапқысы келеді. Қасарыса қарсылық көрсетеді.

28 апрель.

Біздің полк Ішкі істер министрлігінің үйін – «Гиммлердің үйі» деп аталатын үйді алуға тапсырма алды. Бұл үй бүкіл кварталға көсіліп жатыр. Таң қылаң бере біздің артиллерия оқ нөсерін құйып берді. Әлемдегі бар планета осы маңға жанып түсіп жатқандай. Айнала ұлып, күңіреніп кетті. Біз де қарақұрым болып қаптап, жан-жақтан лап қойдық. Ең алдыда – аға лейтенант, тәжік жігіті Атаевтың ротасы.

Шашы қалың, қап-қара әдемі жігіт еді. Сан ағалық ақылдары, бауырмашылдық сыпайы сөздерімен мені әбден баурап алған болатын. Көрген сайын өз ағамдай еміреніп, еркелеп тұрушы едім. Өзі де бір сымбатты, тұлғалы офицер еді. Көзім шалып қалды, жігіттерін алға ұмтылдырып, дауысы өктем шығып, ерлерінің алдында өзі кетіп бара жатыр екен.

Осы ротаның соңынан өкшелеп біз де келе жатырмыз. Үлкен айқас, қыруар шығынмен үйдің ішіне кірдік. Жау төменнен қашып, жоғарыға қарай қусырылып барады. Әр этажда, әр бөлмеде – қырғын соғыс. Ұрыстың соншама қатты болғанын қараңыз, таң қылаң бере үйге кіргеннен кешкі сағат төрт мөлшерінде төртінші этажға әрең іліктік.

– Анау Рейхстаг болар-ау, – деді қасымдағы бір жауынгер. Төртінші этаждың дал-дұл болған терезесінен тасалай келіп, қырындай қарадық. Қою түтіннің арасынан үлкен үй еміс-еміс көрінеді. Қашықтығы шамамен екі жүз, үш жүз метрдей. Үйдің қаңқасы ғана қалған. Төбесінде күмбезі бар. Ішіне тығылып алған неміс зеңбіректері біз тұрған үйге қарай от құсып тұр. Оның үстіне жоғары қабатқа тығылған құзғындар да жан ұшырып, айбар жасауда.

Рейхстагтың ар жағынан парк көрінді. Кейіннен білдік, Тиргартен паркі деп атайды екен. Ол парктің әрбір бұтасы, әрбір ағашы оқ атып тұрғандай. Біздің мазамызды алған да – сол төңіректен көрсетілген неміс қарсылығы. Рейхстагтың бергі аузы жап-жалаңаш, ашық алаң, оның бер жағында – канал. Каналдан өтетін көпірдің де құр тұлдыры.

Әлгі ашық алаңда трансформатордың жәрдемімен немістің өздігінен ататын зеңбірегі дүркін-дүркін біз жаққа лап қойып, лап қойып тұрды. Расчетының, адамдарының қайда екені белгісіз, көрінбейді. Неміс жендеттерінің әр үйде қаруланғаны соншама – алған этажымыздың бәрінде үйінді-үйінді фаустпатрондарды кездестірдік.

Жігіттер бұл құралды қалай атуды да дем арада біліп алыпты. Енді Рейхстаг жаққа қарай немістің өз оқтарын зулатты. Үш-төрт фаустпатронды иығыма салып атып, мен де құр қалмадым. Әлгі алаңдағы зеңбірек немістің өз оғымен істен шықты. Бірақ басқа жердегілердің аптығы әлі басылар емес. Үйдің ішінде жүрсек те, әрбір қадам қауіпті.

Терезеден, қабырғаларды тесіп оқ зу-зу етеді. Жеңіс шыңына қол созым жерде тұрып, талай тарландар өліп кетті. Қандай аянышты. Кеше ғана, тіпті жаңа ғана «жауды жеңдік қой, енді қанша тырбаңдар дейсің, Жеңіс туын Рейхстагқа дейін апардық деп айтамыз сүйген жарға» деп тұрған жалындар жан тапсырып жатыр. Оларға деген аяныш, жауға деген ыза жүрегіңді тырнайды. Қайтесің, соғыстың аты – соғыс. Құрбандықсыз болған ба?! Тістенесің де, оқ атасың. Әрбір жауынгер бұл сәт өлім мен өмір арасындағы қыл үстінде. Күрестің отша қайнаған ортасында. Сөйтіп, қатты шайқас жүріп жатты.

...30 апрель, түс кезі.

– Батальон командирі, капитан Давыдов шақырады, – деді. Төртінші этаждан подвалға жүгіріп түстім. Терезесі Рейхстаг жаққа қараған бөлмеде тұр екен. Қасында – политрук Васильченко, тағы бір топ жігіт. Терезеден бәрі көрініп тұр. Лағынет ұрыстың өңеші өлімге әлі толмағандай. Қан иісі сынық терезеден кеп мұрныңа ұрады. Сәл толастайды да, оқ бұршағы ұлып үдеп береді. Зеңбірек зіркілдейді, снаряд ышқынады. Осы бір қасірет музыкасының ойнағанына неше күн. Әлгі біз тұрған бөлменің терезесінен тап соның алдында тұрып, біреу бүркіп тұрғандай оқ құйылады. Бұрышқа қарай ығыса түсеміз.

– Лейтенант Қошқарбаев, саған жауынгерлік тапсырма, – деді Давыдов.

– Орындауға әзірмін.

Қастарына шақырып, Васильченко екеуі ортаға алды.

– Көріп тұрсың ба анау үйді? Рейхстаг деген – сол. Ендігі қалған жау ұясы.

– Көріп тұрмын.

– Қызыл жалау апарып тігу керек! Полктен әдейі лейтенант Сорокин басқарған барлаушылар взводын жіберіпті, – деді қасындағы жігіттерді нұсқап.

– Бұлар да сенімен бірге аттанады. Бүкіл батальон болып қолдаймыз.

– Құп, жолдас капитан.

Сол арада жалау да дайын болды. Ұзындығы бір жарым метрдей ағашқа (терезенің жақтауы) бір метрдей қызыл шүберекті байлап алдық. Туды ресми түрде маған Васильченко тапсырды.

«Бұл туды елден ерек маған неге тапсырады? Сондай сенімге ие боларлық көзге түсе қойдым ба? Рас, Одерден өткенде взводымның жігіттерін сол кездегі комбат – марқұм Твердохлебов мақтаған болатын. Сол арадағы ұрыс үшін «Бірінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы» орденін мен де алдым. Ал Берлинге кіргелі алдамыз. Бүкіл батальон, полк алда келе жатыр. Онда тұрған не бар. Әркімнің-ақ Рейхстагқа ту тіккісі келеді. Барлық жауынгерлер де бұған жұлқынып тұр. Ап десең, лап беруге әзір».

Бір сәт көз алдымнан взвод жауынгерлері өтті. Одерде ерлікпен қаза болған қайран Попов. Қыран еді-ау, шіркін. Жау бас көтертпей жатқан шақта топ бастаған серкедей жүріп беруші еді. Қазір төртінші этажда ұрыс жүргізіп жүрген Гончаренко ше. Нағыз жүректінің өзі. Жауынгерлерімнің бәрі де тізіліп өтіп жатыр. Қимаймын, бауыр басып кеткен ерлерім. Жаман айтпай жақсы жоқ, мерт болып кетсем ше? Бірақ олар «тәуекел, барыңыз, жолдас лейтенант» деп тұрғандай. Ойымды «Аман бол, бауырым!» – деген Васильченконың батасы бөліп кетті. Бел бекем буылды. «Басқадан жаным әулие ме, тәуекел», – дедім ішімнен. Туды сабына орап, қойныма тығып алдым. Қайраттандым...

Оқ бүркесіні бөлме ішіне тағы бір сау ете қалған кезде, терезеден шыбын жанымды қолыма алып, ытқи жөнелдім. Ұмар-жұмар үйдің сыртындағы бір шұңқырға кеп құладым. Көріп қалды ма, әлде осы бір үңгірден (әлгі бөлменің терезесі) сезіктеніп әдейі атып тұр ма – оқты тағы да сеуіп жіберді. Бас көтеруге мұрша жоқ. Бір уақытта қолтығымның астынан артыма бұрылып қарасам, доп-домалақ бір жас жігіт өкшелей кеп құлапты.

– Амансыз ба, жолдас лейтенант!

– Өзің ше?

– Мен де аманмын-ау деймін. Бірақ арттағылар шыға алмай қалды.

Сәл күттік. Жау біз шыққан терезеге бұрынғыдан бетер қатты шүйілді.

– Тәуекел, жылжиық!

Тудың сабы жаңа ғана алған партбилетіме жанай бауырымда жатыр. Партияға өтерде «Рейхстагқа шабуыл жасағанда коммунист болсам» деген арызым есіме түсті. Бұл мені жігерлендірді. Айтпақшы, жаңағы жігіт – Григорий Булатов. Жастайынан полктің өзінде тәрбиеленген қолбала. Өте шапшаң, жүгіргенде құйындай ұшады.

Көп кідіруге болмайды. Алда 30 метрдей жерде үлкен бір үйінді тұр. Ең болмаса, соған жетейік. Оқ сәл толастағандай болса, біз ұша жөнелеміз. Әлгі үйіндінің түбіне де жеттік. Бірақ бұл арада ұзақ жатуға болмайды. Жау сені қазір-ақ қағып түсіреді. Жан-жағың ашық.

– Жолдас лейтенант, анау трансформаторды қалқаласақ қайтеді? – деді Булатов. Аузын жиғанша болған жоқ, бір снаряд дәл жанымыздан келіп гүрс етті. Не болса о болсын, түтін жамылып, трансформаторға қарай ұша жөнелдік. Айналаға қарасаң, жаның түршігеді. Бұл дүниеде екеніңді сезбегендейсің. Осындай әлдебір қорқыныш сезімдері билегенде, қойнымдағы ту есіме түседі де, қайта жігерленем.

Аспан от боп жанып, жер балқып тұрғанда, трансформатор қалқа болушы ма еді. Ендігі жан сақтар жер – көпірдің асты. Тағы бір толаста ыта жөнелдім. Булатов та өкшелеп келеді. Елу метр жердегі канал көпірі осы сәт елу шақырымдай болып көрінді. Әлгі трансформатордың түбінде, көпірге жете берер жерде Атаев ротасының түсі таныс жігіттері сұлап жатыр. «Еһ, бауырларым, мейірімсіз жау қыршындарыңнан қиды-ау, топырағың торқа болсын» дегеннен басқа қолымнан еш нәрсе келмеді.

Көпірдің өзіміз жақ жағасында көп отыру аса қауіпті. Өйткені бірден-бір өтер жері деп бұл нүктеге жау ерекше шүйіліп тұр. Қадалардан ұстап, жылжи-жылжи жау жақ жағасын кеп паналадық. Рейхстаг кем дегенде, жүз метрдей жерде әлі. Паналайтын ешбір бұта жоқ, жап-жалаңаш. Көрінсең болды, қағып түсіреді.

Булатов екеуміз шыға алмай отырып қалдық. Туды алып жайдық та, бұрышына полктің нөмірін, өзіміздің аты-жөнімізді сиялы қарындашпен жаздық. Кім біледі, бұл туды тіге аламыз ба, жоқ па?!

Күн батты. Кешкі сағат 7 шамасы. Бір кезде біздің артиллерия аспанды айшықтап, Рейхстагты үсті-үстіне ұрмасы бар ма. Снарядтар жігердің, айбынның айғағындай үстімізден зымырап өтіп, жаудың соңғы ұясын мылжалап жатыр.

– Григорий, ең қолайлы сәт, ал, жүгірейік!

Зытып келеміз, зытып келеміз. Бір абыройы, екеуміз қатар келе жатырмыз. Алғашқы баспалдаққа аяғымыз ілінгенде, екеуміз бірімізді-біріміз жетектеп алдық. Жоғары өрлеп келеміз. Қаңғыған оқтар жан-жағымыздан зу-зу етеді. Әлден уақытта үлкен баспалдақтың қанатына мініп алып, жоғары қарай жорғалай жылжыдым. Григорий қатарлас баспалдақпен келеді.

– Тоқта, әкел қолыңды! – Бас-аяғы бір тұтам кішкентай жігітті балаша көтеріп алдым. – Сал аяғыңды иығыма!

Ол ыршып менің иығыма шықты. Қойнымдағы жалауды суырып алып, қолына бердім:

– Іл! Байла!

Мөлшері екінші этаждың терезесі болу керек. Қараңғыда қалай желбірегенін де анық көре алмадық. Жүгірген бойы төмен қарай зыттық. Осы сәтте бір жарық ракета аспанды шарлай жөнелді. Біздің жауынгерлерге шабуылға шығуға берілген белгі екен. Ракета жарығымен өз туымыз өзімізге көрінді. Қаншама азаматтың ерлікпен төгілген қанына боялғандай қызара шалқып, шабуылға шығушыларға қол бұлғайды.

– Жарайсың, азаматтарым, біз бұрын жеттік пе десек, сендер де келіп қалған екенсіңдер ғой, – деді біреу. Жалт қарасақ, байланыс бөлімшесінің адамдары.

– Қай батальоннансыздар?

– Давыдовтың батальонынанбыз.

Әлгі лейтенанттың сол арада атын сұрау да есімізде болмапты. Ол бізге «Жарайсыңдар, ерлерім» деп бірнеше қайталады да, өздері алып келген телефонның құлағына жармасты:

– Зинченко жолдас, біз Рейхстагтан.

Бұл жігіттердің көршілес Зинченко полкінен екенін білдік. Булатов күлімсіреп маған қарайды, мен оған қараймын. Бірімізді-біріміз құшақтай алдық. Ілезде Зинченконың полкіндегі Неустроевтың батальоны да жетті. Жауынгерлердің қанша күн бойғы көрмеген ұйқысы мен тартқан азабынан көздері кілгіріп тұрса да, ар жағындағы жеңіс қуанышын аңғару қиын емес. Уралап ілгері ұмтылып барады. Рейхстагқа сүңгіп кірді де кетті.

Міне, біздің батальонның да алды көпірден асты. Мен жауынгерлік тапсырманы орындағанымызды айтуға қайтып келемін. Рейхстагқа бара жатқандар танымаса да, қолын бұлғап, күле қарайды. Дәл бағанағы бөлменің терезесінен қайта қарғып түскенде, еш нәрсе айтқызбастан Васильченко мені балаша көтеріп алды да, бетімнен сүйді.

Бұдан кейін Рахымжан 1 май күнгі болған ұрысты, Рейхстагтың ішінде өздері қолдан өткерген 2 май күнгі айқасты айтуға көшті.

– Біздің істегеніміз – үлкен Ұлы Жеңіске қосылған бір кішкене бөлшек, – деп бітірді әңгімесін.

Иә, сіз бір кішкене бөлшек дейсіз ғой. Бірақ бұл ерліктеріңіздің қандай рөл атқарғанын халық бағаласын. Марқұм Борис Горбатовтың мұндай ерлерді бүркітпен, қыранмен теңеу кезеңі өтті» деген пікірімен келіспеске болмайды. Жанған от, жарылған снаряд, аузын арандай ашқан ажал алдында қай қыран ұшып, қандай бүркіт самғай алады?! Ал бұлар жау ұясының үстіне еліміздің туын тікті. Шынында, оны суреттеу, жазу үшін бөлек шабыт, бөлек тіл, бөлек теңеу керек.

«Лениншіл жас», 20 февраль, 1958 жыл

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (4)

2.ҮЙСІН ҰЛЫСЫ ҒҰН ҚАҒАНДЫҒЫНДАҒЫ БІР БАУ ЕДІ

“Ғұн қағандығындағы бір бау” деуімде себеп бар. Өйткені бұл Ғұн атты қағандық та, бір ғана тайпалық одақ емес, талай тайпалық одақтардың құрамасы - кезінде бау деп аталған хандықтардан құралған федерациялық империя. Үйсін ұлысы - сол империя ішіндегі бір бау (ұлыс). Ол кейін келе бұл қағанаттан бөлініп, тәуелсіздік алып, дербес шаңырақ көтергенімен, тіпті арада Ғұн қағанатымен соғысып қалған шақтары да болғанымен, ғұндармен (әсіресе оның батыс жағындағы баулармен) жақындық, сыйластық, тіпті туыстық сезімдерін әйгілеуі бүкіл тарихында басты ағым болып келді.
Ең байырғы Хань жылнамалары негізінен авторлары көрген не естіген, әсіресе Ұлы Қорған төңерегін басты өңір еткен оқиғалармен шектеледі. Ғұндар б.з.б. Ⅲ - ғасырдың аяғынан бастап Ұлы Қорғанның төңерегінде және қазіргі Моңғолия үстіртінде белсенді бой көрсеткен болатын. Олар туралы Хань жылнамаларындағы баян да осы тұстан бастап тәптіштеле түседі.
Жылнамаларында ғұндар туралы дерек көп ел де Жұңго ( кей әдебиеттерде Жоңюан, Түнязы, Орта Жазық, Кіндік жазық)), ғұндармен ту баста ең тығыз араласқан жұрт та, тіпті онымен 300 жылдай соғысқан ел де осы ежелгі Орта Жазық, ол жайлы зерттеу жұмыстары қызған ғалымдар тобы да Жұңгода. Сондықтан Жұңго ғалымдары ішінен сыңаржақтылықтан аулақтарына көбірек құлақ түруге тиістіміз.
“Алдымен Ғұн этносы, сосын оның ‘Ғұн’ деген аты пайда болғанына титтей де күман жоқ. Сондықтан ‘Ғұн’ деген сөздің этимологиясын талқылаудан бұрын, Ғұн этносының төркінін талқылауымыз табиғи” [ ] дейді Сун Жян дейтін ғалым. Жөн сөз.
Ғұн қағанаты мен ғұндарды зерттеген ғалым көп. Өткен ғасырдың соңғы жарымында, ескі, жаңа хән тіл-жазуына жетік, Жұңгодағы Уаң Биңхуа мен Уаң Миңжы, Жақып Мырзаханов пен Жақып Жүнісұлы, Шадыман Ахметұлы, Жұңгодан Қазақстанға барған Нәбижан Мұхаметханұлы, Бақыт Еженханұлы, Әлімғазы Дәулетхан сықылды ғалымдар бұл іске тіпті күшті серпін берді. Ал, оған өзге ұлт пен басқа ел ғалымдарының зерттеулерін қосыңыз. Мен осылар сықылды әлемдік ғылыми зерттеулердің ең соңғы және нанымды табыстарына негізделе отырып талдау жүргіземін.
Біздің сөзіміздің негізгі түйіні болып отырған үйсіндер, ғұндардан бөлініп шыққан бау ғана емес, қай жағынан қарағанда да Сақ, Ғұн халқы мен оның мәдениетінің бір бұтары. Бертін келе, сақтардың екі үлкен тобының бірі - үнді-еуропа тілділері Ұлы Даланың батысын, енді бірі - Алтай (әсіресе түрік) тілділері оның шығысын иемденіп, жіктеле бастады. Дегенмен бірінің ішінде екіншісі де өмір сүре берді. Берірек келгенде бұл Ұлы Даланы тұтас дерлік түрік тілділер басты және бағынған өзге тілділерді түрік тілді етіп жіберді.
Ғұн қағанаты – Жұңгомен кемінде 300 жылдай араласқан, шайқасқан, кейін келе, талай жұртын Жұңгоға беріп, батысқа ығысуға мәжбүр болған, өз бөдүнінің (халқының) көбін Орталық Азия мен Қазақ сахарасына тастап, енді бір бөлігін тіпті батысқа ертіп, бүкіл Еуропаны дүр сілкіндірген империя. Сондықтан Хань және Батыс жылнамаларында оған берілген орын аз емес.
Лин Ган өзінің «Ғұн жалпы тарихы» (林幹. «匈奴通史». 1-бет.) еңбегінде айтқандай: “Жылнамалардағы жазбаларға қарағанда, Хуаңди (黄帝) шюнюйлерді (ғұнүк-荤粥. Бұл әрине Орта жазықпен іргелестер ғана. Одан алыстағыларға, атының тұяғы түгіл, құлағы да жеткені жоқ. Сондықтан алыстағылар жайлы дерек те жоқ. С.Ж.) солтүстікке қуып жіберген. Хуаңди – Жұңго алғашқы қауымдық қоғамындағы, жыл мөлшері б.з.б. 6000 - жылдарда делінетін, аңыздық кейіпкер... Шя дәуірінде (б.з.б. ⅩⅩⅡ-ⅩⅧ ғасырларда, 夏代), Шюнюйлер шяларменен (夏) іргелес отырған және тығыз байланыста болған... Ин, Шаң (殷, 商) кездерінде (б.з.б. ⅩⅧ-ⅩⅡ ғасырларда) гуйфаңдар (鬼方) күшті жау болды... Батыс Жоу заманында (б.з.б. ⅩⅡғ.-771жж. 西周) шянюндер (хәмиүн-猃狁, 玁狁. - С.Ж.) тебінді болды...Батыс Жоу және Жауласқан бектіктер (春秋战国. б.з.б. 998-249жж. – С.Ж.) кезінде Шюнюй, Гуйфаң, Шянюн дегендердің аты өшіп, тарихтағы олардың орнына рұң (戎), ди (狄) дегендер шықты [ ] (Кей этнос ұзаққа ауып кетті, Орта Жазықта билік өзгергені үшін қойылған ат та өзгерді. - С.Ж.) Бұл үлкенді-кішілі рұң, дилердің ұзын саны жүзден асатын... Жауласқан бектіктердің (战国) соңғы кезіне (б.з.б. 476-221жж. – С.Ж.) жеткенде, Хуаңхы (Сары өзен) бойында шашырап жүрген рұң, дилердің... дені Хуашя (华夏) ұлттары мен олар құрған түрлі құдіретті хандықтар жағынан жұтылып кетті; кейі Ұлы Шөлдің (大漠) оңтүстігі мен солтүстігіне көшіп барып, сонда жатқан рұң, дилермен бірікті. Жауласқан бектіктер заманының ең соңғы кезеңіне (б.з.б. Ⅳ-Ⅲ ғасырларға. - С. Ж.) барғанда, қоғамдық тарихтың дамуына ілесе, әсілі еліміздің солтүстігінде жүрген, өз ара тән емес ру-тайпалар біртіндеп ішінара шоғырлана бастап, белгілі жер аумағында ортақ тайпалық тұлға қалыптастырды. Озығырақтары (мысалы Ғұн ұлттары) өркениет табалдырығынан аттап, өз ұлттарының мемлекеттік әкімиятын құрды, қалықтаулары (мысалы ғұндармен қатар көтерілген шығыс хулар) не тайпалар одағын құрды не рулық, тайпалық тарихи сатыда қала берді. Ғұн ұлттары осындай қосылу барысы арқылы б.з.б. Ⅳ ғасырда төбе көрсетіп, б.з.б. Ⅲ-ғасырында тарих сахнасына шықты. Оның этнотегі шюнюй, гуйфаң, шянюн, рұң, ди, хуларды ішіне алған, әсілі Ұлы Шөлдің оңтүстігі мен солтүстігінде жүрген әр түрлі барлық этносты қамтуға тиісті. Ғұндардың этнотегін жалғыз ру не тайпадан деу қиын”. Дегенмен, Лин Ганның бұл сөзіне мына үшті аша кету керек:
Бірі, Ғұн тайплары тек қана Орта Жазықтан (Түнязыдан) өріп шыққаны жоқ. Оның ішінде Ұлы Дала батысынан барған сақтар тіпті толып жатыр.
Енді бірі, тарихшылар тізбелеген Ғұн тайпалары шынында да өте көп. Бұл тайпалардың әсілі (өзінше) атын табу және оның кейінгі құбылуын, ол аттың бүгінге жеткен - жетпегенін, жетсе не екенін табу алдағы міндет.
Үшіншісі, Лин Ган сықылдылар сүйенген жылнамалар бұл Ғұн тайпаларын атағанда, оның батыстағы талай тайпаларын түгендеп кете алмаған, әрине.
Лин Ганның жоғарыдағы сөзінен де байқалады, сақтардың, сондықтан да олардың ұрпағы ғұндардың, Ұлы Даланың батыс жағындағы халықтар түгіл, кейін хань ұлтын қалыптастырған талай этностарға да қандастығы.
Хуаң Шычян аримаспилерді Орқон дариясынан Алтайға шейінгі өңірді жайлаған түрік тілді тайпа, алғашқы ғұндар, Жұңго жылнамаларындағы Шянюн (猃狁) дейді [ ]. Масспероның болжамынша, Жұңго жылнамаларындағы солтүстіктегі рұңдар (“北部之戎”) делінгендер - ертеде қазіргі Бейжиңнің батысы мен батыс солтүстүстігінде жасаған хулар тайпасы (胡人部落, демек ғұндардың оғыздарына тән бір тобы. - С. Ж.). Ол маңның өзге тайпалары б.з.д. 325-298 жж Жау ұлысына (赵武灵 ге) бағынған. Жау ұлысы олардан Ордос пен Шәншидің (山西) терістігін тартып та алған. Бұл барыс Ортажазықтықтардың әскери реформасын жеделдетіпті. Мысалы, хәндердің әскерлері, ғұндарға еліктеп, ұзын шапандарын тастап шалбар киетін, ауыр арбаларын қойып атқа мінетін болыпты...
Тарихшы Иылмаз Өзтұна: “Ғұндар түрік тарихының таң сәрісі еді. Жұңго жазба деректері әлдеқашан-ақ ғұндарды Ⅵ - ғасырдағы Көктүріктердің атасы деп есептеген болатын” деген екен. Мұны Зардыхан Қинаятұлы, Әлімғазы Дәулетхан, т.б. талай ғалым қатты құптайды [ ]. Ендеше ғұндар, онымен замандас шаңырақ иелері болған үйсіндер, қаңлылар, аландар да - қазақ, т.б. түрік ұлттарының таң сәрісі.
“Жанжақтылы материалдарды жинақтай келгенде, Ғұндардың басты тұлғасы ең алғаш Моңғол үстіртінің солтүстік-батысынан шыққан болу керек. Ол тұс - алтайлықтардың түпжұрты, әсіресе Алтай тіл жүйесіндегі түрік тіл тобындағы ұлттардың шыққан жері. Бүгінгілердің көбінің ғұндарды прототүрікке жатқызуы да бұған дүп келеді. Бұдан сырт, «тау-телегейнама» (《山海经•海内南经》) сықылды жылнамалардағы : “Ғұн - кәйти мемлекеті (匈奴、开题之国), бұлардың елі солтүстік-батыста” деген сөз де бізге дәлел ұстатып, мынаны түсіндіреді: Ғұнның Чиң, Хән әулеттерінен бұрынғы орны Жұңгоның батыс-солтүстігінде; мұндағы кәйти деген Һенниң тұспалындағы гути/кути (Guti/Kuti) дегенді еске салады. Егер бұл екеу ара байланыс бар болса, онда ғұндар оңтүстіктегі Хуаңхы алабына ірге кеңейтуден бұрын тохарлармен (大夏) араласқан болып шығады” [ ].
Б.з.д. Ⅲ-ғасыр соңында, Чин Шыхуаң өліп, ол құрған қағанат күйреген соң, Орта Жазықта бір сәт былығу туылды. Оның аяғы Шяң Юй мен Лю Баңның билік таласына ұласты. Лю Баң жауын құртып Хән әулетін құрғаннан кейін де, қағанатының бұғанасы қатқанша бір мезігіл өте шықты. Осы барыста Жұңголықтардың іргелес елдерге назар аударарлық күйі болғаны жоқ.
Б.з.д. Ⅲ ғасырдың соңына дейін, Батыс Өңірде бас-басына билік құрған бір топ ел тұрып келді. Мысалы, қазіргі Ганьсу өлкесі аумағында ағалап тұрған Ұлы Жүз (Нүкіс) хандығы бар еді. Солтүстік-шығыстағы - Сира Мөрін мен Лоха дарияларының бойында жүрген тоңғұстар (шығыс оғыздар) да осал емес болатын. Ұлыжүздердің шығыс-солтүстігінде, кейінгі Ғұн қағанатына ұйтқы да ие болған Тұман ханның тайпалар одағы тұратын. Ол одақ ішінде ең ырықты Құлантек (Луанди, 挛鞮, шюйлянди-虚连题), Хуян (қиян, 呼延, қият, 呼衍), Лан (Ұлан, 兰, 郎, сарыұйғырларда ығлаң деген ру аты бар [ ]), Сүбүк (Шюйбу, 须卜), т.б. атты тайпалар бар-ды. Ұлыжүздердің батысындағы Үйсін ол кезде шағындау ұлыс болатын. Тұман хандығының солтүстігінде, Байқал көлінің батыс жағлауында Диңлиң тайпалары тұратын. Диңлиңдер батысындағы Енесай басында хакастар (қырғыздар) бар-ды. Үйсіннің батыс-солтүстігінде оғыздар жасайтын. Бұдан батысқа қарай да сол жоғарыда аталған сақтардың (Қаңлы, Алан,... сықылды) тайпалары болатын.
Тугы (Шюту, 休屠, 屠各, 休屠各)[ ] б.з.д. І ғасырдан белгілі, Кезінде қазіргі Гансу өлкесінде тұрған Шөте ханның елі.
Б.з.б. Ⅲ ғасырдың соңын ала Тұман (Түмен) хан елі күшейді. Ол осыған дейін өзінен күшті болып келген, сондықтан да Мөде (Бөдүн, Бағтұғ) дейтін ұлын ақ үйлі аманатқа ордасына апарып берген Ұлы жүзге шабуыл жасады. Ұлы жүз қолынан амалын тауып аман құтылған Мөде батыр еліне оралып билікке араласты. Көп ұзамай әке орнына таққа шықты, маңындағы сақ тайпаларының басын біріктіріп, тарихқа әйгілі Ғұн қағанатын құрды. Б.з.д. 176 жылы, оның Хән әулетінің Уынди патшасына: “Оң білге ханды жазалап, батыстағы Жүзге шабуылдадық. Тәңір тәлейді беріп, сардар–сарбаздар сайлауыт, ат-тұрманы мығым болды да, жүздерді тапап, қырғындап бағындырды. Кроран, Үйсін, Хужие (қыпшақ. - С. Ж.) елдерін және олармен іргелес 26 елді басып, түгел Ғұнға қостық. Барлық садақты халайықты бір мемлекетке айналдырдық” [ ] дейтіні осы кез (“Садақты” дегендегіден жоғарыда айтылған “сақ” есіңізге оралған болар).
Ғұн қағанатын тәңірқұт атанған елбасы биледі. Тәңірқұттың хань тіліндегі толық аты (іс жүзінде толық лауазымы) - Чыңли гуту (撑犁孤涂) - Тәңір ұлы. Ғалымдар дәл қазір Чынли деп оқылып тұрған алғы екі иероглифті түркі тіліндегі Тәңір сөзінің ханзуша берілуі деп отыр. Бұл жөн. Соңғы екі иероглифті өзге жаққа алып-қашысып жүргендер бар. Мысалы, кей ғалымдар “Тәңірдің ұлындай кең көсем” (“像天子一样广大的首领”) деседі. Мен мұны “Тәңір гөдәгі” дегенге хань жазуының келуі соншалық болған деп есептедім. “Гөдәк” сөзі қазірге шейін ұйғыр, т.б.түрік ұлттарының тілінде сәби, бала дегендік. Қазақ тілінде ол, тек көдек делініп, есектің төлін (қодығын) ғана білдіретін болып қалған (ал, көтек - оқыс іске айтылатын мағынасыз сөз саналып жүр. Мүмкін оның алғашқы мағынасы да сол болар). Демек қазір тәңірқұт (单于, тәңір тағайындаған ұлық) делініп жүрген ғұн патшасының шын лауазымы - Тәңірдің Ұлы. Бұл пікірді менен бұрын Әлімғазы Дәулетхан көтерген болатын [ ]. Мұны одан да бұрын (1986 жылы) айтқан Лин Ган: “Ғұндар баланы гуту дейді” (称子为孤涂) дей тұра, жоғарыдағы “Тәңірдің ұлындай кең көсем” дегенге ауып, сәл қателесіп кеткен болатын [ ].
Тіпті үйсіндердің “Күн би” дегені де іс жүзінде ғұндардың “Тәңір ұлы” дегенімен қарайлас. Өйткені оларға күн – тәңірдің нақты бірі саналды.
Мөде тәңірқұт тек қара күштің аңғал батыры ғана емес. Ол өз заманынан оза туған, стратегия, тактика, доктрина, саясат, амал, айла атаулыға жүйрік көсем. Оған мына мысалдар-ақ көзімізді жеткізеді:
Кезінде Мөденің әкесі Түменнің ұлысы Ұлыжүзден (Дюежыдан) әлсіз, тіпті оған кіріптар болса керек. Түмен жас Мөдені Ұлы жүзге аманатқа қояды. Өзге ұлын емес, тәп Мөдені беруінің себебі белгісіздеу. Мүмкін болашақтылығын сезген Ұлыжүз сұратқан шығар, Түмен бәлкім еті тірі ұлым күн туа қалса құтылып келеді деген болар, яки қағаншалар (қаған қатындары) ара күндестік пен ықпалдылықтың нәтижесі шығар. Бәлкім “болар баланы” дұрыс түсінбеген әке өз қамы үшін құрбандыққа шалуды ойлаған да болар. Соңғы ойға келетініміздің себебі, Ұлы жүзге қол көтермеуге уәде ретінде Мөдені берген Түмен, сәл дайындалып алғасын, Ұлы жүзге шабуыл жасайды. Мұндайда Мөдеге өлім қаупі төнері сөзсіз. Мөде бұл қатерден амалын тауып қашып шығады да еліне оралады.
Оралған ұлын әке мансапқа қояды. Мөде садақшыларын басқаша машықтандырады. Өзінің ең аяулы деген малы (аты) түгіл, жанын да (әйелін де) атқызып үйретеді. Әмірді атқармағандардың басын алады. Ең соңында оларға өз әкесін атқызып, өзі тәңірқұттыққа шығады. Мұны таққа таласқан өзімшілдіктен гөрі, болашақ ұлы Ғұн қағанатын көксеген елшілдік деп бағалайтындар, жауыздықтан гөрі, ұлы мақсат үшін құрбандық шалу деп қарайтындар аз емес. Мұнда да асқан айлакерлік жатыр.
Шығыс жағындағы іргелес ел Дұңху (Тұңғұс - шығыс оғыз. - С. Ж.) Мөде тәңірқұтқа кісі салып, басынғандық раймен әкесінің тұлпарын да, әкесінің қағаншасын да сұрайды. Мөде іштей дайындық қып, сырттай сұрағанын беріп, дұңхуларды бейқамдыққа итере тұрады. Ең соңында екі ел арасында иен жатқан жерді сұрағанда, дайындығы біткен Мөде оларды бас салып бағыныдырып алады.
Осы бетінше ұлысын күшейткен Мөде тәңірқұт ең соңында Ғұн қағанатын ұлы империяға айналдыра алды. Мөде тәңірқұт тақта отырған ширек ғасырдан астам уақытта (б.з.д. 209-174 жж) Ғұн қағанаты Ұлы Даланың денін - 26 (кей әдебиеттерде 24) хандықты (бауды) билеп тұрды. Соның бірі Үйсін ұлысы болатын. Ғұн қағандығының астанасы Ұлубалық (Лоңчың) Орқон (Өр Хұн) бойында болды. 300 мыңдай әскер ұстады. Леузаң (Лаушаң, 老上, Кеюк, Киік) тәңірқұт тұсында, Ғұн билігі шығыстағы Ляу өзенінен батыстағы Көгарттың (Памир, Цүнлиң) арғы жағына, солтүстіктегі Байқал көлінен оңтүстіктегі Ұлы Қорғанға шейін кеңіді. Ғұн қағанаты тарихтағы тұңғыш далалық көшпенділер империясына айналды. Хань әулетіне зор қатер төндірді. Хән әулеті Ұлы Қорғанды салдыртуға мәжбүр болды. “Чин Шыхуаң рұңдилерді (戎狄) тойтару үшін Ұлы қорғанды салып Жұңгоны шекаралады” [ ]. “Мүмкін Бан Гу ‘Батысымыз Таухыдан аспайды’ (“然西不过临洮”) деп жазғанда, бәлкім өкінген де шығар, немесе Ескендір Зұлқарнайынша іштей қуанып, шүкірлік Чин Шыхуаң бағындыруға үлгере алмаған (енді біз бағындырарлық. - С. Ж.) аумақ әлі де бар екен деген де болар” [ ].
Хән әулетіне Хән (Хань) Уди патша болып тұрған мезгілде, ол әйгілі шербасылары (сеңүндары) Уей Чиң, Хо Чюйбиң, Ли Гуаң (卫青, 霍去病, 李广) бастаған қолын жұмсап, ғұндарға қарсы үш рет (б.з.д. 127, 121, 119 жылдары) аяусыз әскери соққы беріп, Ғұн қағанатын қатты әлсіретті. Ғұн қағанаты осыдан соң, Хән әскерінің соққысы, жұт және ішкі берекесіздік салдарынан екі рет қатты ыдырады:
Бірінші ретте, 5 тәңірқұт қатар тайласқан күй барлыққа келді. Олар:
1. Тезек тәңірқұт (Жыжы, 致支, б.з.д. 56-36 жж) бастабында шығыс тарапта (сол жақта), інісі Қағаниямен іргелес болды. Б.з.д. 54 жылы шабуылдап келген, Дөкейдің (Тужи, 屠耆,б.з.д.58-56жж) немере інісі Рүнжін (б.з.д. 56-54жж. 闰振) тәңірқұтты жеңіп кұшейген соң, Қағанияны да жеңіп, астана Ұлубалық маңын алды да, Ғұн ордасын басып қалды. Артынан Жұңго сүйемелдеген Қағаниядан жеңіліп батысқа ауып кетті. Қаңлы ханының ұсынысы бойынша Енесай бойынан Үйсіннің шығысына келіп, Тараздан астана ұстап тұрды.
2. Қағания тәңірқұт (Хағанза, Хухан-йе, 呼韩邪, б.з.д. 58-31жж) та Ғұнның сол (шығыс) жағында еді. Тезектен жеңілгесін, оңтүстікке ауып, Хань іргесіне таман тіпті сырғыды. Артынан Ханьге бағынды. Содан күш алып, өзгелерді бағындыруға ұмтыла түсті.
3. Илиму тәңірқұт (Елемүк, Елбек, б.з.д. 54-52жж. 伊利目) - жайырақ атқа қонғандардың бірі.
4. Чыли тәңірқұт (Керей, Гале, Қал, 车犁, б.з.д.57-56жж) - бұрын Ханьге тізе бүгіп кеткен, рыжу хан (нетүк хан, 日逐王) мәнсабындағы Шяншяндәннің (Сенғандан, 先贤掸) үлкен ағасы.
5. Дөкей тәңірқұт, яғни Бошюйтаң [Дөкейдің әсілі аты Бошүйтаң - Босадаң-薄胥堂, Уоянчюйди (Оғянғұтек, 握衍朐鞮) тәңірқұт Дөкейдаңның (屠耆堂) ағасы].
Б.з.д. 53-жылға жеткенде, Ғұн батысында Тезектен өзге тек Дөкейдің немере інісі Рүнжін мен кіші інісі Илиму ғана қалған болатын.
Тезек тәңірқұтты б.з.д. 36 жылы, Жұңгоның батыс өңірге қойған орынбасар аламанбасысы Чын Таң, патшаның руқсатынсыз, ханьдердің “құдіретті Ханьге соқтығушыларды жер түбінде болса да құрту керек” (“明犯强汉者，虽远必诛”) дейтін ішкі ережесі бойынша, Тарым маңындағы қалалы хандықтардан қол жыйып, тұтқиыл шабуылмен келіп өлтіріп кетеді
Екінші ретте, (б.з. 48 жылы), Ғұн қуаты қайта күшейіп келатқанда, Қағанияның ұрпағы оң өкен рыжу хан Би (右奥鞬日逐王比. Аты-”比”) оңтүстіктегі Хытау (Хасқамыт, 河套) өңірінде тұрған сегіз тайпаның басын құрап Ханьге тізе бүкті. Шығыс Хань (б.з. 25-220 жж.) империясы, бұғанасын қатырып алғасын, б.з. 73 жылы Тезек тәңірқұттың мұрагерлері билеген Солтүстік Ғұн қағанатына шабуылға өтіп, Үбір (қазіргі Аратүрік, И-у, 伊吾) маңын басып алды. Б.з. 89 жылы оларды Қаңғай (燕然, Моңғолиядағы 杭爱) тауына шейін сүрді. Б.з. 91 жылы Хань әскері Гаян (Күсән, Жюйян, 居延) сақтарына (бүгінгі Ішкі Моңғолияның батыс өңіріндегі ғұндарға) шабуылдады. Жеңілген ғұндардың тізе бүккендері қалып, бағынғысы келмегендері Алтай тауындағы (金微山) қандастарын паналады. Өкшелеген хань қолы бұған да жетті. Сонымен ғұндар тағы да батысқа сырғыды. Тым ұзамағандары артынан шығыстан келген Сянбилерге бағынды.
Хань жақ (б.з. 119 жылы) Баркөл мен Аратүрікті қайта басып алды да, Ғұнның Хағян (Хуян, 呼衍) ханын тағы да батысқа сырғуға мәжбүр етті. Солтүстік Ғұн қағанатына б.з. 124, 126, 137, 151 - жылдары қайта-қайта соққы бере отырып, одан арман тықсырды.
Осыдан соң ғұндардың дені Ұлы Даланың батысындағы Үйсін, Қаңлы, Алан сықылды ұлыстарға тарай орналасып бір мезгіл ес жыйды. Бұл кезде, әлсіз тәңірқұттар мен кешегі Ғұн жұрты ғана болмаса, ол ұлыстарды бағындырып тұрған құдіретті Ғұн қағанаты жойылған болатын.
Шығыстағы Ғұн жұртынан көшпей, Ханьге бағынып қалған ғұндардың қайта шаңырақ көтергендері де болды. Сонымен олар тарих сахнасынан дереу түсе қойғаны жоқ. Яғни ғұндар бертін келе Орта Жазық өңірінің өзінен де әлде неше ұлыс құрып, Жұңго тарих сахнасына сан рет шыққан.
Дегенмен, бұлардың жұртынан батысқа аумай қалғандарының көбі кейінгі заманда, ұлттық ортақ тұлғасы біртіндеп шашылып, ханьдесіп кетті. Талайы Ұлы Даланың батысына ауып, кейін келе Орта Азия, т.б. өңір халықтарына, соның ішінде болашақта қазақ сықылдыларды құрайтын тайпаларға қосылып кетті. Ал, ғалымдар батысқа тым ұзап кеткендерді Еуропаға барған ғұндар деседі. Ұлы Даланың шығысынан сырғып батысқа ауған ғұндардың бір бөлігі (Орта Азия - Тұран мен Оңтүстік Сібір - Қазақстанның солтүстік жағындағы қандастарына барып қосылғандарынан өзгесі) Кавказға, Еділге (қазіргі Татарстан маңы), Дунайға (бүгінгі Мажарстан - Венгрия тарап), Ауғанстанға, тіпті Үндіге беттепті. Еуропаға қарай беттеп, Баранбел ханның бастауында Каспий жаққа барған ғұндар ең әуелі (б.з. 370-371 ж.) Алан мемлекетін қиратып, Рим империясы жеріне қашпай қалған аландарды бағындырыпты. Алан ұлысы ішіндегі үнді-еуропа тілді тайпалардың түріктерге ассимилияциялануы осыдан басталады.
Одан арғы, Еуропаға барып ғұндар құрған ұлы империя тарихына біздің бұл «Үйсіннамада» бұрылу міндетіміз жоқ. Ол империя, аумақ жағынан Аралдан Атлантика мұхитына шейінгі жерді алып жатқан, Еуропа тарихына тән, ғұндар көсемі Еділ (Аттилла, 阿提拉) құрған Ғұн Империясына қатысты зор тақырып. (Жоғарыдағы салт атты - еуропалықтардың қолымен сызылған ғұн) [ .
Хань ғалымдарының зерттеуінше, сақтардың шығыста қалған ұрығының (ғұндардың) ханьдерге сіңген тобынан тараған ұрпағы негізінен бүгінгі екі Шәншиде (陕西、山西) деседі. Қазірде Лю, Хы, Хуян, Мочи (刘、贺、呼延、万俟), т.б. фамилияларды қолданып жүргендердің дені солардың ұрпағы [ ]. Бұл жақтың халық әндерінде ғұндардың Ұлы Даладағы былайғы ұрпақтарынікіне сарындастық айқын байқалады. Өзін “Чаң-ан ғұны” (“长安匈奴”) деп атайтын, «Ең соңғы ғұн» шығармасының авторы Гау Жянчүн (高建群), Ұлы Далалықтардың ғана емес, сонау Венгриядағы халықтың да қай жағынан қараса да ғұндарға ұқсайтын белгілерге ие екенін талай мысалдармен баяндаған. Өйткені “Хун (Ғұн - С. Ж.) мем¬лекеті өз кезінде Шығыс Еуро¬па¬ны өзіне қаратса, б.з. Ⅵ ғасырының орта¬сын¬да алтайлық тайпалардың ең ірісі көктүріктер Түрік қағанатын құ¬рып, Алтайдан Қырымға де¬йінгі жерге иелік етті. Ол көп ке¬шікпей, Шығыс және Батыс Түрік қағандықтарына бөлінді. Ба¬тыс Түрік қағандығының орта¬лы¬ғы Жетісу болды” [ ]. Ал бұл Жетісудың ежелгі Үйсін Ұлысының аумағы екені жұртқа аян (жоғарыдағы - солтүстік ғұндардың Хань соққысы салдарынан батысқа аууы мен оңтүстік ғұндардың ханьге тізе бүгуі туралы карта).
Демек ғұндар - көп тайпалы сақтар мен шығыс хулар сықылдылардан құралған көп тайпалы ел. Үйсін ұлысындағылар - сол ғұн қағанатының ішіндегі бір тайпалық одақты құраушылар.
Осы үдерісті зерттей келе, Нығымет Мыңжанұлы өз шығармасында: “Қорытып айтқанда, ежелгі замандағы ғұндар батысқа қоныс аударудан бұрын ежелгі қазақ тайпаларымен тығыз байланысты болған. Олар бір мезгіл Үйсін, Қаңлы, т.б. тайпаларды билеген. Солтүстік ғұндар батысқа қоныс аударғанда, Үйсін, Қаңлы, Алан жерлеріне келіп, одан соң шығыс Еуропаға қарай ауған. Осы кезде ғұндардың бір бөлегі осы өңірде қалып, Үйсін, Қаңлы, Алан ұлыстарымен тоғысып, оларға сіңісіп кеткен. Ⅴ ғасырда Еділ мен Днепр аралығындағы Ғұн одағы ыдыраған соң, бұлардың бір бөлегі қайта толқып қазақ даласына келіп, олардың кейінгі ұрпақтары оғыз, қыпшақ, қарлық, т.б. атанып кеткен. Бұл тайпалардың бір бөлегі қазақ халқының құрамына қосылып, қазақ халқын қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Соның үшін ежелгі ғұндарды қазақ халқын құраған қайнардың бірі деуге болады” дейді.
Ал, тарихшы ғалым Қойшықара Салғара, одан да аса түсіп, “Барлық моңғолдардың да, тү¬рік тайпаларының да және бар¬лық дала тұрғындарының да шық¬қан тегі бір, бәрі бір халық - түрік-тер” дейді [ ].
Дегенмен сақтар тек қана үнді-еуропа тілінде сөйлескен деп, олардың түрік тілді тайпаларының да көптігін ауызға алмау қаншалық ағаттық болса, ғұндарды тек бір ғана түрік тілді деп, олардың ішінде өзге тілділер болғанын елемеу де соншалық қате болар еді. Ұлы Даланы жалпағынан бір-ақ баса билеген, көп тайпалы қағанатта өзге тілді не әр түрлі диалектілі топтардың, тіпті этностардың болмауы мүмкін емес.
Жұңголықтар сызған ғұндар келбетін олардың мұрагері түріктер суретінен көре аласыз. Вергерше айтқанда, олар аласалау, дембелше, жуан да дөңгелек басты, жалпақ бетті, бетсүйегі биіктеу, кең танау келеді екен. Мұрттары тығыз, сақалы шоқша көрінеді. Ұзын сырғалығын тесіп, оған сырға тағады, тақ төбесінен бір тұтам шаш қалтырып, өзгесін қырып тастайды. Қалың қас астындағы қой көздерінің нұры өткір. Ұзындығы тізелікке келетін, екі жағында жырығы бар, кең шапан киіп, белдерін буынады. Белбеулерінің екі ұшы алдыңғы жағында салбырап тұрады. Суық жер болғасын жең ұштары тарлау келеді. Бас және аяқ киімдері теріден. Кең шалбарларын қайыс белбеумен буынады. Қорамсақтарын белбеуінің сол жағына салбырата асып алады... Меніңше Вергердің бұл сөздеріндегі олқылық «тұмсықты», «көк немесе қой көздерінің» сықылдыларды қамти алмағандығы ғана.
Міне бұлар енді бір жағынан сізге ғұндардың ата-бабасы сақтарды елестетпей қоймайды. Оған мынаны қоса ойлаңыз: Геродот (Ⅳ. 65) сақтар жауының бас сүйегінің төбесін қасының тұсынан аралап алады да, сыртын терімен, ішін алтын қабыршағымен аптап сусын ішетін ыдыс қылады деп жазыпты. Ал, “Алғы хәннамада” ғұндарда да тәп сондай ғадет барлығы (тәңірқұттың Юежы - Нүкіс ханының бас сүйегін сөйткені) жазылған.
Ғұндардың мұрагері түріктердің Ⅵ ғасырдағы ғадетінде, өлген сарбаздың мәйітіне оның өлтірген жауларының санына тура пропорционал тас қоса көмілген. Бұл ғадет оның алдындағы үнді-еуропа тілділерде де болған. Скитайлар (сақтар) жауының қанын жерге шаншылған қасиетті қайқы қылышына шашады және алғаш өлтірген жауының қанынан ұрттайды екен. Өз ішіндегілердің өлгеніне қатты қайғырған скитайлар да, ғұндар да беттерін бәкімен тіліп, “жас пен қан бірге ақсын!” деседі екен. Сақтар да, ғұндар да жартылай малшы, жартылай егінші болған. Олар төрт түлігін өз ауылына меншікті тұрақты аумақта (қыстау, көктеу, жайлау, күзеу) баққан. Негізінен ет пен ақты азық қып, тері киім жамылып, киіз не ағаш үйде жатқан. Тәңірге табынып, табиғатты кие тұтқан. Сондықтан Паул Пеллиот ( Paul Pelliot伯希和) көп салыстырулар арқылы, ғұндар (ең кемінде олардың үстем тайпалары) түрік тілді деп қарайды.
Һардумтұ еңбегінде де, “ «Жоунама. Түрік баянында»: ‘Түріктер ғұндардан бөлінген нәсіл. Оғы - Ашына.’ деген бар. Бартольд те: ‘Адамдар бұрын да, қазір де ғұндарды түріктер деп қарайды. Оның үстіне Жұңголықтар Ⅵ ғасырдағы түріктерді ғұндардың ұрпағы деп білген’ деген екен... Б.з. Ⅴғасырының ортасында, нөнендер Көтеңді (Қожаны, Гаучаңды) басып алғасын, түріктер еріксіз Алтайдың қойнауына көшті” [ ] делінген. Бұл арада басын аша кететін үш түйін бар:
Бірі, ең кемінде Ғұн қағанатының батыс жағындағылар түрік тайпалары болған.
Енді бірі, сондықтан Қарақожа мен Жетісу жерінде тұрған ел ғана емес, оның маңындағы талай өңірдегілер де түріктер.
Соңғы бірі, Алтайға көшкен тек түріктердің бір бөлігі - Қарақожадағы түрік тайпалары ғана. Олар Алтайдағы қандастарына барған.
Ал, беделді тарихтың бірі: “Қазақтың байырғы тайпалары толып жатқан ғұндарды өзіне қосып алған. Сондықтан ежелгі ғұндар да - қазақ ұлтын құраған бұлақтардың бірі... Қазақ ұлтының басты қайнарлары қаңлылар мен аландар ішінде де талай ғұн құрамы бар. Қазақтар мен ғұндар ара терең де тығыз байланысты қазақтың таңбалары мен ұрандарынан да көруге болады. Мысалы ежелгі қыпшақ тайпасының ұраны - Ойбас. Ал, Ойбас - байырғы ғұн батырының аты. Осыған қарап талай ғалымдар қыпшақтарды ғұндардың ұрпағы санайды [ ]... Кей ғалымдар қазақ Ұлыжүзіндегі албандарды ертедегі юепәндар деседі. Олар б.з. Ⅴ-Ⅶ ғасырлырында Йөбан одағына енген [ ]. Бүгінгі қазақ ішіндегі албан, адбан, айман, т.б. тайпа аттары - йөбан дегеннің құбылулары” дейді [ ].
Жә енді “Ғұн” сөзінің этимологиясы (шығу төркіні) жайлы әр алуан тұспал барын да айта кетейік.
ⅩⅧ ғасырға келгенде Францияның әйгілі шығыстанушысы, профессор Ж. Дегугнес (1715-1800) Хань жылнамаларындағы Шюңну (匈奴) мен батыс жылнамаларындағы Huns дегеннің бір обьекттің аты екенін көтерді. Бұл қазіргі ғылымда әбден мойындалған ақиқат. Тек ғұндардың өздері өз атын қалай атайтынында ғана сәл дау бар.
1. Ғұн дегенді Хань тарихшылары әр заманда әр түрлі иероглифпен жазып келген.
Тарихтағы Хань қаламгерлерінің ғұндардың атын 昆夷, 混夷, 畎夷, 犬戎, 鬼戎, 鬼方, 猃狁, 玁狁, 狄, 串夷, 犬夷, 鲜虞, 无终, 鲜虞деп жазуларының бәрі де жаманаттық есімдерді-иероглифтерді (шата, жат, ит, албасты, тазы деген сықылдыларды) қамтиды. Мұны сол заманның өзіндік сырқаты есептеп, құлаққа ілмесек болғаны. Алайда бұларды ғұндардың өздерінше дұрыс атын табу үшін пайдалануға болады. Ғалым Лин Ганша болғанда, Шиоң (匈) да, Ху (胡) да - Орқон дариясын кіндік еткен ғұндардың аты. Оның шығысындағылар Дұңху (шығыс оғыз, 东胡), батысындағылар Шиху (батыс оғыз, 西胡) деп аталған көрінеді. Дегенмен мұны ғұндардың өздерін атауы солай-ды, дыбыстық аударма деп қараған күнде де, дәл санау қиын. Бұл екеуінің әсілі “Күн” мен “Ғұз” (Оғыз) болу ықтималдығы күштірек. Оны жалғасты зерделеген дұрыс.
Бұл туралы Сүн Жән дейтін ғалым былай дейді [ ]: “Елтану саласының әйгілі ұстазы Уаң Гоуей мырзаның «Гүйфаң, күній, шянюндерді зерделеу» (《鬼方昆夷猃狁考》) дейтін шығармасы - ғұндардың тегі туралы елімізде шыққан таяу заманғы тұңғыш туынды... Бұл шығармада, б.з.д. ⅩⅥ - Ⅳ ғасырлардағы гуйфаң (鬼方)、күній (昆夷)、(獯鬻), б.з.д. Ⅲ ғасырдағы шянюн (猃狁), рұң(戎)、ди (狄), одан кейінгі ху (胡) дегендердің бәрі- ғұн дегенмен бір жүйеде, бір ұлттың әр түрлі аталуы делінген... “荤粥 - ғұнның тағы бір аты... Шялар (夏) [ ] күнуей 淳维, индер (殷) [ ] гуйфаң (鬼方), жоулар (周) [ ] шянюн (玁狁), хәндер (汉) [ ] шюңну 匈奴 деп атаған” (唐•司马贞《史记索隐•卷一》).
2. Әсілінде Ну (奴-Құл мағыналы иероглиф) деген жоқ екен. “Кей ғалымдар Ғұн ұлтының аты әсілі шүң (匈) еді. Хань әулетіндегілер аз ұлттарды төмендету үшін атының артына ну (құл, 奴) дегенді қосып алды, сонымен ‘匈奴’ болды деседі... Қазір қолда бар байырғы шығармаларға қарағанда, ‘匈奴’ атауы сонау арыдағы《逸周书》、《战国策》деген кітаптардан бастап-ақ жолығады... «Қошқарбай шежіресінде» (《公羊传》) : ‘жер мен зат жұңгоша, ал қала мен адам өздерінше болсын’ дегені рас... Алайда, шынына келгенде, жұңгоша аудармаларда сүйіспеншілік пен жек көруді иероглиф мазмұнындағы жақсы - жамандық арқылы айырып отырған” [ ]. Ғұндардың саужоу (“草粥” - шөп ботқа) атанған кезі де болған. Ал, бір сәт ғұндар атының тұяғы астында қалған батыстықтар Ғұн, Һұн (Huns, Hunni, Huna) дегенді жабайылар, варварлар мағынасында түсінді, қабылдады. Ху адамы (“胡人”) дегенді “куман” (ку адамы) деп аудара істетететін де болды.
3. Ғұн деген ат Орқон (Орхун) өзеніне байланысты деу де бар. Ғұн қағанаты астанасының Орхұн (“Өр + Хұн” - жоғарғы өзен - Хұн өзенінің бас жағы шығар?!) өзені бойында болғанына қарағанда, Ғұн атауының “сақтардың хұн өзені бойындағы тобы” дегеннен шығуы да ықтимал.
4. Тотемге қатысты, мысалы “Аққу” дегендегі “Қу” болуы да мүмкін. Хәндердің “Ху” (胡), батыстықтардың “Ку” деуі содан шыққан да болар (“Куман” = Ку+Ман = Ку адамы, ал хурын = 胡+人 = ху+адамы дегендік). Ғұн мен Шюң осыдан өзгерген, туындаған шығар.
5. Енді бір ықтималдық - Күн. Жоғарыда аталған күній (昆夷)、(獯 鬻), күнуей (淳维) дегендердегі бірінші ироглиф Күн деп оқылады. Ал, екінші иероглиф сырттан қосылған кемсітпе мағыналы әріп. Демек, түп ат - Күн. Сөйте келіп, жоғарыдағы хән жылнамаларындағы Күнуей (淳维), Шюңну (匈奴) мен батыс жылнамаларындағы Huns дегендерден ғұндардың түпкілікті аты Күн болуға тиісті дегенге тоқтаймыз. Бұл пікірді талай ғалым қолдап отыр. Енді, осыған шабыт беретін төл шежіремізде бір дерек те бар. Яғни бұл тұспал “«Жамиғ-ат тауарих» («Тарихтар жинағы») пен «Оғызнама» да, «Түрік шежіресі» мен «Түрікмен шажіресінде» де айтылатын Оғыз хан ұрпақтары жайлы шежірелік мәліметтерге тікелей қатысты. Бұл шежірелердің қай-қайсысында да Оғыз ханның алты ұлы болғандығы айтылады. Олардың есімдері - Күн хан, Ай хан, Жұлдыз хан, Көк хан, Тау хан, Теңіз хан. Күн хан, Ай хан, Жұлдыз хан - үшеуі ‘бозоқ’, Көк хан, Тау хан, Теңіз хан - үшеуі ‘үш оқ’ атанып, Оғыз қағанатының екі қанатына айналады. Оғыз хан әр баласынан төрт ұл көреді, яғни жиырма төрт немере сүйеді деп баяндалады бұл шежірелерде... Біз Оғыз ханның балалары мен немерелері таратылатын шежірелік кестені түрік халықтарының барынша қысқартылып тұжырымды да ықшам баяндалған тарихы деп қарастырғымыз келеді. Шежіренің бұл тұсында орта ғасырлық қаламгерлердің өздеріне де түсініксіз болып жеткен том-том кітапқа жүк боларлық ұлы тарихтың жатқандығы аңғарылады” [ ]. ““Гүн” - қазақша “Күн” деген сөз. Ертегі бойынша “Гүннің” алғашқы ханы - Күн - күн сәулесінен жаратылыптымыс делінеді” [ ]. “Көне тарихқа қарап отырсақ, ертедегі көп елдің аты алғашқы даңқты билеушісінің, хандарының атымен аталып кете барған. Мысалы, өзбек, ноғай халықтарының аты солай аталған. Түріктердің тұңғыш ханы Күн есімді кісі болыпты деген аңыз да осы ойымызды құптауға қызмет етеді деп ойлаймын... Сондықтан ‘хұн’, ‘ғұн’ немесе ‘гүн’ демей, бұл елді о бастағы өз атымен ‘күн’ деп жазғанымыз дұрыс секілді” [ ]. Әрине қатты иландырарлық жөн сөздер. Хән тіліндегі жазба тарих пен төл жазба шежіреміз мазмұндық, дыбыстық жақтарынан түгел қабысып тұр.
Мен, Күн дегенді қатты құптаймын, дейтұрғанмен оқырманға жеңілдік тудыру үшін, әбден бірлікке келгенге дейін Ғұн дей тұрғанды жөн білдім.
Егер іздей түссек, ежелгі ғұндар сөзінен қазіргі тілімізге ұқсас не таяу сөздер көп шығатын көрінеді. Төмендегілер - сондай ғұн сөздерінің ханзуша - түрікше баламаларымен қосақтап көрсетілген мысалдары (жақша ішіндегі - иероглифтің қазақша баламасы):

Тәңір 撑犁 Чыңли
Гөдәк 孤涂 Гуту (сәби)
Күн би 淳维 Күнуей
Күн 匈, 淳 Шюң, чун
Дөкей 屠耆 (үлкен)
Қу 胡 (Аққу)
Тезек 致支 Жыжы
Шоң үй, Шоңби 荤粥 Шюнюй
Ұлан 兰 лан
Рулы 若鞮 Роди (нақ тек)
Анжы 閼氏 (ажын, еңлік, әтше)
Қыз 居次 жюйцы
Өту 瓯脱 (шекара, өткел)
Дүлей 逗落 (Аруақты жер, оба)
Қыңрақ 徑路 Жиңлу (қанжар)

Айта кетерлік тағы бір жәйіт - ғұндар өзіндік өскелең мәдениетке, сол қатарда жазу - сызу сықылдыларға да, т.б. ие болған. Л. Н. Гумилевтің: “Көшпелілер арасында жазу-сызу туралы мүмкін емес деп ойлауға ешқандай негіз жоқ. Сауаттылық Ⅶ-Ⅸ ғасырлардың өзінде-ақ, түріктер, ұйғырлар және қырғыздар арасында кең тараған болатын. Ғұндар да одан құралақан қалмас еді” деп тек айтпаған. Бергі жаңалықтар арқылы бұл көзқарасты бекемдей түскендер, мысалы Әлімғазы Дәулетхан: “Моңғол үстірті мен Алтай, Ноюнула алқабынан табылған ғұн тәңірқұттары молаларындағы ғажайып мәдени ескерткіштер, төрт бұрышты таңба жазулар мен Есік обасынан шыққан әйгілі алтын адам бауырына басып жатқан күміс тостағандағы 26 әріп, әлемдік түркология тарихына төңкеріс жасағандай болды. Осынау айтулы ғылыми жаңалықтардың тұғырын нықтай түсер үлкен жаңалық - 1982 жылы моңғол археологтары тапқан Бұлғын аймағына қарасты Бабалы (Өвгөнт) ғұн моласынан шыққан шекіме алтын пеңгейдегі көне түрік руникалық алфавитімен жазылған төрт сөз (б.з.д. Ⅰ ғасыр) деуге болады” [ ] дейді және оған “Батыс Хань әулеті кезінің ірі мемлекет қайраткері Хуаң Куаң: ‘Жөн-жоралғылық ережелер жинағы болғанымен, сүйекке ойып, теріге басқан жазуымен ұлықтары өзара хабарласады’... деуіне қарағанда, жазу-сызуы бардай көрінеді, Каң Тай [ ] да өзі барған Фунан (Камбоджа) туралы жазып келе жатып: ‘Олардың кітаптары бар және оларды ұқыпты сақтайды. Олардың жазуы ғұндардың жазуын еске түсіреді’ депті” дегендерді қосады...( Әлімғазы Дәулетхан «У дәуіріндегі шетел хикаялары» деген кітапты нұсқай) Демек, ғұндарда жазудың болғаны үйсіндерде жазу болғанына тіпті сендіре түседі. Өйткені Үйсін ұлысы әрі Ғұннан бөлініп шыққан ел, әрі көне мәдениет ошағы Жұңго, Қосөзен, Еуропалардың жол торабында ғана емес, Орта Азиялық Екіөзен (Мауреннахар - Сыр мен Аму) мәдениет ошағының қасында емес пе.
Ұзын сөздің қысқасы – сақтардың түрік тілді тобының мәдениетіне мұрагарлік еткен ғұндарға, үйсіндер біркезең бағынған ғана емес, олармен тектес те. Үйсіндер ғұндармен діндес, тілдес, салттас жұрт. Тәңірқұттан тәуелсіздік алғасын да, бұл жақындықты ұмытпаған, қайта ардақтаған бөдүн. Бұған Үйсіннің былайғы тарихы көзімізді әбден жеткізеді.

Түрік тарихындағы қаңлылар

Біраз уақыттан кейін, соғыс аяқталған соң Қайының баласы Сүлеймен елін алып қайтады. Жолда Евфрат дариясынан өту барысында, өзі суға кетіп мерт болады. Аман қалған төрт жүздей үйді Сүлейменнің баласы Тұғырыл Арыз маңына алып келіп, сол маңда тоқтайды.

Оғыздардың Қынық тайпасынан шыққан әскербасшысы, Салжұқтың немересі Тоғырыл-бек 1040-1060 жылдары Кіші Азияда Салжұк түріктерінің мемлекетін құрған. Салжұк әскерінің жартысы қаңлыдан құралған болатын. Бұл жер бейліктерге бөлініп кеткен бұрынғы Салжук мемлекетінің жері болатын. (Бейлік – «бей», яғни билеуші деген сөзден шыққан). Осы бейліктердің бірі – Кония сұлтандығының жері-тін.

Селжүктердің түбі Оғыз қағандығына барып тіреледі. Туыстас тайпалар болғандықтан осы жерді Сүлейменнің баласы Тұғырылға бөліп береді... Кейін, шапқыншылық қарқыны саябырсыған кезде қаңлылардың бір бөлігі өзінің тарихи отанына қайтады. Қалған қаңлыларға басшы болып Тұғырыл қалады. Түркияның географиялық қартасында, қазіргі кезде бұл жерлерді Аққойлы, Қарақойлы деп атайды. Біздің Қазақстан аумағындағы Сарыарқа жері деген сияқты. Аққойлы мен Қарақойлы қазақ шежіресінде Ысты руына жатады. Ал, Ысты қаңлыға жатады. (Ұлы жүздің Шапырашты, Ысты, Сіргелі және Ошақты бұл төртеуі Қаңлыдан шыққан. Албан, Қоңырат, Адай шежіресі 52, 36 және 50-беттерді қараңыз. (Авторы Халидуллин О.Х. 2006, «ТОО,ТРАНСИНТЕР»)

Тұғырыл жергілікті тайпалардың бірінің билеушісі Ғалалиддин деген мен Шыңғысханның баласы Шағатайдың әскері соғысып жатқанын көріп, Ға­лалиддинге болысып көп қайрат көр­сетеді. Оның себебі де бар еді.Шың­ғысхан 1219 жылы қаңлының ханы Қайырханды жауыздықпен өлтіріп, астанасы Отырарды басып алған болатын. Бұл соның кегін қайтару болды. Тұғырыл әкесінен де мықты жауынгер болып өскен екен. Ол Қараша Хасар деген жерлерді басып алады. Бұған Ғалалиддин разы болып, Аскуд, Қараша тау, Тұманшы деген жерлерді береді. Ертоғырыл қайтыс болғаннан соң, 10 жылдан кейін 1282 жылы Ғалалиддин баласы Османды өз алдына бөлек бек қойды. Мұнан он бір жылдан соң Тәбриздегі Шыңғыс нәсілінен хан болып тұрған Ғазан хан Рум жұртын ша­уып, кішкене хандықтарға бөліп жіберген кезде Осман да өз алдына 1300 жылы бір хан болып қалады. Сол себептен қазіргі қаңлы-түріктер Османлы жұрты атанып, Осман сұлтанды бірінші сұлтан деп санайды: 1299 жылы желтоқсанда Осман түріктерінің мемлекеті келді. Оның негізін 1220 жылы Сырдария маңынан қоныс аударған қаңлылардың басшысы Ертоғрылдың баласы Осман сұлтан (1258-1326 өмір сүрген) қалаған еді.

Олар құрған империяның бастауында тұрған 1-ші Осман сұлтанның ұрпақтары бұл мемлекетті 600 жылдан астам уақыт басқарған.

1877-1878 ж. Орыс – түрік соғысында жеңіліп, бұған «Жас османлылар» кінәлі санап, конституцияны таратып жіберіп, дара билік жүргізді. Бұл кезең тарихта зюлим (езу, қанау, зұлымдық) деп аталды.

1908 жылы «Жас түріктер» қоз­ғалысынан сескенген сұлтан конституцияны қалпына келтірді.

Ең соңғы ұрпағы. ІІ Абдул Хамид сұлтанды 1909 жылы тақтан тайдырып, оның орнына V Мехмед сайланды. «Жас түріктер» елдегі дағдарысты тоқтата алған жоқ.

Соңғы Осман сұлтаны Мехмед VІ Уахидеддин (1918 – 22) сұлтандық жойылғаннан кейін (1922 жылғы 1 қараша) Түркиядан қашып кетті.

Бұл империяны алты ғасыр бойы билеген османлы-қаңлылардың тізімі төмендегше:

1.Осман (1288–1326); 2. Орхан I (1326–59); 3.Мурад (1359–1389); 4. Бая­зет (1389–1402); 5.Сулейман (1402–1410); 6.Мехмед I(1411–1421); 7. Мурада II (1421–1451); 8. Мехмедом II (1451–81); 9. Баязет II (1481–1512); 10. Селиме I (1512–20); 11.Сулейман I (1520–66), 12. Селим II (1566–74): 13. Селима Мурад III (1574–95): 14. Мехмед III (1595–1603): 15. Ахмеде I (1603–17): 16. Мустафа I (1617–161 : 17. Осман II (1618–1622): 18. Мурад IV (1623–1640): 19. Ибрагиме (1640–164 : 20. Мехмеда IV (1648–1687): 21. Сулеймана II (1687–91): 22. Ахмеде II (1691–95): 23. Мустафе II (1695–1703): 24. Ахмед III (1703–1730): 25. Махмуде I (1730–54): 26. Осман III (1754–57):, 27. Мустафа III (1757–74): 28. Абдул-Хамиде I (1774–1789):: 29. Селиме III (1789–1807): 30. Мустафа IV (1807–0 . 31. Махмуд II (1808–1839): 32. Мухаммед Али,(1831–1833 и 1839): 33.Абдул-Меджида (1839–1861): 34. Абдул-Азиз (1861–76): 35. Абдул-Хамид II (1876–1909): 36. Мехмед V(1909–191 : 37. Мехмед VI (1918–1922)

Қазақтың көрнекті ақыны, жазушысы, философы, тарихшы, композиторы Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегі 1911 жылы Орынбор қаласында басылып шықты. Сонда “Қазақтың түп атасы“ деген тақырыпта өлең шумақтарын арнаған..

Айтайын енді Оспанды түрік жайын.

Түріктің Сақа деген бір табы еді ол,

Тауына Гималайдың барыпты ол.

Сақадан қаңлы деген тап бөлініп,

Баруға Үрім жеріне тартыпты жол.

Солардың кеткеніне 700 жыл,

Айтылды біраз одан, оны да біл.

Кез болып кезіп жүріп зор бақытқа,

Қандай бақ берді тәңірі, соны есеп қыл.

Қаңлының ханы болған Қия деген,

Жер алып, ерлікпенен ел билеген.

Ол өліп, жалғыз ұлы ер Сүлеймен,

Сол жерден қайта көшіп, жөнеп берген.

Евфраттың дариясына келіп жеткен,

Су тасып, нөсер құйып асқан шектен.

Алды-артқа қаза келсе қарата ма,

Қапыда ер Сүлеймен суға кеткен.

Талапты тағдыр оған бала берген,

Қайраты, ақылы артық дана берген.

Ер Тұғырыл – Сүлейменнің жалғыз ұлы,

Сол жерде 400 үймен қала берген.

Көшсе де өңкей қаңлы, көшпей қалған,

Ерлікпен маңындағы елді алған.

Бірталай аз уақыт әскер жиып,

Ер Тұғырыл есті батыр деп аталған.

Хан емес, көп әскердің басы болған,

Қартайып сүйтіп жүріп жасы толған.

Орнына Оспан деген ұлы отырып,

Ер Тұғырыл 90 жаста опат болған.

Осы Оспан көп ел алып хан болыпты,

Ақылды, аса айлалы жан болыпты.

Келгенше осы кезге сол ат өшпей.

«Оспанды түрік» деген даң болыпты.

Ұғып ал осы сөзді, жас ұландар,

Өз бауырың ол түрік те, осыны аңғар.

Осман империясының соңғы хали­фінің немересі Фатма Назлишах Османоглу Сұлтан 2 сәуір 2012 жылы жүрек ауруынан 92 жасында дүниеден озды.Ол 1921 жылы 4 ақпанда Стамбұлда туылған. Империясы құлағанға дейін туған Осман ұрпағының соңғы өкілі болатын.

Ф.Сұлтан ханшайым 1922 жылы 16 қарашада тақтан бас тартып, Италияға қашып кеткен Осман империясының соңғы халифі Мехмед VI Уахидеддиннің немересі болып келеді. Балалық шағы Францияның Ницце қаласында өтті. Түркия үкіметі 1952 жылы Осман сұлтан әулеттерін Отанына қайтуға рұқсат етті. Фатма 1957 жылы жұбайымен екеуі Стамбұлға келді. Назлишах Сұлтанның ұлы, қызы, немересі қалды

Ф.Сұлтан Осман империясы тағына мұрагерлік етуге мүмкіндігі болған осы әулеттің ең соңғы өкілі десе де болады, себебі оның ұлына Египет ханзадасы деген атақ берілген еді.

XX ғасыр басында Османлы импе­риясының әміршісі Сұлтан II Абдулхамит еді. Бұл патшаның мемлекет билігіне қарсы «жас түріктер» қозғалысы күшейе түсті. 1908 жылы жас түріктер партиясы еркіндік жариялады және көп ұзамай II Абдулхамит патша тақтан түсті. Билік басына «Иттихат ва таракки» партиясы келіп, Әнуар паша үкімет тізгінін ұстады. Османлы империясы Германия үкіметімен одақтас болып, I дүниежүзілік соғысқа қатысты. Одақтасы жеңіліп қалғаннан кейін, Османлы мемлекетінің жерін алпауыт елдер бөліске салды. Түркия түріктері Генерал Мұстафа Кемал Ататүріктің бастауымен ұлт-азаттық (1918–1923 ж.) күреске шықты. Жау­ды жеңіп, елді дұшпаннан тазартқан Ататүрік 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасын құрып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып сайланды. Осман империясы 1299 жылы дүиеге келсе, тарих сахнасынан осылай кетті.

Бекболат ТАСБОЛАТҰЛЫ

Қағаз қалай пайда болғанын білесіз бе?

Бәріміз күнделікті өмірде қағаз өнімін пайдаланамыз, алайда қағазды қалай, қайтіп немесе кім ойлап тапқанын біле бермейміз. Қағаздың пайда болуы дүниедегі ең үлкен жаңалықтардың бірі болып есептеледі. Ол туралы толық мәлімет алғыңыз келсе, кезекті материалымызды оқыңыз.

Қағазды ойлап тапқан ел – Қытай. Бұл жай ғана сәйкестік емес. Біріншіден, Қытай мемлекеті көне заманнан бері өзінің кітап жазу шеберлігімен, басқару төрелігімен белгілі болғандықтан, ақпаратты үнемі қағаз бетіне түсіріп отыруға міндетті болған. Алайда ол уақытта адамдар жазу мен сызуға басқа материал пайдаланып, әрқашан тиімді және өте ыңғайлы жазба құралын табуға талпынған. Қытай елінде қағаз өнеркәсібі пайда болмай тұрып, олар ақпаратты бамбук таяқшасына немесе жібек матасына жазатын болған. Біріншіден, жібек мата қымбатқа түссе, бамбук таяқшасы қолайсыз әрі ауыр болған. Екіншіден, тек қытайлықтар ғана ұзақ жылдар бойы жібекті қалай өндіру керек екенін білген. Ал қағаз өнеркәсібінің өндіру техналогиясы жібек мата өндірісіне ұқсас.

Бұл өндіріспен айналысатын әйел адамдар жібек құртын (кокон) қайнатып, одан кейін оларды сабанға жайып, суға түсіру арқылы бір деңгейлі қоймалжың зат пайда болғанша қажаған. Артынша қоймалжың затты судан сүзіп алған соң, жібек матасы шыққан. Мұндай механикалық және жылу өңдеуінен кейін сабанда жіңішке бетті талшық қалып отырған. Ол талшық кепкен кезде жазуға жарамды жұқа қағаз парағына айналған. Кейінірек жұмысшылар қағаз өніміне жарамсыз жібек матасын қолдана бастайды. Қағаз жібек матасынан жасалғандықтан, оған «мақта қағазы» деген атау берілген.

Уақыт өте келе, адамдарда осы қағазды жібек матасынан басқа қандай заттан жасауға болады деген сұрақ туындайды. 105 жылы Хань империясы салтанат құрып тұрған кезде Цай Лунь атты белгілі атқамінер ескі балық аулайтын тор ауынан жаңа қағаз түрін ойлап табады. Сапасы жағынан жібек қағазынан ешқандай кемшілігі жоқ және құны әлдеқайда арзан. Бұл жаңалық тек Қытай еліне ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемге маңызды өзгеріс алып келді. Сондықтан Цай Лунь есімі адамзат тарихындағы ең маңызды жаңалықтың авторы ретінде белгілі.

Қағаз өнімі ғасыр бойы дамып, өнеркәсіпшілер оны жаңартып, жетілдіру енгізіп отырған. IV ғасырда қағаз өнімі бамбук таяқшасын шетке ысырады. Сан алуан тәжірибе мен сынақтар қағаз өнімін ағаш, бамбук, қамыс секілді шикізаттардан жасауға болатынын көрсетті. Әсіресе қытайларға бамбук шикізаты маңызды болған, өйткені бұл мемлекетте аталған өсімдік көп өсетін.

Бамбук ағашын жұқа шырпыға бөлшектеп, әкпен сулап, бірнеше күн бойы қайнатады. Дайын болған қоймалжың затты арнайы шұңқырда ұстап, билмен мұқият жағу арқылы кілегей тектес зат пайда болғанша су қосып отырады. Осы сияқты бірнеше өндіру сатыларынан өткен соң, аяғына таман қатпарлы, жұқа парақ пайда болады.

Ұзақ ғасыр бойы қытайлар қағаздың өндіру жолын құпия түрінде ұстап келгендіктен, өзге мемлекеттер оны кеш меңгере бастайды. Сөйтіп 751 жылы Тянь-Шань жерінде араб-қытай қақтығысында бірнеше қағаз өндіру шебері арабтардың тұтқынына түседі. Осы тұтқындар арқылы арабтар қағаз өндіру кәсібін үйреніп алады. Еуропалықтар бұл кәсіпті соңғы болып меңгерді. Алғашқыда Испанияға тарап, кейіннен 1154 жылы Италия, 1228 жылы Германия, 1309 жылы Англия еліне келіп жетеді.

Дайындаған: Нұрбол Нұрмаханұлы

Қарахан кесенесі

АСТАНА. 26 мамыр. BAQ.KZ – Тараз қаласы еліміздегі 2 мыңжылдық тарихы бар көне қалалардың бірі. Қала орта ғасырларда гүлденіп, Орта Азиядағы өркениеттің бесігіне айналды. Көне Тараздың өркениетінен мұра болып келе жатқан Қарахан кесенесі (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) сол дәуірдің куәгері.

Қарахан кесенесі Тараз қаласының орталығында орналасқан. Ортағасырлық рабад аумағындағы діни-мемориалдық кешенге кіреді. Кесене Қараханидтер әулетінің көрнекті тұлғасының бірі – Шах Махмуд Қараханға арналып салынған. Кесенені салушы шебердің аты-жөні тарихта сақталмаған. Деректерге үңілсек, 1905 жылы оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салынған. Жаңа құрылысты сол кездегі Ташкент ишаны Саид Бакханов қаржыландырған. Куәгерлердің айтуынша кейінгі салынған кесене алғашқысына ұқсамайды. Назарларыңызға кесене туралы арнайы фоторепортаж ұсынамыз.

Кесене орналасқан қорық аумағына кіреберісте ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың аманат хаты сақтаулы.

Кесене Тараз қаласының 2000 жылдық мерекесіне орай 2002 жылы қайта жөндеуден өткен. Өкініштісі, кесененің бастапқы қалпы сақталмаған.

Кіреберіс маңдайшасы «Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деген Құран сөздерімен өрнектелген.

Кесененің ішкі көрінісі: дәл ортасында сағана орналасқан.

Мінәжат етіп келушілерге жағдай жасалған.

Кесене орналасқан аумақта Қасиетті Құранның «Бақара» сүресі жазылған құлпытас қойылған.

«Қарахан баба» намазханасы (кейін салынған ғимарат).

Кесенеге қатысты деректер:

- Қарахан кесенесі оғыз-қыпшақ дәуіріне жататын тарихи ескерткіш болып саналады.
- 1902 жылы Ресей империясындағы ең тамаша сәулет ескерткіші ретінде танылды.
- Кесене 30 түрлі кірпіштен салынған.
- Бұл кесене «Жамбылдың жеті ғажайыбы» атты тізімге енеді.
- Республикалық Кеңестің шешімімен кесене 1982 жылы мемлекеттік қорғауға алынды.
- Кесенені алғаш рет зерттеген орыс ғалымы, өнертанушы Борис Денике болатын. Кесене туралы мәліметті «Архитектурный орнамент Средней Азии» атты еңбегіне енгізді.
- Тараз қаласы 1836-1936 жылдары осы кесененің құрметіне Әулие ата деп аталды.

Нұрсерік ЖОЛБАРЫС

Пирамида бөтен ғаламшардың «қолтаңбасы» ма?

28.05.2014 20:17 Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ

059

1945 жылдың көктемінде Мысыр патшасының ұлы ханзада Фарук Гиза үстіртінде орналасқан ежелгі пирамидаларды аралап көруге арнайы келді.

Атақты Сфинкстің алдына келіп, ойланып біраз тұрған ол демалу үшін ескерткіштің төменгі жағындағы тас тақтайшаға отыра кеткен. Кенет дұрыс отырмады ма, әлде қолы белгісіз бір тетіктерге тиіп кетті ме, кім білсін, оң жағынан жерасты жолына жетелейтін қақпа ашылып сала берді. Сәл тосылыңқырап қалған Фарук белгісіз бағытқа жетелейтін жолға түсіп, неде болса оның түбінде жатқанын көруге асықты. Әрине, жалғыз емес, жанына ерген күтушілері бар. Жерасты жолы ирелеңдеп келіп тағы бір қақпаға тірелген. Жанында­ғы күтушілері қақпаны ақырын итеріп еді, әлдебір тетікке орнатылған ба, есік қиындықсыз ашылып сала берген. Ханзада да, оның күтушілері де есіктен ішке ене беріп, күтпеген көрініске тап болып, үрпиісіп қалды. Өйткені үлкен залда жарқ-жұрқ еткен шамдары бар, адамға ұқсас құлтемірлерді көрді...

Әрине, мұндайды өмірі көрмеген олар үрей қысқан бойда, кері далаға шығуға ұмтылды. Сыртқа ытып шық­қандары сол еді, жерасты жолына же­телейтін қақпа тарс жабылған. Тіпті ол жерде ештеңе болмағандай. Тек күнге күйген жалпақ плита тастар ғана тұр...

Бұл оқиға қаншалықты шындық? Бір құдайға ғана аян. Тек Мысыр хан­задасының күнделігiнде осындай жаз­балар бар екені рас... Бірақ артынан ханзада сол жерге арнайы мамандар­ды талай мәрте ертіп барғанымен, құ­діретті қақпаны қалай ашуды білмеген. Салмағы бәленбай тонна тас плита­ларды қозғалтып көр...

Жалпы әлемде пирамидалар жай­ын­да алып-қашпа әңгіме, аңыздар аса көп. Бірі-бірінен өткен. Бірақ кез кел­ген айтылған жайттың өзегінде белгілі бір деңгейде шындық жататыны бел­гілі. Мәселен, ғалымдар пирамидалар перғауындардың молалары емес, көк­тен түскендер көтерген ғимараттар деген пікірде. Яғни олардың айтқа­нына құлақ түретін болсақ, пирами­да­лардың қызметі көктен келетін не бол­маса жерден көтерілетін энер­гияны жоғары-төмен бағыттап тұра­тын кешен.Сондай-ақ бөтен ғаламшар өкілдерінің жолдаған радиограма­ла-ры да осы пирамидаларға келіп түсіп жатады, ал жердегі тіршілік иелері жө­ніндегі ақпараттар осы жерден көкке кетеді-мыс. Егер де пирмидалардың құпиясы ашылатын болса, сол күні жер бетінде ақырзаман орнамақ... Кім білсін... Көне жазбалар солай дейді... Мысыр, Мексика, Қытай, Қырым, Бал­қан түбегі құпиясы мол пирамидаларға толы. Сырын әлі ешкім аша алған жоқ. Тіпті әлемге кеңінен таныс Мысыр пи­рамидаларының өзі құпиясын жария етер емес. Тек ежелгі аңызға сүйенетін болсақ, Мысыр алып ғимараттарының архитекторы һәм құрылыс жұмысын жүргізуші абыз Имхотеп деп айты­ла­ды. Ол тек сатылы пирамидаларды са­лу­ды ғана емес, адам өмірінен кітап және түрлі аурудан қалай емделу ке­рек­тігі жөнінде кеңестер қалдырған жан. Оның тегі адам емес, ғарыштан кел­ген­дер дегенде айтылады. Имхотеп 120 жыл өмір сүріп, бір күнде із-түссіз жо­ғалып кеткен. Моласы да жоқ. Тек аңыз болып аты қалған. Дегенмен ға­лымдар пирамидаларды тұрғызған адамдар емес деген пікірде. Бұған сан қилы дәлелді алға тартады. Мәселен, әлемдегі ең биік һәм ірі пирамида Хеопс­тың биіктігі жүз елу метр. Онда қаланған тас плиталардың саны екі миллионға жуық. Әрқайсының сал­мағы екі жарым тоннадан, он-он бес тоннаға дейін барады. Мұны ертедегі мысырлықтар тұрмақ бүгінгі күннің ең қуатты деген техникалары көте­-ріп 150 метр биікке шығара алмайды. Тіпті қаланған плиталардың жігі біл­бінбейтін көрінеді. Керемет тегістеп, жымын білдірмей қалаған. Түрлі қос­палар қосылған. Яғни ол кездегі адам­дар ондай мүмкіндікке ие емес-тұғын. Сонда әлемнің әр қиырындағы пира­мидаларды кім тұрғызған? Әрине, ға­рыштан түскен керемет өркениетке қол жеткізген тіршілік иелерінің «қол­таңбасы». Ғалымдар солай дейді.

Мына қызыққа қараңыз, 1924 жы­лы археолог Джон Киннеман Хеопсқа қазу жұмыстарын жүргізіп жатып, бұған дейін ешкім білмеген жерасты жолына тап болады. Алып залда жұмыс істеп тұрған белгісіз аппараттарды көрген. Оны ол «антигравитациялық машина» деп атаған. Осыдан-ақ бұл алып ғимараттарды тұрғызған бөтен ғаламшар иелері екені көрініп тұр. Мы­сыр пирамидаларының тағы бір ашылмаған құпиясы кез келген зама­науи аппаратты демде істен шығара­тындығы.

Зерттеулер пирамидаға жақын маң­да орналасқан электронды зат­­тардың 80 пайызы істен шығатынын көрсеткен. Бір мысал, 1967 жылғы араб-израиль соғысы кезінде, израиль­дік үш ұшақ қарсы жаққа соққы беру үшін пирамидалардың үстімен ұш­қан. Атақты Хеопс пирамидасының төбесінен өте бере үшеуінің де аппа­рат­тары істен шығып, құмға тұмсық­та­ры­мен қадалған. Бұл жөнінде арабтар «перғауындардың қарғысы оларды алып ұрды» дейді. Кім білсін, мұнда мысқалдай болса да шындық болуы мүмкін.

Жалпы, мұндай мысал көп. Тәуелсіз зерттеушілер пирамидалардың ішінде электр-магниттік өте күшті тартылыс бар дегенді айтады. Бұл қалай сонда, тартылыс тудыратын құралды кім орнатқан? Белгісіз. Мысырлықтар «Уақыт пирамидалардан қорқады» дейді. Шындық болар.

Ғылым пирамидалар біздің зама­нымызға дейінгі ХХVII-ХХV ғасыр­ларда тұрғызылған десе, IХ ғасырда өмір сүрген араб тарихшысы Ибн Әбд Хокма «алғашқы пирамида Мысыр перғауыны Соридом ибн Салықтың пат­шалық құрған кезінде тұрғызыл­ған. Ол әлемдік тасқыннан 300 жыл бұрын еді» деген жазбалар қалдырған.

Көптеген ғалымдар осы араб та­рихшысының айтқандарын негізге алады. Тіпті солай болған күннің өзінде, дәл сол неолит дәуірінде Ніл­-дің бойында керемет өркениет болған жоқ. Ол дәуірдегі адамдардың басты қаруы мен тамақ тауып жейтін құ­-ралы бар жоғы таяқ пен тас еді. Оны­мен пирамидадай мәңгілік алып құ­рылыстар тұрғызу мүмкін бе еді? Әри­не, жоқ.

Жалпы, пирамидалардың құпиясы бүгін не болмаса ертең ашыла қоймасы хақ. Бұл не сонда? Перғауындардың моласы ма, әлде ... Дегенмен ғылым соңғы кезде пирамидалардың пира­мидасы атақты Хеопс жөнінде тағы бір жаңалықтың басын қылтитты. Тіпті оны Ұлы пирамидадан басталатын «тағ­дыр сызығы» деп атады... Сонымен ғылым не дейді? Енді соған келейік. Ғалымдардың ұзақ жылғы зерттеуі­нің қорытындысы, пирамидалардың үш жаққа қарайтын үш қыры «тағдыр ендігі» деп аталады екен. Неге? Бұған келтірген мысал өте көп. Атақты Хеопс­тың қырлары арқылы сызық жүр­гізсе, ол Африка, Азия, Еуропа, Антарктиданы, Американы басып өтеді екен. Тіпті Америкадағы ежелгі мая, ацтек, инк тайпалары тұрғызған пи­рамидалар да сол сызықтың бойын­да көрінеді. Балқан түбегіндегі пирами­даларда сол сызық бойында... «Тағдыр сызығында» болған апаттарды да айта кеткен жөн болар. 1986 жылы 26 сәуір­де сызық бойында (` – 30°03′ ендікте) орналасқан Чернобыль АЭС-де ХХ ғасырдың аса ірі апаты орын алды. Ал 1989 жылы 32°25′ ендікте Ресейдің атомдық сүңгуір қайығы «Комсо­мо­лец», сол ендікте 2000 жылы «Курск» сүңгуір қайығы апатқа ұшырады. Кез­дейсоқтық па, әлде... Бір қызық дүние, талай алып-қашпа әңгімелерге арқау болған атақты өркениет Атлантида да осы «тағдыр сызығы» бойында ор­наласқан көрінеді. Ол да бүгін жоқ. Тағы бір ақылға сыйымсыз дүние, әр­бір жүз жыл сайын меридиан сызығы бойында түрлі соғыстар, тартыстар орын алып отырыпты. Мәселен, рим­діктердің жаулап алу сапарлары, крес­шілердің жорығы, Наполеон армия­сының шабуылы, Бірінші және Екін­ші дүниежүзілік соғыс.

Мысыр, Қырым, Қытай, Мексика болсын, жер бетіндегі алып пира­ми­далар ғарыштан келетін беймәлім сигналдарды қабылдайды. Біздің ты­нымсыз ғаламшарымызды алапат та­биғи апаттардан сақтап тұрған қандай күш екенін ешкім білмейді, бірақ сол күш – ғарыш пен Жердің арасында үзілмей тұрған осы бір байланыс болар деген үмітке сенгіміз-ақ келеді.

Ия, мұның барлығына сенгіміз келеді, бірақ бұл әлі теория ғана.

Асқар Татанайұлы. Алтайға ел қондырған Ер Жәнібек
24.04.2014, 14:49 | 117 рет оқылды
Er-Janibek1

Жәнібек батырдың балалық шағы туралы

Жәнібек батырдың әкесі Бердәулет Арғынның Қаракесек руынан шыққан Қазыбек бидің қызымен үйленгеннен кейін, бірнеше жыл бала көрмей жүріп, соңында Жәнібекті көріпті. Перзентке зар ата-ана жас нәрестенің шілдехана тойын жасап, болашақ батырдың алғашқы таңын әнмен атырады. Әйелдерді шақырып, қалжасын беріп, ат шаптырып бесік тойын жасайды. Әкесі Бердәулет баласына ат қойғызарда Арғынның Шақшақ руынан шыққан қарт Жәнібекті жорықтан келе жатқан жолынан түсіп сәлем береді де, қуанышты көңіл күйін айтады. Балаға зар болып жүрген Бердәулеттің тілегіне бар ықыласын берген Шақшақ Жәнібек оның үйіне түседі. Қуанышты ата-ана ағынан ақтарылып, адал ниетімен «ақ сарбас» қойын айтып сойып, қарсы алады. Бұл 1714-ші жыл еді.

Ақ күндекті ана мен айыр бөрікті ата аяулы көретін аруақты батыр Шақшақ Жәнібектен:

- Баламызға ат қойып беріп, аруағыныңызбен қорғай жүріңіз, – деп тілек етеді. Атан-ананың қуанышынан жүрегі тебіренген батыр бесікті алып, бесік көрпені ашып, балпанақтай баланы көріп, тебірене бата беріп былай дейді:

Керей деген елің көп,

Ел айналар шешен бол.

Жағаласар жауың көп,

Жауға шапсаң, есер бол!

Ел ішінде дауың көп,

Жұрт алдында көсем бол!

Жабылған жауды жапырып,

Шайқасқанда есен бол.

Жекеге шықсаң желденіп,

Жауыңның басын кесер бол!

Сонан соң бетін сипайды да, ата мен анаға қарап:

- Бесігін көтергенде көңілім толды, өз атымды қояйын, аты Жәнібек болсын! Біреулерге атын ататып боқтатпа, ат жалын тартып мінгенде алған бетінен тоқтатпа – депті. Шақшақ Жәнібекті пір тұтып сиынған ата-ана: Әумин! – деп бетін сипайды.

Жәнібектің әкесі Бердәулет жастай дүние салғандықтан Қазыбек би жиені Жәнібекті жалынды өсіруді ойлап өз қасына алады. Сөйтіп, Жәнібектің балалық шағы нағашысы Қазыбек бидің қолында өтеді.

Шаруашылығының ең үлкен тірегі болған төрт түліктің ішінде жылқыны саусам сауыным, жауға аттансам кезең асар керігім, деп қадір тұтып өсіретін, сырттан келген жау-жарда, ұры-қара да алдымен жылқыға тиетін. Сондықтан, қазақ халқы: Жылқы соқса желдікі, қуса жаудыікі деп, мал ішінде қораға айналатын жатын малдан гөрі жылқыны ала бөтен жақсы көретін, осы түлігіне көз қырын ерекше салып, атан жілікті, атпал азаматын жылқы бағуға асаудың жалында, ақпанды дауылда жағаластырып өсіретін. Оған жарамаған жасты кезең аса алмайтын, ұйқысын аша алмайтын, аяғын баса алмайтын жасық санапты.

«Кісі болар кісіні кісесінен, кісі болмас жігітті мүшесінен таниды» дегендей, адам тегінің тап басып сөйлейтін сыншысы Қазыбек би жиені Жәнібекті алысса білегі бар, арбасса жүрегі бар, ақыл мен жігері бар жан деп таниды да, бетінен қақпай, талабын тойтармай баулиды, ат жалын тартып мінуге жараған кезінен бастап жылқышыларға қосып, отарға жібереді. Сөйтіп, бала Жәнібекті жылқы іңіртінің жесегімен жетілдіріп, сары аязға салып ширатып, Салбурындағы қанды көз қыранша бауын аштырады. Сол ортада жүрген кезінен-ақ Жәнібектің іс-әрекеті ел көзіне түсіп, аңыс болып тарап жатады. Аңыздың бірі Жәнібектің екі көк бөрісі еді. Халық Жәнібекті көк бөрі қонған, киелі батыр санайды. Ол туралы нағашы жұрты жағынан тараған мынадай аңыз бар: Қазыбек енді би отардағы малына барып, амандығын білуді ойлайды. Әр жылы қыста қос-қос атты жолдас ертіп, жол бойы қыран құстарына аң ілдіріп, сол бетінде, отардағы жылқысына дейін барып қайту бидің әдеті екен. Жас кезінде батыр болып, желдің өтінде, жаудың бетінде жетілген Қазыбек енді би атанып, ел басқарып, қазақ хандарының ақылшысы болып жүргенімен, қыста салбурын құрып, отардағы малына барып, амандық-жамандығын көз екі көріп қайту әдетін тастамапты. Көшпелі қазақ байларының үлкен байлығы тек мал еді, ол банкідегі ақша, сандықтағы алтын сияқты салулы құлпы, соғулы қорғаны бар дүние емес, кезең асса көз жаздыратын, сынаптай толқып тұратын байлық болғандықтан, байлар қос қолын малдан ала алмайтын. Сондықтан, Қазыбек бидің бұл сапарын кім көрсе де өрескел дей алмаушы еді. Ал Қазыбек секілді әрі батыр болып өскен адамдарға ақшамның аязында қырау басқан тұлпардың бар тебінімен ағындатып, аппақ қарды жосыта тартып жол алудың өзі бір ғанимет сезіледі. Сол сапарын бастаған би отардағы жылқысына жол алып, көңілдегі жерді көздеулі уақытында басып келеді. Таң қараңғысы серпілмеген есекқырған жұлдызы төбеге таяп қалған кез екен. Үйреншікті мекенінде, топ-топ сексеуіл өскен құмды төбелердің баурайында таңғы жусауында жылқылар үйір-үйірімен тыныштық алып тұрады.

Жылқыға жетіп келген би құсбегі-саятшы серіктерін қосқа жібереді де өзі бірер белгілі айғыр үйірлерін тұра қалып түстейді, тіпті жабағыларын санап, жылқының таңғы күйсеуіне қарап күйін байқайды. Сөйтіп келе жатқанда таң да атады. Бидің көзі тебіндегі жылқының қарсы алдындағы бір биік құмның бауырында қаңтарулы тұрған тобылғы торы айғырға түседі. Жылқышылардың алғашқы кезіккені де осы екен. Таяп келген би үстіндегі қара кигізден тіккен кебенегін астына салып, қой етігін шешіп, атының шылбырын жамбасына басып ұйықтап қалған Жәнібектің үстінен арлы-берлі екі көкжал бөрі секіріп түсіп ойнап тұрғанын көреді де, қатты көңілденіп, көңіл күйі толқып, ежелгі

әдетімен былай толғайды:

-Аруақты батыр боласың,

Алысқан жауды аларсың.

Еліңді ел етерсің,

Ежелгі жерге жетерсің.

Егіз бөрің тұрғанда,

Екіленбей не етерсің?!

Еліміз қос бөрі иесі бар деп аңыз ететін Жәнібекті ақыл-ойлы би анық таниды да, былайғы жерде оны қолтығына алып, бауырына басып мәпелеп, қанаттыға қақтырмай, тырнақтыға ілдірмей өсіреді.

Жәнібек 18 жасқа шығып күш-қайраты толысып, ел алдына, ер қатарына ілінген кезде жоңғар шапқыншылықтары қазақ даласына шабуыл жасамақ болады. Бұған қарсы орта жүз ханы Әбілмәжін үш жүзге сауын айтып, атшабар аттандырып, қол жияды, Абылай сұлтан қолбасы болып аттанады. Соның алдында ғана ақтабан шұбырынды болған елдің есінен жоңғар ханы Себан Рабданның қан жоса қып қырғындаған қорлауы әлі кете қоймаған еді. Ер азамат ереуіл атқа ер салады. Бұл күнде жер ортасынан асқан Қазыбек би өз елінің қолбасын сайлап, сарбаздарына сәтті жол тілеп, аттандырып жатады. Сондай қарбалас күннің бірінде орданың есігін айқара ашып, «алдияр!» – деп кіріп келген жас жігітке би селт етіп тігіле қарайды. Қарсы алдында шарайнасын киіп, жау жарағын асынған жиені Жәнібек тұрғанын көреді. Ол бір тізесін бүгіп:

- Алдияр ата! Ел ішіне жау тиді, ер азамат атқа қонды. Ер азамат қатарында Абылайға сарбаз болып, үлкен жолға аттанайын деген ойым бар, ақ жол тілеп, ақ батаңызды беріңіз, – дейді қолын жайып, күтпеген жерден тілеген мына тілек биді ойландырып тастайды. Алтын тонын иығына қайта жамылған Қазыбек:
- Қарағым, Жәнібек, елге берген батамды өзімнен неге аяйын. Ер азамат етіп өсіріп, ел-жұртыңа қосайын деп едім. Жасыңа жетпей жау тілеме, қарағым! – дейді. Сонда Жәнібек:

- Ата, он сегіздегі жас қандай жас,

Өзіңізден қалған жас.

Айқасқан жауды алған жас,

Алдына жаяу салған жас, – дейді. Жәнібектің бұл сөзінде бір
сыр бар еді; «қорушыны торушы алады» деген сөз бар. Күзеуге созыла көшіп, күн еңкейе жетіп, үлкен қолатты бойлай қонған туыстас ауылдар жылқысын қолаттың басындағы тұйыққа салып, жау келетін ауызды өздері алып, жайбарақат жатып қалады. Ел көзі ұйқыға бара бергенде ауылды басып келіп қалған қалың жылқының дүбірінен у да шу болады. Ауылдың үстін бастыра жылқы қуған жырынды жау жылқышылардың бекітудегі атын ілестіре кетеді. Жауды қуып, жылқыны айырарға қолында тігерге тұяқ қалмаған ел бос сарпалдаңға түсіп, жылқысын көпе-көрнеу айдап кеткен жауға қарсы шыға алмай, қайраты мұқалып, діңкесі құрып, қарадай қор болып қалады.
Бірақ, жылқы соңынан жас жігіт Қазыбектің басбілігі ақбас тайлақпен кеткенін ешкім де білмеген еді. Қазыбек тайлақпен жылқы соңынан жеткенде есік пен төрдей бурыл атты, айбалтасын көлденең ұстаған, еңгезердей біреу аз түсіп тұрады да желбегей шапанды бала жігітті паруайына да алмай, бурыл аттың басын жолға салып, тиіп алған жылқысының соңынан еркімен аяңдап жүре береді. Жол тосып, кежгулеп, келе жатқанына қарап, жортуыл басы осы болар деп ойлаған Қазыбек оған абайлай қарайды.

Басында дулығасы, белінде сапасы бар, сырт бейнесі шойыннан құйған алып қара құман тәрізді батырдың менменсігенін байқап қалған Қазыбектің жүрегінде намыс оты бұрқ ете қалады. Ызасын ақылына жеңдірген ол алдындағы темір құрсанған адуын дұшпанның тиімді жерін көздеп келеді. Дұшпанның алкеуде, аусарлығы сәт балғасының соғылған жері еді. Қолында шолақ сапты найзасы да жоқ Қазыбектің көзі ал деген жерден оның беліндегі сапыға түседі. Тайлақпен таяй берген Қазыбек қолындағы қара сырығын жерге тірей секіріп, көзді ашып-жұмғанша бурыл аттың артына міне түседі. Күтпеген жерден сап етіп жабыса кеткен қуғыншыдан сасқалақтап қалған батыр ұзын сапты найзамен ештеңе өндіре алмайды. Сапыға көзін тіге атылған бала жігіт бурыл аттың арқасына тақымы тиген заман дұшпанның қаруын суырып алып та үлгереді. Жанды жерінен тиген өткір сапыдан ат иесі құлап түскен кезде бурыл атқа орнығып алған ол жауының найзасын жерге түсірмей қағып алады.

Бурыл атпен майдан тартқан жас батырды көрген жау айқасуға батпай, бет-бетімен жылқыны тастай қашады. Аты мен күші сай келген Қазыбек жауының бірнешеуін түсіріп, жылқысын айырып еліне қайтады. Қазыбек би Жәнібекті бұғанасы қайтпаған жас, сүйеніші жоқ жалғыз деп аяп отыр еді. Енді Жәнібектің сөзіне қару қайтара алмай қысылғандай болады. Қайрандап қалған атасына ренжіген Жәнібек:

- Он сегізге келгенше жігіт болып жете алмады дегеніңіз бе? Желкілдеген тудан, жер қайысқан қолдан қалдырғанда, от басын айналған көбелектей көргеніңіз бе? – деп құсалана сөйлеп, шыға жөнеледі.

Оның шын ашуын көрген көз қарақты би:

- Мынаның көк бөрісі ұстаған екен, рұқсат бермесем құсадан өліп кетер немесе батасыз кетіп жүрер, – деп қайта шақыртып алады. Ордаға кірген Жәнібек әуелгісіндей иіліп, бата тілегенде Қазыбек би:

- Қол басқарсаң жолың киелі болсын!

Ел басқарсаң сөзің иелі болсын.

Көк бөрің қолдай берсін! – деп бата береді. Ата ықыласын алған
батыр тұңғыш майданға нағашысы ырымдап мінгізген көк дөненіне мініп, анасынан рұқсат алуға асыға жол тартады. Шапса шабысы, жүрсе жүрісі бар көк дөненнің де дәл бабына келген кезі екен, ащы терін шашқысы келіп, ауыздығын шайнап алас атқан жануар батырдың алып ұшқан жүрегіне қанат-құйрық болып сәйкеседі. Анасының ауылына келіп ат ағашқа атын іле салған Жәнібек үйіне қарай жүргенде ақ күндікті анасы «жолың болсын!» деп тілеп, шашуын шаша алдынан шығады, ұлының ер азамат болып атқа мініп ер қатарына қосылғанына қуанады, әрі алдында жал, артында құйрығы жоқ жалғызының қан майданға бара жатқанын ойлап, қан жұтады. Нағашы атасынан рұқсат алғанын да естіген болатын. Енді ер көңілді, ақылды ана алдына бір тізерлеп иілген баласының маңдайынан сүйіп:

Мен саған не айтамын.

Қамырығымды басып, қайғыңды жеп айтамын.

Артымда белгі қалса екен деймін, қызығыңды көрсетіп, алдыңда алса екен деймін. Саған тілек тілесем, әмісе жолы болса екен деймін. Оқ алдыңнан тисе, анаңның ақ сүтін ақтағаның! Оқ артыңнан тисе анаңның қарызын жүктегенің! Әуелі қосыңды тап, онан соң досыңды тап, сен үшін тіленбеген не қалсын?! Жолың болсын! Бақытың жансын, – деп ықыласын береді. Шеру тартып кеткен қолдың соңынан күні-түні жүріп, қуып жеткен Жәнібек керей елінің қолбасшысына жолығып, сарбаздардың бірі болып қосынға қосылады.
Анасы айтқан ақылия сөз күндер өткен сайын Жәнібектің есінен мығым орын иелей береді.

Бір күні қолбасы батырдың қасында сапысын суырып, жау бүйректі қиялай турай отырып осы сөздің мәнісін сұрағанда, қолбасы тақиясын желкесіне қарай сиырып қойып, былай деп шешеді.

- Анаң ана екен ғой! Ана болғанда дана екен ғой! Оқ қайтпас қас батырдың алдынан тиеді, қашқан жанның артынан тиеді, елсіз ер болмайды, ер серіксіз болмайды!

Ақылды ананың сөзін тоқсан толғап ойланған Жәнібек өзін өмірдің өріне салып, халқымыздың ұлттық намысына, елдің иелік ұқығына арнайды, жоңғар шапқыншылықтарыны қарсы алғашқы сайыста-ақ өзін бүкіл қазақ-мұңғылға таныта бастайды.

Жәнібек батырдың Абылайдың оң тізесінен орын алуы

Жоңғар шапқыншылықтарының қазақ даласын жаулауға мол дайындықпен, басым күшпен келген қолына қарсы аттанған Абылай басқарған қазақ қолы да қатты шайқасады. Сан жеңіліп, сан шегініп, сан жеңіп, ілгерлеудің бірінде қазақ қолы тағы шайлығып, қаша соғысады.

Өкшелей қуған жауды тосқауылдап, төтеп беріп келе жатқан қолдың ішінде Абылай да бар болады. Алды жөңкіле қашқан сарбаздардың артын соғысқа бастап кіру қиынға соғады. Оның үстіне неше күндік сайыстан қаржалған тұлпарының да аяқ алысы шабандай түседі. Осыны байқаған Жәнібек бір бүйірден ұшыртып келіп, Абылайдың алдын кес-кестеп тұра қалады да:
-Алдияр тақсыр! Атыңыз қаржалған екен, менің атыма мініп, сарбаздардың алдын тоқтатыңыз. Өйтпегенде қуған дұшпан құтқармайды. Жалғыз соғысып жау алған жанды атам қазақтан көрген емеспін, – дейді.
Бала жігіттің сөзін лайықты көргенімен, ат ауыстыруды намыс санаған Абылай:

- Атың шалымды көрінеді, менің атымнан сен барып тоқтат, – дейді.
- Тақсыр-ай, – дейді оның қатарына келген бала жігіт, – мен сен бола алмаймын, ақыратын айбатым, көпке жүретін салауатым жоқ, жаудың алдын бөгеп соғысуға қайратым ғана бар!

Қарулы қолды, жалынды сөзді жас жігітке жалт бұрылған Абылай оның сөзіне иланса да, намысын жібермей жаумен жалғыз алысуға тағы да дайындалып:
- Жас екенсің шырағым, жау басым, жазым боларсың, – дей бергенде ашуына

мінген Жәнібек қылышын суырып алып:

- басыңды жауға кестіріп, қанжығасына байлатқанша, өзім кесіп әкетейін, – деп тап береді. Көзінен от ұшқындап, сөзінен ерліктің екпіні есіп тұрған жас жігіттен жасқанғанын, әлде жау жаламда жанжалды жайсыз көргенін немесе қашқан қолды тоқтат деген кеңесін орынды санағанын кім білсін, әйтеуір Абылай тұлпарын Жәнібекке беріп, бала жігіттің көк дөненін мініп, шегінген

қолдың алдын тосуға бет түзейді.

Абылай кетісімен тосқауылдап соғысқан сарбаздардың бәрі ат басын бұрады, тек Жәнібек қана бірер жолдасымен кежігулеп, қаша соғысып, жаудың қара үзіп шыққан екі батырымен алма кезек жекпе-жекке шығады, екеуінің басын кесіп, қанжығасына байлағанда қуған жау қолының беті де қайтады. Жеңіс тапқан Жәнібек жолдастарын ертіп қалың қолдың соңынан келсе арт жағынан хабар тапқан ел абылайшаларын* тігісіп, жатып қалған екен. Жәнібек Абылайдың қасқа тұлпарын хан шытырының маңына байлап, өз қосын іздеп табады да, дем алады.

Ерте оянған Абылайға тотқауыл-тосқауылдары қанжығасында айдарынан айқастырып матаған екі батырдың басы бар қасқа тұлпардың байлаулы тұрғанын айтады, арғымақты алдына әкелдірген Абылай:
- Жарайды! Жарайды! Бекер адамның басы емес! Жаудың да тауы құлап, еңсесі түсіп тоқтаған екен ғой! Мына көк дөненнің иесін тауып әкеліңдер! – деп бұйырады. Абылайдың тотқауылдары ат иесін іздеп жүріп, абақ керейдің қосынан тапқанымен керейдің қосбасылары:

- Ханға сәлем айт! Батыр ұйықтап жатыр, әлі оянған жоқ – деп жауап беріп қайтарады.
Екінші рет Жәнібекті шақыра барған тотқауылдар айғайға «батырдың үш түрлі тілегі бар екен, соны орындаса барады» деген қос басыларының жауабын апарады. Мұны естіген Абылай:

- Бәсе солай болар. Жау жағадан алған күн ерлерден ұйқы қалған күн емес пе? – деп қасындағы ақылшы санаттары мен бас батырларына «сендер не дейсіңдер?» дегендей сұрақ сала қарайды. Жаңа оқиғаға құлақ түріп, жүрек жұтты ерлікті аңыз етіп, жас батырды көргісі келген топ:
- Жарлық сізден тақсыр, бірлікті қорғап, батырды қолдаймыз, – деседі. Кәмшат бөркін алшита киген Абылай:

- Келсін мұнда, айтсын тілегін! – дейді.

Тотқауылдан бұл сөзді естіген Жәнібек керейдің қосбасыларын ертіп, Абылайдың алдына келіп:

- Алдияр тақсыр! – деп тағзым етеді.

Санаты мен сардарын қасына алып, алтын тонын желбегей жамылған Абылай:
- Жау жаламда ер қанаты атыңды көлденең тартып ең, мен жасақтың алдына кеткенде жауды тосатыныңды қабағыңдағы қара бұлттай ашуыңнан танып ем, артта қалатыныңды, жауды алатыныңды біліп ем. Жауымның сағын сындырып, сол ойымнан шықтың. «Хан алдының әділдігі – елінің ұйытқысы» – деуші еді бұрынғылар, арман тілегіңді айт, айтсаң арылтып айт, – дейді.
Абылай Жәнібектің ерлігіне ерекше сүйінеді. Екінің бірінде бола бермейтін мұндай ерлікті көргенде қолын жинап соның алдында жар салып батырды мадақтау хандардың ежелгі салты ғой. Әрі ержүрек қолбасы әрі өз заманының саясатшысы Абылайдың батырларды жұрт алдына дәріптеуі тікелей өз жан дүниесінің сүйініші болса, тағы бір жақтан тұрақты жасағы жоқ көшпенді елдің хандары қажетті жасақты әр рудан жинатып алып, жайшылықта батыратып жіберіп отыратын, бұл жұмысты Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, Өтеген секілді батырларға сүйеніп істейтін. Саны аз, салауатты осы азаматтар әр рудың алтын діңгегі ғана емес, ел билеген Абылайдың хан ордасының да алтын діңгегі еді.

Бұлан мен Балқанның арасында кіндік кесіп кір жуып, қай жерінің жазы шықса сол жерді мекендеп келе жатқан халықтың ішкі алауыздығы мен дау-шары да осы адамдардың кеңесімен бітетін. Сондықтан, Абылай хан өзінің хандығын бекемдеу үшін Жәнібек секілді адамдарды іздеп тауып, қолға ұстайтын, олардың ерлігін асырып, төрт қыбылаға шашатын. Мынау ретте де бар санаты мен қолбасы сардарының алдында жас батыр Жәнібектің әз ісін көптей көріп, мадақтап шығады.

Жас жігіттің ерлігі, Абылайдың оған көрсеткен сый құрметі ертең-ақ жалпақ қазақ елінің түкпір-түкпіріне тарайды, ерлік талай жастың ой-қиялын жебеп, жігерін ұштайды. Абылай хан сол үшін де ер азаматтың майдандағы абыройын асырып, барлық қолдың алдында жариялап, оның ата-мекенін қорғап көрсеткен ерлігін дәріптейді.

- Батырым, – дейді Абылай Жәнібектің ата жөнін сұрап болғаннан кейін арқасына қағып, – үш тілегім бар дейсің, сол тілегіңді айт.

- Тақсыр, – дейді Жәнібек, -біз абақ керей деген ел едік, ер Қосайдың елінде Сарыарқаның белінде, өр Алтайдың төрінде, қазаққа қорған боламын деп хан Шыңғыстың жолын кескен, сауытын жырытқан ел едік. Амал-айласы асқан Шыңғыс қапияда ханымызды өлтіріп, иесіз қалған елімізді торғайдай тоздырып, шаңырағымызды шағып, ошағымызды сындырып, күл төккен топырағымыздан қуған, сол тозғаннан қазірге дейін еңсе көтере алмай келеміз. Енді сіздің заманыңызда ел қатарына келіп, оң тізеңізден орын алсақ дейміз.
Сонда зерделі жігітті байымдаған Абыалй хан:

- Сендей ер туған елге оң тізесінен орын бермеген ханда әділдік бола ма? Тағы

бір тілегіңді айт дейді.

- Абақ деген елім деп оң тізеңізден орын бергеніңіз рас болса, сарбазымызды

жиып, сардарымды сайласам деймін, найзамды өткір қайрап, жау алдында ойнасам деймін.

Абылай Жәнібекті арқаға қағып, ел бастайтын ер азаматының сөзіне сүйініш білдіріп:

- Тілегің Алла алдында қабыл болсын! Үшінші тілегіңді айт? – дейді.
- Анамыз Абақ желкілдеген желегі, ту көтерген ел еді. Енді сардар сайлап, жасақ жасағанда түскен төбеме, шыққан тауыма қадайтын туымды белгілеп беріңіз, – дейді Жәнібек. Қалың қолдың алдында Абылай үш құлаш қара тамақ найзаға сапталған, ені төс жара, қызыл сары жібек шашақты қытай ақ торғынынан жасалған үлкен туды ұсынады.

Ақ боз атқа мініп, сауытының сыртынан ақ жымылып тұрған Жәнібек туды қолына алады. Абақ керей: «Тар жол тайғақ кешуде жанымызды құрбандыққа берсек те, Жәнібектің алдынан кесе өтпейміз» деп ант береді.

Жалғасы бар

Автор туралы қысқаша мәлімет:

Asqar-Tatanaiuly-men-Koben2

Асқар Татанайұлымен өзінің ұлы Көбен Асқарұлы

Асқар татанайұлы 1906 жылы Шыңжаң өлкесі, Алтай аймағы, Бітеуірге ауылында дүниеге келіп, 1996 жылы Алтай қаласында қайтыс болған. Ақын, ҚХР-дың халық жазушысы (198 . Өлеңді отыз жасынан бастап жаза бастайды. «Малбикенің өмірі», «Ғылымсыз ғұмыр – тұл» дастан-толғауларымен шыңжаң-қазақ әдебиетіне жаңаша леп әкелді. «Талап», «Қалыңмал», «Құлдықтан құтылғандар» пьесаларын жазып, өлкеде қазақ драматургиясының негізін қалады. Шығармаларының негізгі арқауы – халықты ояту, әлеуметтік әділетсіздікке қарсы күреске жұмылдыру. Қытайдағы «Мәдениет төңкерісінің» тауқыметін 20 жыл бойы Тарымда (қытайдың жазалау түрмесі) тартқан ақын түрмеде де қаламнан қол үзбей, «Тарихи дерек, келелі кеңес» трилогиясын, «Бір ғасыр» өлең-романын, хикаят түрінде «Қара сеңгір оқиғасын» жазады. «Керейдің билік заңын» әңгімелейді. «Арқалық батыр» хиссасын қайта жазып шығады.

Өзінің саналы ғұмырын қазақ жазба әдебиетінің дамуына арнаған Асқар Татанайұлы оннан астам дастан, жиырмаға жуық пьеса, мыңнан астам өлең, көптеген тарихи әңгімелер жазған қаламгер солақай саясаттың салдарынан он сегіз жылдай қуғынға ұшырап, көп қиындық көрген.

1933 жылы Шәрiпхан Алтай аймағының уәлиi, шекара комиссарының бастығы болып белгiленгеннен кейiн, халық ағарту жұмысына кiрiсiп, қысқа мерзiмдi мұғалiмдер жетiлдiру курсын ашты. Сол кезде Асқар алғашқылардың бiрi болып оқуға түскен. 1934 жылы Шәрiпхан өзi ашқан мектептен түлеген түлектерiн халық ағарту жұмысына салып, әр ру өздерi мектеп салдырып балаларын оқытуға бұйрық шығарып, қадағалауға кiрiседi. Сөйтiп жер-жерден мектеп ашыла бастады. Асқар оқу бiтiрген кезде, Қазыбек руының салдырған мектебi бiтпей қалып, әрi қарай оқу үшiн Алтай қаласына көшiп барады.

Сол тұста Шәрiпхан «Сәбеттен бала оқытып тұрады екен, әкем сол жақтан оқуды ойластырып жүргенде, Шәрiпхан Семейден баспа машинасын алдырып, «Асқар сен осы баспа жұмысын атқарасың, бұл ең үлкен оқу» деп баспаның тұтқасын ұстатады». Сонымен Ахмет Байтұрсынның емлесiнде шығатын баспаны алғаш рет Алтайда iске қосты. Сол тұста Сәбетте Ахмет Байтұрсын емлесi қолданыстан қала бастаған едi. Баспа машинаны Коновалов деген орыстың үйретуiмен, Ғалым Құсайынов деген кiсi екеуi алғашында түрлi ұқтырулар мен жарнамаларды шығарып, 1935 жылы «Шыңжаң Алтай газетiн» алғаш шығарды. 1938 жылы «Жаңа Алтай» журналын қосып шығарды да, алғашқы баспа технигi, алғашқы бұқаралық ақпарат құралын шығарушы редактор ретiнде де тарихта өз iзiн қалдырып кеттi.

Дереккөз: “Алты алаш” порталы

Теги: «Ер Жәнібек» халықаралық қоғамдық қоры, Асқар Татанайұлы. Алтайға ел қондырған Ер Жәнібек, Ер Жәнібек, Ер Жәнібек Бердәулетұлы, Ер Жәнібек Халықаралық қоғамдық қоры, Жәнібек батыр, Жәнібек батыр 300 жыл, Жәнібек батырдың туғанына – 300 жыл

ҒҰНДАР ҚАЛАҒАН ҚАМАЛДАН БАСТАУ АЛҒАН ҚАЛА
25.06.2014 19:51 Беттi дайындаған Жұлдыз БАЙДІЛДА 030
Бүгінде кейбір зерттеушілер Арқа төрінде салтанат құрған бас қаламыз Астанамыздың тарихын патша заманынан, яғни сонау 1830 жылдан бастау алады деп жүр.
Өйткені дәл сол жылы Батыс-Сібір губернаторы Вельяминовтың Қараөткел аймағында Ақмола деп аталатын төртінші округ құру жөніндегі бұйрығын орындау үшін қасында екі жүз адамы бар Федор Шубин келіп қаланың қазіргі орнына қазық қақты. 1830 жылдың 28 мамыр күні басталған қала құрылысы 2 жылға созылып, 1832 жылдың 22 тамызында аяқталады.

Алайда көп жағдайларда Алаш астанасының сан ғасырлық тарихы бар екенін бажайлай бермейміз. Тарих­шылардың айтуына қарағанда Есіл өңірінде жатқан осы бір қаланың тарихы тым әріге – ашель – мустьер заманына кететін көрінеді. Оған Астана маңынан табылған алуан түрлі тас құралдар куә болса керек. Өңір халқы біздің дәуірімізге дейінгі VIII-V ғасырлардың егіншілікпен айналыс­қан. Оған да қала маңынан әлі де табылып жатқан сол заманға қатысты қола орақтар мен топырақ өңдейтін құралдар дәлел. Астананың дәл ірге­сінде жатқан көне мекен – Бозақ қа­ласының орнын тазалап зерделеп көр­ген ғалымдар да бас қаланың та­рихы тым тереңде сонау ғұн дәуірінде жатқанын аңғарып отыр.

Көшпелі салт ұстанған халқымыз­дың тарихи тегі саналатын осы бір Ғұн атты алып империясының көсем­дері кезінде Сарыарқаның төсінде, Нұра мен Есіл өзендерінің арасында жатқан Тайтөбенің үстіне қамал салып оны «Ақмола» деп атапты. Ғұндардың тілінде «ақ» сөзі – батыс, «мола» – қа­мал ұғымын білдірсе ке­рек. Сонда Ақ­мола атауы «Батыс қа­мал» деген сөз болып шығады. Бұл ғы­лы­ми тұжы­рымды алғаш жазбаша дәлелдеген Византия ғалымы – Про­копи. Оның­бұл туралы жазбасы 1939 жы­лы «Вес­­­т­ник древних исто­рии» жур­­на­лын­да­басылған дейді ғалым­дар. Кей­ін­ ­­та­­рихшы Ғалым Қайратханұлы қы­тай­дың көнежазбаларына сүйене отырып, бұл пайымның аңыз еместігін тағы бір мәрте дәлелдеп өтті.

Кейін сол ғұндар соққан батыс қа­мал­дың айналасы жанға, мыңғыр­ған малға толып өркениет ошағы пай­да болады. Үлкен-үлкен қалалардың іргесі қаланады. Солардың бірі деп – Астанадан қол созым жерде жатқан Ба­тығай қаласын айтуға болады. Бүгінде Батығайдың бір сілемі ғана сақталған. Бүгінгі таңда бой көтеріп келе жатқан теңдесіз құрылыс – «Хан шатыры» мен Батығай деп аталатын «Жабық қала» өз заманында Қорғал­жын елді мекенінің аумағындағы Тәуке ханның ордасы болған Батығай қаласының заңды жалғасы деп есептеуге болады. Одан басқа да Сұлу там, Сырлы там, Хан сүйегі, Бозақ… секілді қалалар болған екен. Бірақ бүгінде олардан жұрнақ та қалған жоқ. Археолог әрі өлкетанушы Василий Солочинскидің 1955 жылғы зерттеулерінде Ақмола шаһарының астында жиырмаға жуық қалашық тапталып жатқаны туралы жазылған.

1832 жылғы 22 тамыз күні тұсауы кесілген бекініс бірте-бірте өз іргесін кеңейте береді. Біртіндеп өсе бастаған қорған 1845 жылы Ақмола станция­сына айналды. 1862 жылғы 23 қазанда Ақмолаға қала дәрежесі берілген. Де­рек­тер бойынша сол шақта шаһарда 4777 дворян, үй-жанымен 1320 солдат, 1487 қарулы казак, 130 татар, 1349 орта азиялық, 11 дін иелері, 300-ге жуық қазақ болыпты. Екі май бал­қытатын, бір сабын қорытатын, тері илейтін зауыт жұмыс істеген. Қала­ның негізгі кәсібі сауда болды. Жиі-жиі жәрмеңкелер ұйымдастырылып тұрған. 1852 жылдан бастап, әр жыл­дың жиырма бірінші мамырынан бастап оныншы маусымына дейін болатын Константинов жәрмеңкесі өткізіліп тұрды.

1868 жылы Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы, Атбасар сияқты бес уезден тұратын, Ақмола уезді құ­рылды. Ал қаланың өзі уезд орталы­ғына айналды. Жеке елтаңбасы да бекітілді. Бірақ бұл таңба бізге жеткен жоқ. Ал 1910 жылы түрлі ұлт өкілдері­нен тұратын қала тұрғындары 13000-ға жетті. 1916 жылы бүкіл облыс хал­қы­ның саны бір жарым миллион адам болды. Осылайша шағын ғана қамал­дан бастау алған бекініс жарты мил­лион­нан астам адам сүретін облысқа айналды. Сауда нысандары, өндіріс орындары құрылды. Білім беру мекемелері мен банк, аурухана, мешіт салынып тіршілігі қайнаған ортаға айналды. 1898 жылдардың өзінде облыста үш қалалық, он екі шіркеулік мектеп және бірнеше ауылшаруа­шылық училищесін болыпты. Татар мектебі ашылған. Бұлардың бірі бұ­рынғы орталық базардың жанындағы үлкен мешіттің орнында 1920 жылға (қызылдар өртеп жіберген) дейін тұрған.

1913 жылы, Ақмолада 40 кәсіп­орын болды. Бұл кәсіпорындарда 208 адам жұмыс істеді. Сонымен қатар 100 жел диірмен болды. Сол кездері бой көтерген ас үйлер мен көрнекі нысандар елорданың ескі орталы­ғында бүгінгі күнге дейін сақталған.

Ақмоланың одан кейінгі даму тарихы бәрімізге белгілі. 1939 жылдың қазан айында, Ақмола облыс орта­лығы болып бекітілді. 1960 жылдың 26-желтоқсанында тың игеру өлкесін құру туралы жарлық шығып, 1961 жылы аты Целиноград болып өзгер­тілді. 1992 жылы Целиноград қайтадан Ақмола боп өзгерді. Ал 1994 жылдың алтыншы шілдесінде Қазақ­стан Республикасының Жоғарғы Кең­есі елорданы Алматыдан Ақмо­лаға көшіру туралы Қаулы шығып, Тәуелсіз қазақ елінің елордасына айналды. 1998 жылдың алтыншы ма­мырында Қазақстан Республика­сы­ның Президентінің Қаулысы бойын­ша, Ақмола атауы Астана болып өзгерді. Сол жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Қазақстанға медаль және «Әлем қаласы» жоғары атағы берілді. Бүгінде қаламыз күллі Алаш баласы­ның мақтанышына айналып отыр. Бауыры татулық пен достыққа, сауы­ры сәні мен салтанаты жарасқан небір заманауи алып ғимараттарға толы құтты мекенге айналып үлгерді.

Ғимараттар демекші, болашақ астанаға айналған Ақмола бекінісінде пайда болған алғашқы ірі нысан­дардың бірі1840 жылы тұрғызылыпты. Бес мұнаралы көп қырлы формада салынған бұл қорған әскери-страте­гиялық маңызы бар бұл нысан қорған қызметін атқарған екен. Қала тари­хына қатысты көне деректерде бұл «Қорғанның» қазіргі Желтоқсан мен Кеңесары көшелерінің қиылысында орналасқаны айтылады. Сондай-ақ, Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы стадионның орнында «Орталық мұ­нара қызметін атқарған тағы бір ны­сан тұрыпты. Ақмола бекінісінде ең алғаш бой көтерген ғимарат бекіністің негізін қалаған Федор Шубиннің әс­кери казармалық бөлімшесі алғашқы құрылыстардың бірі саналады. Казар­малар Есіл өзенінің жағалауында жат­қан қазіргі № бірінші лицейдің аума­ғында болған. Бұлардың ең соңғысы 1973 жылдың қыркүйек айына дейін тұрыпты.

Кезінде архитектуралық кескінді­лігімен ерекшеленген ғимараттардың бірі – Александр-Невский соборы болыпты. Бізге 1881 жылғы 12 ма­мырда тұрғызылған бұл алып ны­санның тек суреті ғана жеткен. Ол Александр үшінші мен отбасының құрметіне салынса керек. Собордың сәулетшісі – тобылдық инженер-технолог Павел Голышев. Боль­шевиктер 1940 жылы қиратып тас­таған.

1890 жылдардың өзінде Ақмола­ның орталық алаңында екі корпустан тұратын бір этажды дүкендер, қонақ жайлар салынады. Жеке секциялар мен дүкендер шеттен келген сауда­герлерге жалға берілетін болған. Қазір бұл қонақ жайларлардың орнында «Sine Tempore» сауда орталығы орна­ласқан. Сондай ғимараттардың бірі – «Метеор» кинематографы. 1910 жылы іргесі қаланған жекеменшік «Метеор» кинематографы қазіргі Желтоқсан-Кенесары көшелерінің қиылысын­дағы сауда орталығының орнында болған ағаш үйге орналасқан.

Бекіністе Сәкен Сейфуллиннің ұйымдастыруымен 1917 жылы тұңғыш қазақ «Тіршілік» газеті жарық көрген. Редакциясы Астана қаласындағы «Абай» қонақүйіне таяу жердегі екі қабатты ғимаратта болған. Өкінішке қарай бұл ғиарат та бізге жеткен жоқ. Сон­дай-ақ 1920 жылы 1 қазанда ашыл­ған драма театры, атақты сау­дагер Се­менов­тың үйі деген тамаша құры­лыстар болған. Семеновтың үйінің орнына тың игеру жылдары «Москва» қонақ үйі салынады. Соңғы жылдары адам танымастай өзгертілген бұл нысанда көпке дейін «Қазақ ақпарат» агенттігі отырды.

Айтпақшы, сол дәуірде ағайынды саудагер – Қосшығұловтар осы өңірде алғаш рет конфет фабрикасын іске қос­қан екен. Бұл ғимараттан да бүг­ін­де із қалған жоқ. «Абай» қонақүйі са­лынғанда ысырылып тасталған дейді көз көргендер. Конфет фабрикасына төңкерістен соң түрлі мекемелер орналасыпты. Басында айтып өткен «Тіршілік» газетінің редакциясы да біраз уақыт осында болды. 1928 жылы қалада қуаты 18 квт-тық электр стан­циясы іске қосылыпты. Деректерге қарағанда одан тартылған электр желісі жалпы көлемі 8 шақырым ау­мақ­ты қамтыған.

Бүгінге дейін тарихи мәні зор сондай ғимараттардың 40-қа жуығы жақсы сақталып жетіп отыр. Бұл ғимараттар күрделі жөндеуден өтіп түрлі мекемелерге қалқан болып, халық игілігіне жарап отырғанын айту керек. Олардың 16-сы жергілікті дә­ре­жедегі, екеуі республикалық дәре­жедегі ғимараттар. Соңғыларының бірі деп Тың игерушілер сарайы (қа­зіргі Конгресс-холл мәдениет сарайы) мен Отырар көшесіндегі Сәкен Сейфуллиннің үйін айтуға болады. Ол үйде ол қазақ балаларына сабақ бер­ген.

Казанцевтің үйі

Зұлматты жылдардан аман жеткен жәдігерлердің бірі – көпес Казанцев салдырған үй. Ол бүгінге дейін өз қалпын бұзбай сақталған үйлердің бірі. 1846 жылы салынған бұл құрылыс сексенінші жылдардың соңында Сәкен Сейфуллиннің мұражайына айналды.Оған жапсарлас салынған үйде Благовеценский деген дәрігер тұрған екен.

Көпес Кубриннің үйі

Қаладағы ең үлкен үй – Василий Кубриндікі болатын. Бұл үй бүгінгі уақытқа дейін сақталған. Кубриннің үйі 1910-1912 жылдары тұрғызылған. Ауласында ағылшын стилінде бақ болған. Кәсіпкер әр ағашты өз қолымен отырғызыпты. Ол ағаштар қазір де сақталған. 1913 жылы Ва­силий Кубриннің үйін «Ресей» сақтандыру қоғамы 40 мың рубльге бағалаған. Яғни сол кездегі баға бойынша, 700 жылқыға тең. Отызын­шы жылдары бұл үйді НКВД иеленді, кейін милиция басқармасына айнал­ды. Соңғы жылдарды өлкетану мұра­жайы қоныстанды. Кенесары және Әуезов көшелерінің қиылысында орналасқан ол үйде қазір Украина елшілігі орналасқан.Бұл үйде сонау революция жылдары Сәкен Сей­фуллин қызмет еткен. Ол 1918-жылы сол үйдің балконын мінбер етіп сөз сөйлеп, кеңес үкіметінің Ақмолаға орнағанын хабарлаған.

Ардагерлер емханасы

Астанадағы тарихи ғимараттардың санатындағы бүгінгі ардагерлер емханасын көпес Моисеев тұрмысқа шыққан қызы үшін салдырған. Құрылыс біткенде қалада қызылдар төңкерісі болады да, көпестің дүние-мүлкі тәркіленіп, қызы Қарағандының жанындағы Долинка концлагеріне айдалады. Мұнда кейін Ақмола уезінің Совдепі болыпты. Ресей ком­мунистік партиясының уездік коми­тетіне, одан соң облыстық кең­ес­тің атқару комитетіне беріледі. Ұзақ жыл облыстық партия комитетінің емха­насы болды.

Константин-Еленинский шіркеуі

Константин-Еленинский шіркеуі 1850 жылдары әскери бекіністің жа­нында қазіргі Қажымұқан стадионы­ның орнына салынған.Ол да – өзінің бастапқы сәулет кескінін сақтап қалған ғимараттардың бірі. 1900 жылы христиан дінінің өкілдері қиратылып кету қаупін ерте аңғарып, қазіргі тұр­ған жеріне көшірген секілді. Тарихтан сыр шертіп тұрған тағы бір ғимаратта бүгінгі таңда Тұрғын үй департаменті отыр. Қабырғасы 1915 жылы қаланған ғимарат бастапқыда солдаттарды ем­дей­тін орталық бо­лып­ты. Большевик­тер төңкерісінен соң Халық үйі атан­ды, кітапхана, тарихи-өлке тану мұра­жайы, орыс драма театры орна­ласты. Бір өкі­ніш­тісі, тарихи жәдігер­лерді өз көзімізбен көруге барғаны­мызда талай зұлматты бастан өткерген ғимараттың қабыр­ғасы шіріп, кей тұстары құлап жатқа­нын көрдік.

Қазіргі орыс драма театры

Қала Ақмола атанып тұрған кезде бой көтерген ғимараттың бірі деп қазіргі орыс драма (9-сурет Астана-9) театрын айтуға болады. Шаңырақ көтерген кезі – 1943 жыл. Сол тұс­тарда театр сахнасында Мұхтар Әуезовтің «Еңлік – Кебек», Ғабит Мүсіреповтің «Қозы-Көрпеш» пьеса­лары қойылған. Алайда саяси режим қала басшылары өзін-өзі ақтай алмай­ды деген желеумен 1948 жылы қазақ тобын жауып тастаған. Ұлттық театр арада 42 жыл өткен соң, яғни 1990 жылы ғана ашылды.

С.Сейфуллин атындағы Аграрлы университет

Ол – қаладағы алғашқы жоғары оқу орны. 1958 жылы құрылған атал­мыш оқу орны Ақмола ауыл шаруа­шылығы институты деп аталған.

Астанадағы ең биік ғимараттар

Бәйтерек – 97 метр

Гранд Алатау ТК – 130 метр

Солтүстік шұғыласы ТК – 150 метр

Хан шатыр – 150 метр

Триумф Астана – 152 метр

Көлік және коммуникация ғима­раты – 155 метр

Қазақстан темір жолы ғимараты – 200 метр

Әбу-Даби Плаза – 382 метр

Бас қаладағы ғажайып ғимараттар:

Бәйтерек

Қазақстанның нышан-символы, қазақ халқының қайта өрлеуі мен түлеуінің, мемлекеттілігінің, биіктік пен тереңдіктің, кеңдіктің белгісі, дархандықтың көрінісі іспеттес ғимарат. Биіктігі – 97 метр. Ұшар басында алтын шар орналасқан. Арнайы шынылармен әйнектелген «Бәйтерек» күмбезінің салмағы 70 т, ал алтын шардың үстіңгі ауданы 1553 м². Бұл нысан әлемдік сәулет өнерінің жоғары талаптарына толығымен жауап береді. Астана қаласында Сәулетшілер одағының халықаралық қауымдастығы өткізген 10-байқауда беделді халықаралық қазылар алқасының шешімімен 2002 жылғы ең таңдаулы жоба ретінде Гран-при алды.

«Хан шатыр» ойын-сауық орталығы

Орталық Азиядағы ең үлкен ойын-сауық және сауда орталығы әрі әлемдегі шатыр іспетті ең биік ғимарат болып саналады. 40 000 шаршы метр аумақты қамтып жатқан ғажайып нысанда түрлі климаттық белдеулерде өсетін өсімдіктер әлемі отырғызылған. Тропикалық су бағы мен сонау Мальдив аралдарынан арнайы әкелінген жұмсақ құм төселген керемет жағажайы бар бірден-бір сәулет кешені. Осы жерде жылдың кез келген мезгілінде тура Жерорта теңізінде демалып жатқандай сезімге бөленіп, рахат алуға болады.

Қазақстан Орталық концерт залы

Астана қаласында орналасқан концерт залы. Сыйымдылығы жағынан үш мың бес жүз он екі шаршы метр аумақты қамтыған концерт залы симфоникалық және камералық музыка концерттерін, сауық кештері мен опера және балет театр қойылымдарын, кино көрсетілімдерін, сондай-ақ саяси іс-шараларды ұйымдастыруға лайықталған, әлем бойынша ең үлкен ғимарат болып табылады.

Астана Арена

Қазақстанның бас қаласы Астанада орналасқан алып стадион. Бұл ста­дион­ға бір мезетте 30 000 көрермен сыяды. Әлемдегі қозғалмалы шатыры бар алты стадионның бірі саналады. Жылжы­малы шатыры 5 минутта ашылып-жабылады.7-Азиа­да қысқы ойын­дарының салтанатты ашылуы осы «Астана Аренада» өткен болатын.

Алау мұзайдыны

Астанадағы 8 000 орын­дық мінбесі бар ұзындығы 400 ме­тр­лік мұз жолынан, екі хок­кей алаңынан, төреші алқасы за­лы­нан, баспасөз мәслиха­тын өткізуге арнал­ған кон­гресс залдан, спорт­шылардың киім ауыстыруы­на арналған сегіз шешінетін бөлмеден тұратын бірегей мұзайдын. Шорт-трек, хок­кей, кёрлинг және мәнер­леп сырғанаудан жат­тық­тыру және спорт жа­рыстарын өт­кі­зу үшін арнал­ған айрықша ны­сан. Соны­мен қатар қо­сым­ша фитнесс орта­лы­ғы да бар, онда футзал, т.б. ойын­дар өткізуге болады.

Әзірет Сұлтан мешіті

Астана қаласындағы орналасқан мешіт. Дәстүрлі ислам стилінде салынған ғибадат үйі Бейбітшілік және келісім, Тәуелсіздік сарайлары мен «Қазақ елі» монументі сынды айбынды нысандармен іргелес орналасқан. Рухани орын 13 га. жерді алып жатқан аумақта орна­ласқан, мешіттің жалпы аумағы 17, 7 мың шаршы метрді құрайды. Мешіт жобасы қазақтың дәстүрлі ою-өрнектері мен ұлттық нақыштағы сәндік элементтері қолданыла отырып, классикалық ислам үлгісінде орындалған.

Көрші елдердегі қаңлылар

22-Мамыр, 2014 Сайт қосымшасы 528 рет оқылды

Қазақтың тарихының тамыры тереңде жатыр.Сол тарихымызды түгендеуіміз керек. Көрші елдерде жасап жатқан қазақтың ең байырғы тайпаларының бірі қаңлының тармақтарынан мәліметтер берейік. Қаңлының қандай мемлекеттерде, қандай тармақтары тұратыны туралы толық мәлімет жоқ.Әсіресе, қазіргі аталуы Иран, ал б.з.д. аталуы Парсы мемлекетінің үш аймағында үш түрлі атаулы қаңлылардың көп жасайтыны туралы мәліметтер ғана бар.

1. Башқұртстан қаңлылары

“Қаңлы тұрғанда хан сөйлемейді”

(Башкорт мақалы)

Көпшілігіміздің Башқортстанның жергілікті ұлты – башқұрттар туралы көп білмейміз. Башқұрттар біздің жыл санауымыздың ІІІ ғасырында Орта Азия, Сырдариия бойынан қоныс аударған юрматы, усерган және онгон тайпаларының ұрпақтары. Ол кезде бұл аймақтарда қаңлылар үстемдік етіп тұрған болатын. Сондықтан оларды қаңлылардың бір бұтағы деп санауымызға да болады.

Оқырман қауымды бұл елдің тарихы мен бүгінгі ахуалынан аздап хабардар еткенді жөн көрдік.

Башқұрт ұлтын құрайтын тайпалар жөнінде ежелгі грек тарихшысы Геродоттан қалған жазбаларда айтылған деседі. Түрік, Хазар қағанаттарының, Дешті-Қыпшақ мемлекетінің, Бұлғар хандығының, Алтын Орданың құрамында, Алтын Орда ыдырағаннан кейін Ноғай ордасының, Қазан, Сібір, Астрахань хандықтарының құрамында болған. XІV ғасырда башқұрттар ислам дінін қабылдаған. Ал XVІ ғасырда, Қазан хандығы жойылғаннан кейін Ресей патшалығының бодандығына өткен.

Жалпы, башқұрттардың тұтас ұлт болып қалыптасу жолы да өз алдына қызық бір тарих. Зерттеуші ғалымдардың жариялаған деректеріне қарағанда, бұл ұлттың құрамында түбі түркітектестері басым, фин-угор тобына жататындары, тіпті Шығыс Еуропадағы мажарлармен (венгр) туыстастары да бар. Ал тілдері түркі тілінің бір тармағы, татаршаға, қазақшаға ұқсас. Осы ұлтты құрайтын тайпалар арасында қаңлы аталатындары да бар.

Қаңлыға қатысты болған соң толығырық айтып өтейін. Қаңлылар ХІІ–ХІV ғасырларда Ұлытаудағы қазіргі атауымен Сары-кенгір, Қара-кеңгір өзендері бойынан Оңтүстік Оралға барғандар (Ұлытаудың жерасты суы ішуге жарамдылығы жағынан әлемдегі өте таза су екен. Бұны ғалымдар жақында зертханалық зерттеу жұмысы арқылы анықтаған. Біздің ата-бабаларымыз судың тазалығын білгенге таңғалмасқа болмайды). Ол кездерде бұл өзендерді Қара қаңлы, Сары қаңлы деп атайтын. Сары арқа дегеніміз – сары қаңлының жері. Қара кесек, алшын рулары қара қаңлыға жатады. Күні бүгінге дейін бізге жеткен қаңлылардың мақалы бар. “Арқада малың бар ма? Дүниеңді шаша бересін” деген.

Қазақ жері үш жүзге бөліске түскенде ұлы жүздің биі – Төле би соған қаңлының батыры Қойгелдіні жібереді. Оның себебі ертеде қаңлылар Ұлытауды мекендеген. Сары қаңлы Сары кемер өзені бойында, ал қара қаңлы Қара кеңгір өзені маңына жайлаған. Ол жер ежелден қаңлының жері болғандықтан, Төле би өзінің елді басқару орталығы Ташкентке жақын Келес өзені маңында, Ташкенттен 20 шақырымдай жерде туып-өскен қаңлының батыры Қойгелдіні жібереді. Бірақ Қойгелді батыр Ұлытауды Орта жүзге беріп қояды. Соған Төле бидің ренжігені тарихтан белгілі.
Ертедегі шумерлерді – суер су-елі (кенгірлер-қаңлылар) деп атаған. Ал Ресей зерттеуші ғалымы Б.Грозный былай дейді: «Шумер (кенгірлер-қаңлылар) халқы қазіргі Киргиз (қазақ) даласынан, ұзын басты үнді-еуропалық пен қысқа басты Турандықтардың шекарасынан шыққан деп түсіндіреді. Яғни кенгір дегеніміз – қаңлы деген мағынаны береді.
Қаңлылар ХІІ-ХІІІ ғасырларда Орал тауының оңтүстік-батысына қоныс аударады (миграция). Сонда тұратын башқұрттардың усерган, бурзян, юрмат және басқаларымен некеге тұрып, араласып кетеді. Дін басы Идеша-Мухаммедтің басшылығымен 1186 жылы мұнда келген мұсылман бауырларын Бирь өзенінің төменгі жағына, ал қалғандарын Қарамасан, Сармасан өзендерінің (біздің Сары-кенгір, Қара-кеңгір өзендеріне ұқсас) орта ағысына орналастырады. Ол кезде башқұрттарда мұсылман дінін қабылдау үрдісі жүріп жатқан болатын. Бұл үрдісті жылдамдатуға, бұдан үш ғасыр бұрын мұсылман дінін қабылдаған қаңлылардың пайдасы зор болды. Қаңлының ханы Айдар хан 819 жылы мұсылман дінін қабылдаған (787–855 жж.) өмір сүрген. Одан кейінгі қаңлының ханы Габдулла оны әрі қарай жалғастырған болатын. Ол (865–882 жж.) жылдары әкесі Айдардың орнына қаңлының ханы болған еді.

Ол жер өте шұрайлы, малға жайлы, Балықтау, Ташлытау, Асытау және Чишматау бөктерінде үи салуға қажетті қарағайлар қалың өсіп тұратын. Сөйтіп, сол кездің өзінде Қазіргі Буздяк ауданына қарасты Сабай (Идеш) кентінің негізін қалады. Сол Бирский ауданында қаңлылар көп тұрады. Қаңлы – ауруханасы, қаңлы – емханасы, қаңлы – дәріханасы, қаңлы – банкы, госпиталь, медициналық компания, медициналық орталық, стоматология, т.б. бар.

Башқұртстанда 4 миллионнан аса тұрғын бар, оның 1 миллион 300 мыңнан астамы башқұрттар. Республикада башқұрттар мен орыстардан бөлек татарлар, қазақтар, украиндер, удмурттар, чуваштар, марийлер, мордвалар, тағы да басқа ұлт өкілдері тұрады.

Башқұртстанда тұратын қаңлылар негізінен бес тармаққа бөлінеді. Олар: Ақ-тау; Идель; Кыр сындаш; Юрек-тау; Шамшады. Бұлардан бірнеше бұтақтар тарайды.

1. АҚ-ТАУ (туысқандық бөлінуі: бурангул, бахтияр, яркей, мулэкэш, мэлэкэс, султан, хамит).

• ИДЕЛЬ (туысқандық бөлінуі: башқұрт тюбэге, гумер, иске-гумер башқұрты, ишмай, карача-елга-башқұрты, кулбай, курман, мышар, типтяр башкорты, эрсэкэй).

• КЫР СЫНДАШ (туысқандық бөлінуі: башмак, киже, кудей, кузян, кувакан, кукар, сирмеш, сагызак, хайыскан).

• ЮРЭК-ТАУ (туысқандық бөлінуі: иштекэй, карим).

• ШАМШАДЫ.

Қазіргі Башқұртстандағы қаңлылардың орналасуы. Карамасан, Нугуш, Усен, Сарсаз, Баз, Еланк, Куваш, Бир және Асылыкөл маңында орналасқан.

Қаңлылар мынадай елді мекендерде орналасқан.

1. Буздяк ауданы бойынша: Ескі Богады, Букай, Кубяк, Сабай, Новотавларово, Устюба, Шланлыкулево, Буздяк, Кузеево, Старотавларово, Урзайбаш, Шигайкулбаш, Якупово, Канлы-Туркеево, Сабанай, Староактау, Новоактау, Ураново, Жаңа Сабай-Идяшбаш, Хазиман,Тугай, Урняк.

2. Туймазин ауданы бойынша: Ильчимбетово, Тюпкильды, Ермухаметово, Бикметово, Туктагулово, Нугуш, Кандрыкуль, Кандры-Кутуй, Урмекеево, Чукадытамак.

3. Кушнаренков ауданы бойынша: Ахметово, Старые Тукмаклы, Новые Тукмаклы, Якупово, Гургуреево, Саитово, Мавлютово, Бакаево, Карача-Елга, Канлы.

4. Благовар ауданы бойынша: Сынташ (Новый Сынташ, Старый Сынташ, Сынташтамак), Агарды, Улы-Аряма, Староабзаново, Дусметово, Ескі Санны.

5. Давлеканауданы бойынша: Бурангулово, Кидрячево, Чапаево.

6. Бирауданы бойынша: Верхнелачентау, Нижнелачентау.

7. Мишкин ауданы бойынша: Кигазытамаково, Большие Шады, Кіші Шады.

Моңғол шапқыншылығына дейін Башқұртстанда Қаңлының 18 руы болса, ал XVIII ғасырдың аяғында, арада 200 жыл өткен соң бар болғаны 4 төрт-ақ ру қалды деп жазылған Башқұрт тарихында Боик, Куюк деген қаңлы рулары жойылып кеткен.

2. Солтүстік Кавказдағы қаңлылар

Орталық Азия мен Қазақстан жерін мекендеген қаңлылардың б.з.б. мыңжылдықта шығыстан батысқа қоныс аударуы нәтижесінде Қара теңіздің солтүстік өңірінде қазіргі Солтүстік Кавказдағы Ставропольский край Минераловодский район с.Канглы аумағында қаңлы бірлестігі пайда болды. Қазіргі жағрафиялық (географиялық) атауы Кавказ тауы деп жүргеніміз – ол соңғы кездерде пайда болған атау. Б.з. 2 мынжылдығында ол тауды қазақтар Қап тауы деп атаған. Жоғарыда айтқандай б.з.б. мыңжылдықтың басында ол тауды Қан тауы – Қаңлы тауы (-лы – көпше жұрнақ, түркіше) деп атаған. Осы Қаңлы тауында қаңлылардың мемлекеттік құрылымы пайда болды.

Қара теңіз жағалауы қаңлылары өз замандастары гректермен тығыз қарым-қатынас жасап тұрған. Соның бірі Қаңлы мемлекеттік құрылымының тумасы Анарыс (Анахарсис, көне грекше: Ἀνάχαρσις, Б.з.д. VI ғасыр, 605 – 545 жж.) болды. Ол Патша тұқымынан шыққан ханзада, анасы – эллиндік.

Анарыс өз Отанында тамаша тәрбие алып, ана тілін жетік меңгергендігімен қатар грек тілін де жақсы білген. Ол өзінің және эллин халықтарының өмір-тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпы, кәсібі туралы 800-ден астам еңбектерін қалдырды. Біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында өмір сүріп, ел басқарған атақты Майқы би бабамыз Анарыстың өсиеттері деп ел билеудің жолдарын айтып отырады екен. «Ең ақылды адам – ел билеуден аулақ адам» депті. Екінші ғұлама адам – Тоқсары Әулие. Тоқсары шамамен б.з.д.VІІ ғасырдың басында дүниеден өткен. Тоқсары Грек еліне келгенде, жасы отыздар шамасында болатын. Лукиян, «Скиф және қонақ» деген кітабында: «Тоқсары Скифияға қайтып оралмаған, ол Афинада қайтыс болды, кейіннен ұлттық қаһарман ретінде танылды. Элладалықтар оған жат елден келген Балгер-әулие ретінде жыл сайын құрбандық шалады»- деп жазады. Лукиянның «Тоқсары мен достық» атты еңбегінде «Біз жақсы адамдарға арнап құрбандық шаламыз. Солардың құрметіне орай ас беріп, той жасаймыз. Себебі өлі разы болмай, тірі жарымайды. Әрине, мәселе тек оларда ғана емес, біз өлген адамдарға құрмет ете отырып, тірілерге олардың жақсылықтарын уағыздаймыз. Сондықтан да тірі жүргендердің көпшілігі соларға ұқсап, артына жақсы сөз, өшпейтін із қалдырғысы келеді» дейді Тоқсары Әулие.

Қазіргі кезде сол Солтүстік Кавказда 260 000 қаңлы тұрады. Орталығы Қаңлы селосы (Ставропольский край Минераловодский район с.Канглы). Пятигорскіге жақын маңда Қаңлы ауылы бар. Онда Қаңлы-Ноғайлар тұрады.

Солтүстік Кавказда тұратын қаңлы руларының аталу тармақтары ХІХ ғасырларға дейін төмендегіше аталды. Олар: Йурдчу, Джумшудлу, Караханбейли, Агабейли, Джагатайлы, Караджаллы, Билиджи, Карабулаг, Кеджалар, Парванлар, Илабанлы, Алиханлы, Арафсалы, Селейка, Кызыллы-Пиргасан, Кызылкишлак, Калфир, Карабаглар. Шопен.

Ал ХІХ ғасырдың ортасында қаңлылардың аталу тармақтары азғана өзгешелеу болып аталады. Олар: Кангарли: Юрдчу, Кызыллы, Сарбанлар, Халхаллы, Пиргасанлы, Салагы, Агабейли, Карабаклар, Джагатай, Карахан, Гаджылар, Джемшидли, Билиджи, Кызылкишлак, Гуртлар, Карадолагли, Шабанлы, Кялфир, Арафсалы, Караджаллы, Караковсарлы, Панахлы, Софулу, Бекдили, Алиакперли, Дидиварли, Болгарлы, Зиядли. ХІХ ғасырға дейін 19 тармақ қаңлы болса, ХІХ ғасырдың ортасында ол 9 тармаққа көбейген.

Әрбір тармақтың өзі содан бергі уақытта және де біршама аталарға көбейген.МысалыКараханбейли тармағына 6 ата қосылған. Олар мынадай блып аталады: Каджарлы, Мамедли, Ейнеддинли, Мешади-Ахмедли, Карадаглы, Эвоглу.

Ал Софулутармағына 5 ата қосылған. Олар мынадай болып аталады: Атакишилер, Буйнаклар, Бирказ-Дозулар, Биркез-Баллыгая, Бирказ-Кечаллар

Осы қаңлылар әрқилы замандардан, күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді. Елді мекен атаулары төмендегіше: Салдаш, Гейял, Санджарли, Кирс, Пурасад, Агбиз, Алышар, Даратук, Баллыгая, Мырыг, Муруз, Сарыджык, Хачаты, Хортикуз, Чарали, Явсулу, т.б. ауылдарда өмір сүріп жатыр.

3. Ноғай қаңлылары

Батыс Қазақстан аумағында XIV-XVI ғасырларда Ноғай ордасы пайда болды. Ол Алтын Орда ыдыраған соң пайда болған мемлекеттердің бірі Ақ Орда әлсіз құрылым ретінде XIV ғасырдың басында бірқатар иеліктерге тарап кетті, оның ішіндегі аса ірілері – Ноғай Ордасы мемлекеттік құрылымы пайда болды. Ноғай сөзі халық атауын білдірмейді. Ноғай адам аты, ол Бату ханның қол басшысы болған. Ноғай Ордасының негізін Едіге қалаған. Едіге Алтын Орданы 15 жыл билеген (1396-1411ж.). Едіге 1419 жылы қайтыс болған. Ноғай ордасы Едігенің ұлы – Нұраддин тұсында күшейді, жері Сібірге дейін жеткен (қазіргі Түмен). Ол Ноғай даласы деп аталды. Ордадағы әкімшілік дипломатиялық билікті князь шешті. Ноғай ордасында ұлыстық билеу сақталды. Ұлыс билеушісі – Мырза болды. Ноғай ордасында 300 мыңдай әскер шығаратын мүмкіндік болды. Кейін олар Кіші жүздің құрамына енді.

Осы қаңлылар әрқилы замандардан, күні бүгінге дейін төмендегі елді мекендерде өмір сүріп келеді. Ол елді мекендердің аталуы: Салдаш, Гейял, Санджарли, Кирс, Пурасад, Агбиз, Алышар, Даратук, Баллыгая, Мырыг, Муруз, Сарыджык, Хачаты, Хортикуз, Чарали, Явсулу, т.б. ауылдарда өмір сүріп жатыр.

Қаңлы ауылында 3500 адам шамасында тұрады, негізгі халық – ноғайлар мен орыстар. Ежелден бұрын қаңлылар мен ноғайлар тұратын елді мекен ретінде әйгілі. Бұрыңғы атауы – Қырық ауыл, мұның себебі бірнеше ұсақ ауылдардың бір ірі ауылына біріктіруі. Қазір бұл ұсақ ауылдар Қаңлы ауылының бөліктері ретінде сақталған. Олар: Каншау-авыл; Крымгерей-авыл; Кез-авыл; Баьпий-авыл; Янакпат; Эски-авыл; Шом-авыл; Эрки-авыл; Найман-авыл. Осы ауылдарда қаңлының 13 тармағы тұрады. Олар: Ашлыкшы, Ыргаклы, Акылкоджа, Кашудар, Аксеит, Бискекли, Каясты, Абагым, Бугысай, Орманшы, Догысай, Урминчи, Айтамгалы.

Қаңлы ауылы Сұркөл өзені Құма өзеніне құйылатын жерінде, Қылыш (Кинжал) тауының аясында орналасқан. Ауылда ортатәлім мектеп, жұма мешіт, ағайынды Шалтумаевтар салынған мешіт бар. Ноғай әншісі, сазгері Расул Сейітов Қаңлы ауылына бір әнді бағыштаған.

4. Қырғызстандағы қаңлылар

Қаңлылар ежелгі заманнан бері Қырғызстан жерін мекендеп келеді. Әсіресе, олар Қырғызстанның оңтүстік аумағында тызырақ тұрады.Қырғыздардың ішінде қаңлыны – канды деп атайды.Орта Азияның Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан аумағында бұдан 2500 жыл бұрын Қаңлы мемлекеті болған. Ал қырғыздар бұл жерге Енисей маңынан келген. Оған дейін қаңлылардың жері болған. Қазіргі кезде мұнда жасап жатқан қаңлылардан руың кім? – десе, Қаңлымыз дейді. Ұлтың кім? – десе, қырғыз деп жауап береді. Қаңлылар Қырғызстанның Ош облысына қарайтын Лейлек ауданының Баул кишлакында ават және кесек тармақтары жасайды, Сонымен қатар Фрунзе және Ноокат аудандарында тұрады. Джалал-Абад облысының Базар-Курган ауданының Жарке кишлакында және Сузак ауданының Ченге кишлакында, Араван ауданының Тепекурган ауылдық кеңес аумағында тұрады.Қырғызстанмен шекаралас Өзбекстанның Аим ауданына қарасты Мукур, Қанды және Чирак-тамга кишлактарында тұрады. Сонымен қатар Ферғана ауданының Кокелен кишлакында, Кувин ауданының Қанды кишлакында, Вуадил аумағының Каратиянак, Каптархан және Каранай кишлактарында тұрады (Опубликована в сборнике известия Томского политехнического университета тематический выпуск “Сибирь в Евразийском пространстве” под. ред. Л.И.Шерстовой-Томск: из-д ТПУ, 2002-вып. 7. – С.3-19).

Қырғызстанның оңтүстік аумағын қаңлының 11 тармағы мекендейді. Олар: Кара-канды, Сары-канды, Каранай, Алашан, Чокака, Орок тамга, Учок тамга, Уман-канды, Туркмон, Уйгурбулга, Шаран.

5. Өзбекстандағы қаңлылар

Б.з.б. II ғасыр мен б.з. басындағы V ғасырларға дейін, қазіргі Өзбекстан Республикасының аумағында Қаңлы мемлекетінің бес басқару орталығы болған. Олар: Сусе, Фуму, Юни, Ги, Юегянь. Әрбір басқару орталығы сол орталықтың атымен аталатын қалаларда тұрды. С.П.Толстовтың айтуы бойынша Сусе қаласы қазіргі Өзбекстанның Қашқадариясында, Фуму қаласы Зарафшанда, Юни қаласы Чач (қазіргі Ташкент оазисінде), Ги қаласы Бұхарада, Юегянь қаласы Хоразмде (қазіргі Қарақалпақтың орталығы Үргеніште) орналасқан болатын. Жоғарыдағы академик С.П.Толстовтың зерттеулері бойынша ұлан ғайыр Хорезм жеріндегі «Канха-Хорезм мемлекеті» б.з. VІІІ ғасырдан бұрын да, кейін де көне Кангюй (Қаңлы) мемлекетінің құзырында болған және оны жалғастырған мемлекет деп қарайды. Нақтырақ айтқанда б.з. VI ғасырынан – XII ғасырға дейін Қаңлы Қаңха – Хорезм мемлекеті деп аталды. Сол заманнан бері осы күнге дейін қаңлылар Өзбекстанда жасап келеді. Бүкіл Өзбекстаның жерінде жасап датыр деуге болады.

Шыршық өзенінің жағалауын ертеден қазақтың қаңлы және шанышқылы рулары қоныстанған. Ташкент қаласының Сибзар бөлігінде де қаңлылар мекендеп, олар ескі Ташкенттің алаңына дейінгі жерлерде өмір сүруде. Қаңлылар өз ішінен бірнеше аталарға: Сары қаңлы, Қара қаңлы, Қызыл қаңлы, Қара манас, Құмырсқа, Тоғанай және т.б. қаңлылар болып бөлінеді. Бұлардың өз жаз жайлауы, қыс қыстауы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарына дейін жалғасты. Мәселен, 1000-ға жуық Сары қаңлылардың биі Айдарбек, Қара қаңлылардікі Есенбай би болып, жаз жайлауы Келес бойында, қыстауы Шыршық жағалауы болған.

Қаңлылар Ташкент облысының барлық аудандарында, бірақ басым көпшілігі Бостандық, Жоғары Шыршық, Орта Шыршық, Төменгі Шыршық, Жаңа Жол, Қыбырай, Шыназ, Бөкеаудандарында және Шыршыққаласында, Қарақалпақстан Республикасында, Науаи облысының (Тамдыбұлақ, Кенимех аудандарында, Үшқұдық, Зеравшан қалаларында) тұрады. Жызақ облысында, Сырдария облысында, Бухара облысының (Қарауыл базар, Газли елді мекен) тұрады.

Өзбекстандағы қаңлылар: Кора-кангли, Сари-кангли, Кизил-Кангли,

Кора-тунгли, Кук-тунгли, Бобо-кангли, Жилкаш-кангли, Олтмиш-кангли,

Тортувли-кангли, Бодрокли-кангли,Туташ-кангли болып жіктеледі.

6. Қарақалпақстандағы Қаңлылар

Қарақалпақстандағы Қаңлылар 11 тармақтан тұрады. Олар: Катканлы,

Ыргаклы, Ашамайлы, Тараклы, Жууансан, Шомишалы, Кашулар, Орманшы,

Акылкожа, Тазаканлы, Алтыортак болып тармақталады.

7. Саха-қаңлылар елі

12 ұлының ең үлкенi – Қаңғалас (Қаңлы) аталады екен. Атақты Л.Г.Гумилев та саха-қаңғаластарды көне замандардан берi Сыр бойынан Саха жерiне («Молодеж Якутий», №137; 1989) қоныс аударып, араласып, сiңiсiп кеткен көне қаңлылар дегендi жақтайды. Ол – ол ма, В.В.Бартольд зерттеулерiнде де қаңлы/қаңғаласқа байланысты Константин Богрянародныйдың пiкiрiне сүйенiп: «VIII ғасырдағы печенектердiң ордасы қаңғар/қаңлы деп аталған, ол атау кейде кенгерес/кеңгiрiс деп те айтылып келген» (В.В.Бартольд. Соч., т.V. М., 196 десе, С.Е.Малов кенгерес этнонимiнiң Кiшi Күлтегiн ескерткiшiнде (Памятники древнетюркской письменности. М-Л.,1951), Дж.Маркварт бұл атаудың VII ғасырдағы Орхон ескерткiштерiнде (j. Marguart. Die Cronolodie oter altturkischen Zuschriften. Leipzig, 189 кездесетiнiн ескерте келiп, «кенгерес-печенектiң баламасы» деген пiкiрге тоқталады. Көрiп отырғанымыздай, арғы шумер мен арғы түрктің тектiк байланысына қатысты ғалымдар арасында талайдан талас тудырып келе жатқан болжамның жай айтыла салған сөз емес. Жоғарыда көрсетiлген көптеген ұқсастықтар мен мифтiк таным, кейбiр тiлдiк сәйкестiк пен сөз жасау заңдылықтарының сабақтасып жатқандығы да иланымды дәйектерге жетелейді.

Айтпақшы, шумер/қаңлы байланысының ықтималдығы жөнiнде сөз еткенде, «арба» туралы идеяны айналып өте алмаймыз. Өйткенi еуропалықтар үшiн жер бетiндегi жаңа өркениеттiң негiзгi қозғаушы күшi ретiнде бағаланатын – «арба идеясын» ойлап тапқан халық – шумер болса, азиялықтар үшiн бұл ғажайып құбылысты ойлап тапқан қауым – қаңлы/кенгерес. Бiздiң түсiнiгiмiз бойынша – қаңлы арба. Ол кейiннен «қазақ арба» болып өзгерiске түстi.

Тарихымызды түгендейік ағайын! Тек нақты деректермен!

Бекболат ТАСБОЛАТҰЛЫ,

профессор, ҚР Жаратылыстану

ғылымдары академиясының

корреспондент-мүшесі

Мексикада жаңа пирамида табылды

Астана. 27 тамыз. Baq.kz – Мексиканың Юкатан түбегін зерттеп жатқан ғалымдар тобы бұрын белгісіз болып келген тарихи екі қаланың орнын тапты. Мұнда сарай ғимараттары мен үйлер және 15 метрлік пирамида жақсы сақталып қалған деп жазады The Washington Post.

Алғашқы қала Тэмчен деп аталады (қазақ тілінде "терең құдық" деген мағынада). Екіншісі - Лагунита. Оны америкалық ғалымдар осыдан 40 жыл бұрын тапқан болатын. Алайда, уақыт өте қала орналасқан жерді тарихшылар қайта жоғалтып алған.
Тарихи нысанда зерттеу жүргізіп жатқан археологтар ғибадатханалар мен иероглифтердің де керемет сақталып қалғандығын айтуда.
Осынау жәдігерлер майя тайпасының Орталық облысы аталып кеткен аймақты тереңірек тануға мүмкіндік береді дейді ғалымдар. Қазіргі таңда бұл аймақ мемлекеттің қорғауындағы қорық.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (5)

3.乌孙 ДЕГЕНДІ ДҰРЫС ОҚУ МЕН ДӘЛ АУДАРУ ТУРАЛЫ
Әйгілі ғалым Хән Рулиң (韩儒林) ханзуша ескі жазуды зерттейтіндерге үш талап қойған екен:
1. Белгілі фонологиялық (音韵学) білімі болу, хань иероглифтерінің ертедегі оқылуын ұғу.
2. Зерттелетін ұлттың тіл-әдебиетін үйрену, оның тіл заңдылығын білу.
3. Әр дәуірдің аудару ережелерін білу.
Мұны айтудағы басты мақсатым - осыған шейін өзге ұлт ғалымдарында бұл талаптардың әсіресе екіншісіне олқылық ауыр болып келгенін ескерту. Олардың кейінде шетелдік зерттеу нәтижелеріне құлақ асу да аз болды. Талай ауытқу міне осыдан келіп жатты. Біз ендігіде мұндай ауытқуларға жол бермеуіміз керек. Бұл Хань жылнамаларындағы ономастикондарды дұрыс пайдалануға қатты ес қататын болады.
Хань жылнамаларындағы ономастикондардың әсілін, дұрысын табудың өзі бір күрделі шаруа екені рас. Бұл барыста қисынды ойлам мен нағыз әділдік қажет. Соның бірі «Тарихи жазбалар», т.б. әдебиеттердегі ханзуша乌孙 есімін дұрыс оқудан көрінуі тиіс.
Ежелгі үйсіндердің бүгінгі ұлттармен, әсіресе соған аттас тайпасы бар қазақ ұлтымен қандастығына таяуға дейін ішінара бөтен пікірлілер болғаны белгілі. Оған да нақты мысал ала кетейік. “Мысалы, қазіргі хань тілінің фонетикасы бойынша оқылымындағы “У-сүн” (усунь) этнонимін қалпына келтіру мәселесін алатын болсақ, француз ғалымы П. Пеллио, Жапон ғалымы Сакуши Торо т.б. ежелгі “у-сүн” мен қазақтың Ұлы жүзіндегі Үйсін этнонимін теңестіруге келіспейді. Көптеген батыстық және бұрынғы кеңестік ғалымдар ежелгі “у-сүн” атауын асси, асиан, асман, исседон т.б. батыстық деректемелердегі этнонимдермен теңестіруді ұсынады. Бұл пікірлерді кейбір Жұңго ғалымдары да құптайды (мысалы Юй Тайшан т. б.)” [ ]. Алайда мұндай ойдағылар барған сайын азаюда. Өйткені жай сауатты адамдар үшін де мынау түсінікті жайт. Сақтардан осы жұртында көп ұрық қалғаны шындық. Олай болса бұл маңның бүгінгі халықтарында (соның ішінде қазақтарда да) ежелгі үйсіндердің тұқымы жоқ деу күлерлік сөз.
Хань әулеті жылнамаларындағы乌孙 есімін, Асияни т.б. деп әр саққа жүгіртудің еш жөні жоқ. Ол тұпа-тура бүгінгі Үйсін дегеннің өз кезіндегі ортажазықша (ханзуша) таңбалануы. Мұндағы乌 дегенді А деп оқу - не хань тілі диялектілерін албаты қуалап жаңылысу, не өзге ниеттің белгісі. Хань иероглиф тарихындағы А деп дыбысталатындардың (мысалы, 啊 ，阿 ，吖，嗄，腌, т.б. ) тарихы 乌дан да ары жатыр. Мысалы, Жұңго жылнамаларында әр дәуірде 阿 иероглифімен жазылған этнонимдер баршылық. Мұны төмендегі сөздерден көресіз:

Аланлу
Аман елі
Оксус
Алудар
Аба тайпасы
Алаш
Аак елі
Алан 阿兰聊
阿曼国
阿许水
阿了达
阿拔部
阿利施
阿恶国
阿兰 Ағуат
Алұн
Аз
Ашнатек
Ашна
Амұртек
Еділ өзені
Асық тауы 阿会
阿仑
阿热
阿史德
阿史那
阿勿嘀
阿得水
阿息山

Демек сол кездің өзінде-ақ乌 ды А орнында қолданудың да, оны А деп оқудың да қажеті мен қисыны қалмаған. Нәбижан Мұқаметханұлы да “乌孙ді ‘Асман’, ‘Asman’ деп оқу дұрыс емес” деп кесіп айтады.
Үнді елінде туылған неміс ғалымы, әйгілі шығыстанушы Һанс - Жоахим Климкейттің «Die Seidenstrasse» деген кітабында (17-бет), Жұңгодан шығып Орта Азия арқылы Үндістанға барып теңіз арқылы б.з. 414 жылы еліне оралған, әйгілі діндар-сахатшы Фа Шянның сапар маршрутын көрсеткен картасы бар. Сонда Жетісудың кіндік тұсынан Үйсін дегенді бадырайтып (Wusin деп) көрсеткен. Мұндағы Wu дегеннің, А ға жуымайтын, У екені анық қой.
Оның үстіне Жапонияның Токио Империя Университетінің профессоры, Орта Азия тарихын зерттеуші Ширатори Куракичидің өзі де: “允姓 (юншиң) де - 乌孙нің тағы бір жазылуы” [ ] деген. Демек бұл ғалым да У ды А ға жолатпаған. Расында да “Юншиң” дегеннің дыбысталыуы, алды А мен басталатын өзгеге емес, 乌孙 ( Үйсін) ге жақындығы көрініп тұр. Ортажазықтықтар ертедегі ұйғырлар атын У Ху (乌护) деп те жазды. Уксус (烏滸水, Oxus) дариясына да сол烏 ды қолданды. Демек мұнда да乌 ды У не Үй деп оқып, А ға апармаған. Мұндай мысалдар толып жатыр. Айта берсек, Өтүкен (乌德鞯), Ұгүр жолы (乌骨道), Ұла (乌罗), Ұлатүкен тауы (乌罗德健山) деген сияқтылар да көп.
Оның үстіне хань иероглифтерінің талайының әлде неше оқылуы болатыны белгілі. Мысалы, қазірдің өзінде де бір 说 үш түрлі - шуо (сөйлеу), шюй (иландыру), юе (көңілділік) деп оқылады. Сонда кім乌 дың тек бір ғана оқылуы болған, ол - А, ал оның қазіргі У деп оқылуының арғы тарихта негізі жоқ деп қасарыса алады?! 乌 - тағы У деп оқылатын фамилия. Фамилияның заманға ілесе дыбыстық өзгеріске оңай ұшырамайтын жағы тағы тұр.
Сондықтан, тарих саласы мен ескі және қазіргі хань тіл-жазуына жетік ғалымдар (мысалы, Ниғмет Мыңжани, Жақып Мырзаханов, Жақып Жүніс, Әлімғазы, Хоң Тау, т.б.), әйгілі аударушылар Әбділдәбек Ақыштай, Қәқеш Қайыржан, Самұдин Әлғазы, т.б. мен жас мамандардың (мысалы, Ахметұлы Шадыман, т.б.) өз еңбектерінде (айталық, «Қазақ халқы және оның салт-санасы», «Жұңго тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер», «Ниғмет мыңжани қазақ тарихын қалай зерттеді», «Ежелгі Үйсін Елі» сықылыларда) баяғыдан бері (ең бері дегенде, өткен ғасырды екінші жарымынан тартып) ханьше乌孙(У сүн) дейтін екі иероглифті Үйсін деп оқығаны, жазғаны өте дұрыс.
Қырық темірдің қылауынан құралған, демографиялық жақтан тым бұрыннан бастап-ақ тез көбейген хань ұлтының тарихында, диалектілердің орасан көп болғанына байланысты, тіл мен жазудағы бірлікке құлшыну да өте ерте басталған екен. Соның бірі - “Ыр я” (“Дұрысы осы” - “尔雅”) дейтін еңбектің ерте дүниеге келуі мен ханьдердің басын алғаш құраған патша Чин Шыхуаңның (б.з.д. 221жылдан бастап) бұрында да бар (сонау Шя, Шаң, Жоу әулеттері кезінен басталған) тіл мен жазуды бірлікке келтіру（“书同文”）саясатын тіпті де пәрменді жүргізуі. Хань әдеби тілі (文言文) - алғы Чиң дәуірінің ұлықтық (官方)，төрелік (官僚) жазуы мен тілі. Ол артынан біртіндеп, оқыған ығайлардың (文人雅士) ауызша тілінен (яғни白话文нен) алыстап, арнайы жазба тілге айналған. Ұлықтар жайшылықта ауызша тілмен, ресми орындарда ұлықтық тілмен сөйлескен. Бұл ұлықтық тіл Тұнияздың (Орта Жазықтың) тілін стандарт еткен.
Үйсін Елжау Алыпкөк Күнбиден (сондай-ақ Хән Уди патша мен тарихшы Сыма Чяннан) үш ғасырдай бұрын өмір сүрген ғұлама Кұң Фузы (Кұң Лауар) кезінде-ақ, Я тілі (雅言) байырғы стандартты (өлшемдік) тіл, ордалық тіл, ұлықтық тіл (官话) саналыпты. Лин Тау (林焘) өзінің «Я тілінен ортақ тілге шейін» (< 从雅言到普通话>) деген еңбегінде айтқандай, “Я (雅) деген Жың (正, дұрыс) мағынасында, Яян (雅言) деген - дұрыс, стандартты тіл, жұрттың бәрі бағынатын тіл... Ертеде, бүкіл елдің саяси орталығы астананың диалекті ғана осындай беделге ие болды. Шаң, Жоудан Солтүстік Сұңға шейінгі 2000 нан астам жылдар барысында астана Чаң-ан (қазіргі Ши-ан маңы. С.Ж.) не Лояң болды. Сондықтан бүкіл мемлекетке ұғынықты ортақ тілге таған болған диалекті осы Чаң-ан, Лояң маңының диалекті болуға тиісті”. Кұң Фузы, өз мекені Лу ұлысының диалектімен емес, осы тілмен жазған, сөйлеген (“子所雅言，《诗》 ，《书》 ，执礼皆雅言也”) екен. Жұңго ғылым академиясы Тіл білімі институтының ғалымы Жынжаң Шаңфаң (郑张尚芳): Ол кезде (б.з.д. V ғасырда. - С.Ж.) “Егер бірлікке келген ортақ оқыту тілі болмаса, Кұң Фузының елдің әр тұсынан келген үш мыңдай шәкіртінің талайы оның сабағын ұға алмас еді”, “Ежелгі ортақ тіл Лояң тілін стандарт еткен”, “Ерте заманда, оқымыстылар немесе жоғарғы жіктегі зиялылар, ұлықтар Я тілімен сөйлескен, оқытқан,... ” деп рас айтады. Ал, бұл Я тілі Шя (夏) тілінен шыққан. Хань ұлтына ұйтқы, ядро болған Хуашя （华夏）тайпасының тілі （夏言）- бүгінгі хань тілінің ежелгі бастауы. Тарихта өзге тайпалар осы ұйтқыға сіңе берген, ханьдесе берген. Ал ордадағы топ ішінде (демек, тарихышы Сыма Чян секілділерге де) бұлардың тілі мүлде үстем орында болған.
Тағы бір қызық қисын бар. Ол осы тайпа субъект, автохтон болған Шя әулеті (б.з.д. 2070 - 1600 жж.) бертінгі (б.з. 260-420 жж.) Жин (晋) әулеті аумағынан шаңырақ көтерген. Ал, Жин әулетінің патшалары (Сыма Ян, Сыма Цуй, Сыма Чы, Сыма Йе, т.б.) - осы Сыма Чяннның өз тайпасынан шыққан алыптар. Ендеше, негізінен алғанда, Шя тілі - Шя әулетінің тілі - бүгінгі хань ұлтының тілдік тағаны - Жин әулетінің тілін (Сыма Чянның түп тұқиянының тілін) негіз еткен тіл. Демек Хань жылнамаларындағы тарихымызға қатысты ономастикондардың дұрыс оқылуына жауапты, өзге әлде бір Хань тайпларына тән байырғы оқылулардан емес, осы Сыма фамилиялылардікінен қарастыру керек.
Сайып келгенде, мүмкін кей диалектілерде乌 дың дыбысталуы У дан сәл-пәл өзгешелеу (мысалы, Ұ, Ү, Үй,... ) болған да шығар. Бірақ оның бүгінгі ортақ тілдегі (хән ұлтының путоңхуасындағы) У болып оқылуы көктен түсе қалған бертінгі оқылу дегеннің еш қисыны жоқ. Сондықтан, расында да жоғарыда аталған сақа ғалымдардан тартып жас мамандар Ахметұлы Шадымандарға дейінгілердің 乌孙 ді Үйсін деп алуына дау жүрмейді дегенді қайталай айтқым келеді.
Қосымша айта кетрлік бір іс - ол кездегі ономастикондардан жолығатын тіл иелерінің өзге этнос не ұлыстарды төмендетіп, жамандап атауының салдары. Мысалы, Жұңго жылнамаларында ежелгі ортахазықтықтарға төңірегіндегі көршілері и (夷), ди (氐), ман (蛮) деген аттармен мәлім. Шетелдік аудармаларда бұлар бұратаналар, жатжұрттықтар, жабайылар, варварлар, тағылар деп тіке аударумен алынған. Ал мына рұң (戎) сөзі Жұңго жылнамаларында батыстағы ұлыстардың жалпылама аты ретінде (мысалы,ширұң 西戎- батыс рұңдар деп) алынған. Шетелдік аудармаларда西戎 көбінесе батыс бұратаналары деп аударылатын көрінеді. 戎 ның хән тілінде әскер, қару деген мағыналары да бар. Мұны Шадыман Ахметұлы “батыс нұмдар” деп дұрыс аударған. Тағы бір мысал, “匈奴”, “鬼方”, “鲜卑”, “突厥”... (ғұн, гуйфаң, шянби, түрік...) дегендердегі “奴”, “鬼”, “卑”, “突”... т.б. лар “құл”, “сайтан”, “нашар”, “шапшу” (《 说文解字》曰：”突，犬从穴中暂出也”) [ ] мағыналарына ие.
Бүгінгілер мұны ертедегілер ісіне санап, көңіліне алмағаны жөн. Дегенмен біліп қойғанның ол заманды елестетуге де, ономастикондарды дұрыс талдауға да пайдасы бар. Ал, екі ел ( Хән мен Үйсін) ара байланыс жақсы кезде жазылған Сыма Чянның еңбегіндегі Үйсін (乌孙) атауында мұндай пиғыл байқалмайды. Керісінше оны күннің ұрпағы (“Күн немересі”) деген мағыналы иероглифпен хаттапты. Бұл туралы алдағы бір тұста тағы аялдаймыз.

Қазақ оқу-ағартуының тарихы

Археологиялық деректерге және тарихи жазбаларға негізделгенде қазақтың тегіне тығыз қатысы бар ерте заман ру, ұлыстық елдерде жазу болғаны, оқу-ағарту істерінің де болғаны байқалады.
Бірінші, ертедегі оқу-ағарту.
Есік қорғанынан шыққан күміс тостағандағы жазу, біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ-І ғасырларда батыс өңіріне жіберілген ғұн патшасының жолхаты, үйсін еліне жіберілген Қытай патшалығы ханшаларының үйсін тілін үйренуі қазақтың тегіне қатысты ерте заман ұлыстарында оқу-ағартудың болғанын дәлелдейді.
Ғұндардың, үйсіндердің, оғыз-қыпшақтардың және керей, найман сияқты ұлыстық мемлекеттердің бақсы-балгерлері ерекше орны бар оқымыстылар болған. Мысалы, «Ханнама батыс өңір шежіресінде»: «Хан патшалығының әскері келетінін естіген соң ғұндар бақсы-балгерлер жіберіп, олар жүретін жолдар мен өткелдерге сиыр, қой көмдірді де, сиқыр дұға оқытып әскерлерді құртатын бөгет жасады», – делінген. «Тарихнама» мен «Ханнамадағы» үйсін еліне тән материалдарға негізделгенде, профессор Жаң Шиян: «Сол замандағы үйсіндердің жазуы болғанына кәміл сенемін, бұл жазудың қашан да табылатыны сөзсіз», – дейді. Уаң Миң Жы мен Уаң Биң Хуа «Үйсін туралы зерттеу» деген кітабында үйсіндер мен хан патшалығы арасындағы қарым-қатынастар жөніндегі тарихи деректерге және үйсін еліндегі әр деңгейдегі мансаптыларға зерттеу жүргізе отырып, сол тұстағы ұқсамаған ұлыстар арасындағы саяси, шаруашылық, мәдениет саласындағы барыс-келістер үшін тілдің аударылуы, аудармашы мансаптыларының қойылуы аса қажетті еді деп жазады да, Шияң Фу ханшаның үйсін тілін үйренуін мысалға ала отырып, үйсін елінде қалай да «аудармашылар бастығы», – болған дейді. Бұл ـــ үйсін елінде шетелдермен қарым-қатынастың қажеттілігі үшін аудармашыларды тәрбиелейтін, басқаратын уәзір болған деген сөз.
Қазақ халқын құраған керей, найман, уақ сияқты ұлыстық мемлекеттердің көне түркі жазуын қолдануы оқу-ағарту жұмыстары болмайынша жүзеге аспақ емес. Бартолд пен Әлкей Марғұланның зерттеуінше, «бітік» ـــ ғұн дәуірінен келе жатқан ескі сөз. Шыңғысхан дәуірінен бұрын қазақ даласындағы қыпшақтар, қаңлылар, оғыздар, қарлықтар, керейлер, наймандар, шектілер, қияттар, үңгіттер, яғмалар өздерінің атақты бітікшілері, абыздары, бақсылары болған елдер. VIII ғасырда шу қаласын мекендеген қарлықтардың елге білім тарататын ұстаз бітікшісін Әли Шашақ деп атаған. Рашид-Ад-Диннің жазуынша, керей Он ханының ұлы бітікшісі Құтты Бұка барлық керей елін жазуға үйреткен. Ал найман ханы Таянның атақты орда бітікшісі Тататұңа найман елінің ірі оқымыстысы болғанның үстіне, Шыңғысханнан наймандар жеңілген соң Шыңғысханның ордасында оның балаларына жазу үйреткен.
Ислам діні тарағаннан кейін қазақ халқын құраған қаңлы, қыпшақ, жалайыр, дулат тайпаларынан араб тіл-жазуын толық игерген ірі ғалымдер шыққан. Мысалы, Әбунасыр әл-Фараби, Жамал Қарши, Мұхамед Хайдар, Қадырғали Жалайыри тағы басқалар.
Екінші, тәрбие.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен шұғылданып, көшіп-қонып жүру сапарында өз өміріне сай мәдениет қалыптастырып отырған. Құрбанғали Халиди қазақ арасындағы ойшылдар, ел басы хан-сұлтандар, билер, қара сөздің қайығы аталған шешендер, шежірешілер туралы арнайы тоқталады. Ол былай деп жазады: «Қазақ халқы оқу-жазуды білмей-ақ, кітапты көрмей-ақ, ауыздан-ауызға айтылып келе жатқан ежелгі тәлімдерді, естіген сөздерін ұмытпаған. ...Данышпандар ақылды екіге бөледі: біреуін, табиғи ақыл дейді. Қазақ халқында тәлімдік ақыл болмаса да, әдеп болмаса да ой жүгірту, талдау арқылы жақсы-жаманды айыра алатындықтан, бұларды бәдәуи дегеннен гөрі, табиғи мәдениетті ел десек, теріс болмайды», – дейді.
Үшінші, қазақ халқы бала тәрбиесіне бала ес білгеннен-ақ көңіл бөледі.
Үй іші тәрбиесі мен қоғамдық тәрбие тығыз бірлестіріледі: жастарға, тәрбие алды мен адамгершілік, ақыл-ой жасынан беріледі. Оларды үлкенді құрметтеуге, кішіні аялауға баулиды, ата-ананы, аға-әпекелерді ғана емес, бүкіл рулы елдегі үлкендерді құрметтеу, туыстар арасындағы бауырмалдық, дос-жарандар арасындағы адалдық орнату тәрбиесі беріледі. Сол себепті де қазақ халқында «баланы сылау өсіреді, қарды қылау өсіреді» деген мақал пайда болған.
Төртінші, қазақ халқында балаға сәби күнінен бастап аты-жөн тәрбиесі беріледі.
Қазақтың әр баласы жеті немесе тоғыз атасын жатқа айта білуге тәрбиеленеді. Егер баланың ата-анасы бұл тәрбиеге немқұрайлы қараса, ол кінәлі саналады. Аты-жөн тәрбиесін ала алмаған бала жөнінде қазақта «жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі» деген мақал бар. Осындай тәрбиенің арқасында «шежіреші» аталатын, ауызша тарих сөйлей алатын, ата жөн қуатын білімді адамдар жетілген. Бұлардың аузынан жазып алынған шежірелер IX-X ғасырдан бастап тарихи естеліктерге түсе бастаған еді. Мысалы, дулат тайпасынан Мырза Қайдар, жалайыр тайпасынан Қадырғали Жалайыри құнды мәліметтер береді. XVIII-XIX ғасырға келгенде қазақ шежірелері жазба тарих бетіне түсе бастады. Кейінгі дәуірлерде қазақ тарихының зерттелуіне, жазылуына негіз болды.
Бесінші, қазақ халқында қолғанат болысымен-ақ балаға еңбек тәрбиесі беріледі.
«Еңбек етсең, емерсің», «еңбек түбі – зейнет» деген аталы сөздер осындайдан туған. Қазақтың шаруашылық өмір қажетінен шыққан еңбек түрлерінен үйшілер, ұсталар басқа да әр алуан қолөнершілер жетіліп отырды.
Алтыншы, ислам дінінің шариғат тәрбиесі мен қазақтың әдет-ғұрып заңдары тәрбиесі тығыз бірлестіріледі.
Осы арқылы жас ұрпақ заңға, жол-жосынға, әдет-ғұрыпқа құрмет етіп және оған бойсұнып отырады.
Жетінші, қазақ халқы баланы жас күнінен өлеңқұмарлыққа, ақын-жыраулыққа, шешендікке, домбырашылыққа баулу жұмысын қалыс қалдырмайтын.
Дайындаған: Мейіржан Әуелханұлы

Пасха аралының тас мүсіндері

28 Тамыз, 12:47

Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Пасха мүсіндерінің бас бөліктерінен бөлек дене тұлғалары да табылған. Ең қызығы, ғалымдардың ешқайсысы бұған дейін тарихи ескерткіштердің қосалқы бөліктері барын ойламаған.

Пасха аралы Рапа-Нуи және Исла де Паскуа деген атпен таныс. Ол Тынық мұхитының оңтүстік-шығыс бөлігінде полинезиялық аралдың жарты аймағында орналасқан. Оның әйгілілігі Рапануи жұрты жасаған көлемді ірі мүсіндерімен байланысты. Қазіргі уақытта басты мүсін Рана Паракуда жерінде, ал қалған ескерткіш тастары аралға тас платформасы ретінде жайғастырылған.

Аралда жалпы саны 900-ге жуық тас мүсін бар. Ғалымдар зерттеу барысында мүсіндерді жай топырақ бетінде орныққан деп есептеп келген. Кейін бірнеше тас ескерткіштерінің бүкіл қол-аяғы дене мүшесімен жалғасатынын анықтады. «Пасха аралының мүсін жобасының» директоры Джо Энн ван Тилбург өз сөзінде: «Қазба кезінде археологтарымыз жеті метрлік кеуде мүсіндерін тапты. Осыған орай, біз, Пасха мүсіндерінің дене мүшелері бары туралы айтқымыз келеді» – деген болатын.

Жүргізілген зерттеу нәтижелері құпияға толы мүсіндердің салмағы 6 тонна, ал биіктігі адам бойынан біршама ұзын екенін көрсетті. Мұндай мүсіндер Пасха аралында 100 жыл бұрын мекендеген тайпаларда маңызды рөл атқарғандығын білдіреді.

Тас мүсіндерге жақын арадан адамдардың жерлеу орындары да табылған. Сонымен қатар жасаған сараптамада фигуралардың салт рәсімдерінде пайдаланылатыны белгілі болды. Оған қазба орнындағы бояғыш заттар дәлел бола алады. Және де археологтар осыған сәйкес сол заманның мүсіншілері өз келбеттеріне ұқсастыра отырып ескерткіштерді бояған деген болжам жасайды.

Әйтсе де, Пасха аралының әлі көптеген құпия сырлары ашыла қоймағаны түсінікті. 2011 жылы зерттеушілер жергілікті жерден адамдардың қартаю үрдісін өзгертетін зат тапқан. Ол рапамицин деп аталады. Оған адамдар «Мәңгі жастықтың сиқырлы суысыны» деп ат қойған. Бұл препаратты іс жүзінде адамға қолданған сәтте ғалымдар рапамициннің денедегі зақымдалған жасушаларды жойып, сау жасушаларға әсер етпейтіндігін байқаған.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (6)

4. ҮЙСІНДЕР ТҮРІК ТЕКТІ

Бертінге шейін Үйсін, т.б. этностардың нәсілдік тегі жайлы көзқарас әр алуан болып келді. Оны Хан Каңшин мен Пан Чифыңның «Үйсіндер мен нүкістердің анторпологиялық тегі» деген мақаласындағы мынадан-ақ байқайсыз: “Үйсіннің этникалық аттрибуциясы (归因, тартымы) жөнінде, бұрынғы ғалымдар көп реттерде тіл ғылымы тұрғысынан әр түрлі қуаттамаларды алға қойған. Олар W. M. McGovern (1939) дегеннің сараптауы бойынша негізінен мынадай екі түрліден тұрады: бір түрлі пікірдегілер үйсіндерді түрікке тәуелді деп қарайды, енді бір түрлі пікірдегілер үнді-еуропа нәсіліне [ ] жатады деп есептейді, оның үстіне соңғы көзқарастағылар көп санды ұстап келді. Ал енді Жұңго ғалымы Цын Жұңмянның байымдауынша, Үйсін ұлысын Ж. Дегинь татарларға, Нюман финн-угорларға, Кларпулошин үнді-ариларға, Фиестр скифтерге, В. В.Григорьев, Петровский қырғыздарға, Аристов пен Радлов, сондай-ақ Ширатори Куракичи мен Ханеда Тоурулар түріктерге жатады және т.б. дейді. Нүкістің (Юежының, Жүздің) этнотегі жөнінен де түрліше пікірлерді кезіктіруге болады. Негізінен оны татарларға, тибеттіктерге, түріктерге, ғұндарға тәуелдейді, сонымен бірге бірқыдыру ғалымдар оны үнді-еуропа нәсілдеріне [ ] жатқызуды жақтайды. Міне осындай этимология тұрғысынан этникалық аттрибуциясын айқындауда, кей ғалымдар (мысалы, Хань Каңшин, Пән Чифың дегендер «Үйсіндер мен нүкістердің антропологиялық тегі» сықылды еңбектерінде) үйсіндерді кавказдық нәсіл жүйесіндегі бір этноспен байланыстырады. Нүкістерді кавказ нәсіліндегі этноспен байланыстыратындар да аз емес”. Бұлардағы олқылық – түріктердің (соның ішінде қазақты құраған тайпалардың денінің) алғашында еуропойд нәсілді болып, артынан моңғлойдтармен метистеніп, біртінде бүгінгі күйге келгенін, демек ұзақ тарих барысындағы эволюциялық процесті ескере алмау
Алайда, меніңше, бұған қарап Үйсіндердің нәсілдік тегі әлі де беймәлім деуге келмейді. Бұғанға шейінгі үйсіндердің тегі туралы алуан пікірлер ішінен сөзі қисынды да дәлелді көп санды ғалымдардікін жинақтай түссек, түптеп келгенде мынадай көзқарастарға саяды:
А. Шығыс ирандық текті деу. Өткен ғасырдың 30 жылдарында КСРО ның А. Н. Бернштам уәкілдік еткен ғалымдары үйсіндер шығыс ирандық сақтардың бір бұтары, сақ пен үйсін мәдениеттері бір мәдениеттің екі сатысы деп қарады. Бұл арадағы “сақ пен үйсін мәдениеттері бір мәдениеттің екі сатысы” деп қарауда тұрған қателік жоқ. Егер бұлар ол кездегі сақтардың көп тайпалы, көп тілді (Неміс ғалымы А. Фон-Ликогша айтқанда, “тек Шынжаң өңірінде он жеті түрлі тіл, жиырма төрт түрлі жазу қолданылған” [ ]) екенін ескерсе, содан барып төмендегі көзқарастарға бейімделсе ұтар еді. Бәлкім еуроцентристік сезім оны бұйыртпаған шығар. Бұл көзқарастағыларға біздің “солай деген күнде де, ол үйсіндердің бір жаққа бір жан қалмай қотарыла көшіп кете қоймағанын, сол жұртта қалғандарының кейін келе түрік тілділерге сіңіп, ассимилияцияланғанын, Үйсін ұлысының бұл өңірдің мемлекеттілік тарихынан талай бетті алып жазылуға тиістілігін мойындасаң болғаны” дегеннен артық талап қоюымыздың қажеті шамалы. Олар әрине бұған еріксіз келіседі.
«Ханьнама. Батыс Өңір баянында»: “Батыс Өңірде (бұл арада қазіргі оңтүстік Шынжаң айтылып тұр. - С. Ж.) әсілі 36 хандық бар еді. Кейін бөлшектене келе 50 неше хандық болды. Олардың бәрі ғұндардың батысы мен үйсіндердің оңтүстігіне орналасқан. Батыс өңір хандықтарындағылардың дені жергілікті адамдар еді. Олардың тұрғын қалашықтары, егістік жерлері және баққан малдары бар-ды. Әдет-ғұрыптары ғұндар мен үйсіндерге ұқсамайтын. Олардың бәрі де ғұндарға тәуелді болатын” делініпті. Демек, бүгінгі оңтүстік Шынжаңнан шығып жатқан археологиялық табыстарға (әсіресе сақтардың түрік емес тайпаларына тән жазулар мен тіл деректерге) сүйеніп, әдет-ғұрыптары ғұндар мен үйсіндерге ұқсамайтын оларды үйсіндерге қоса салуға, бүгінгі солтүстік Шыңжаң жақта өмір сүрген үйсіндерді де солар сықылды дей салуға келмейді. Демек үйсіндер - сол тұстағы Тарым өңіріндегі, ақ нәсілді болғанымен, тілі басқа халықтарға ұқсамайтын түрік тілді халық.
Ә. Ғұн текті деу. Үйсіндердің ғұндармен салттастығы да, б.з.д. Ⅱғасырдың алғы жарымында соның қол астындағы шағын ел болғаны да жылнамаларда ашық айтылған. Ғұн қағанатының ең кемінде батыс жағындағылардың түрік тілді екенін де дегенбіз. Үйсіндер тәуелсіздік алып, Ғұн қағанатынан бөлініп шыққаннан соң да, ара тұра шайқасып қалған сәттері болғанымен, екі жақтың құдандалық сыйластығы да, “қарыстан көрі сүйем жақын дейтін” сезімдері де үзіліп көргені жоқ. Бұл да жылнамалардан айқын аңғарылады. Ғұн қағанатындағылардың талайы батысқа, тіпті Еуропаға ауғанда оның бірқыдыруының Үйсінде қалғаны тағы бар. Б.з.д. І ғасырдың орта шеніне келіп, Үйсін ұлысы екіге ыдырағанда да, кемінде көп санды үйсіндер ғұншылдығын әйгіледі. Бірақ Ғұн қағанаты да көп тайпадан құралған мемлекет. Оның ішінде ақ, сары нәсілділер де бар-ды. Үнді-еуропа тіл жүйесіндегілер мен алтай тіл жүйесінде сөйлеушілер де бірге–тін. Үйсіндер солардың қайсысына жатады немесе таяу? Бұған жауап ашық болуға тиісті. Демек бұл екінші көзқараста тек нақтылық қана кем. Меніңше ғұндардың шығыс жағындағы бауларында бейтүрік (алтай тіл жүйесіндегі моңғол, тұңғыс, т.б.) тілділер басым болуға тиісті. Ал, батыс тарабындағы (қазіргі Моңғолия даласынан Каспийге қарайғы өңірдегі) баулары негізінен түрік тілді баулар болған. Бұл екі жақта да әлі де үнді-еуропа тілділігін сақтап жүрген аз санды тайпалар тағы да болуға тиісті. Үйсін этносы - ғұндардың батыс жағындағылармен тектес, тілдес, діндес, түрік тілді этнос.
Б. Түрік текті деу. Бұл, Қазақстандағы көп ғалымдардан сырт, Ресей түріктанушысы В. В. Радлов, Жапон ғалымдары Ширатори Куракичи мен Ханеда Тоуру, Жұңгодағы хань ұлтынан шыққан Су Бейхай, Хоң Тау бастаған қалың бір топ ғалымдар мен қазақ ұлтынан шыққан Нығымет Мыңжанұлы, Жақып Мырзаханов, Жақып Жүнісұлы, Шадыман Ахметұлы, Ясын Құмарұлы сықылды көп ғалымдардың көзқарасы. Үйсіндердің тегі мен тілі туралы бұл зертеушілер “дегенмен де үйсіндердің түрік тектестігі туралы пікірді жақтаушылар басым деуге болады” [ ], “Үйсін тілі қолда бар материалдарға қарағанда түрік тіліне жатады” [ ] деп тұжырады. Бұлардың негізге алған тиянақтары көбірек те мығым. Мысалы, үйсіндер мен түріктердің аңыз, тотем (киетек), т.б. жақтардағы ұқсастығы; үйсіндердің түрік тілділігіне дәлелдердің молдығы; түрік елатасының (Ашынаның) үйсіндерден шығуы; үйсіндер жайлаған аумақтың түріктер шаңырақ көтерген тұсқа дүп келуі;...
Меніңше бұл ең қисынды да айқын көзқарас. Әрі бұл жоғарыдағы екінші қараспен қабысады. Үйсін ұлысы - ғұндар ішіндегі түрік тілді тайпалардың бір тобы деген айқын көзқарасқа әкеледі. Доктор, проф. М. Нәбижан: “Осы мәселені анықтаған Жұңго ғалымы...Шуй Сүн Жұңго деректерінде Күн ми деп жазылмаса, үйсін ваңы (Үйсн патшасы. – Н.М.) деп жазылады. Күнби деген үйсін сөзі” деп, пікірімізді тіптен нықтай түседі.
Үйсіндердің кейінгі кезде де түріктер ішінде болғаны біздің көзқарасымызды тіпті мықтап отыр. “Оны шығыстанушы С. Е. Малов Тоныкөк (Тонйұқұқ) ескерткіштеріндегі Үйсін есімінің жазылуымен дәлелдейді. Жетісу үйсіндерінің шығу тегін анықтау жолында А. Н. Бернштам, Қ. А. Ақышев, Г. А. Кушаевтар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. Шығыстағы Орқон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі деректер де осындай бұлтартпас қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл деректерге сүйенген Ресей ғалымдары үйсіндердің исседондармен туыс екенін дәлелдейді.... Б.з. Ⅵ ғасырынан бастап Үйсін этнонимі тарихи әдебиетте кездеспейді (Бұл автор үйсін этнонимінің бертінге шейін кездескен жерлерін көрмеген екен. Оған біз соңғы бөлімде аялдаймыз. - С. Ж.). Бірақ одан тараған рулар дулат, албан, шығыл (шігіл, жікіл, секел) Түрік қағанаты кезіндегі мемлекеттерді құруға қатысқан”[ ].
«Жоунама. Түрік баяны» деген кітапта “Арғы түріктер сақтардан шыққан” (“突厥之先，出於索国”) деген екен. Ғалым Чи Насың (耆那生) өзінің «Түріктер мен сақтар» деген еңбегінде, бұл деректегі “Суого деген - Саканың дыбыстық аудармасы (‘索’ 即Saka之音译). - дей келе, мынадай пікір білдіреді. - Ашына тайпасының төркінін сақтардан іздеу керек... Түріктер араласпа ұлт. Оның ұйтқы тегі - Ашынаның тайпасы. Түріктер бас көтерген алғашқы кезеңде, олардың хандық ордасы саф болатын. Жылнамалар Мұқан қағанды ‘Келбеті ерек. Кең бет, қызыл шырайлы. Көзі зеңгір’ деген емес пе. Демек Ашынаның тайпасы көк көз, қызыл жүзді секілді кавказ нәсілдік кей белгілерді сақтаған. Ал, ол билеген қалың Телек (铁勒, Телі) сықылдылардың көбі сары нәсілді болатын...(Тәңіртаудың шығысына таман ертерек келген түріктер - телек, т.б. тайпалар ертерек метистене бастаған шығар. - С.Ж.). Үйсіндердің ақ нәсілдігінде шак жоқ. Қазба жұмыстарынан шыққан, үйсін деп танылған сүйектер мұны дәлелдеп отыр. «Хәннама. Батыс өңір баянында», ‘Үйсіндер Батыс Өңір жат жұрттары ішінде бітімі ең ерекшелер. Бүгінгі хулардың (ғұздардың, 胡人- С. Ж.) шегір көз, жирен сақал, мешін іспеттілері - солардың тұқымы’ делінген. Үйсіндер мен кейінгі Түрік ығайларының байланысы тіпті тығыз... Үйсін мен Ашына - бір аттың екі түрлі аударылуы... Үйсін деген Asii дан шыққан ат. Үйсін сақтардың тайпасымен тектес, бірақ өзге бұтары. Ашына деген Asiani дың дәл аудармасы. Ежелгі сақ тілінде асияни - асы, қымбатты (‘价值’), асыл (‘高贵’) дегендік. Бұл Таң әулетінің уәзірі Ди Рынженің (狄仁杰) Ашына тайпасы Барқын таудың (Иньшань) асыл тұқымы (‘阴山贵种’) дегенімен қабысып тұр... Үйсіндердің мәнсап атақтары да кейінгі түріктердікіне өте жақын келеді... Бәрі де ежелгі сақтарға ұқсағанымен, ғадет-ғұрып жағынан түріктер ғұндардан көрі үйсіндерге таяуырақ... Түріктер қымызға құмар... Қазіргі Орта Азия түріктері әлі де сондай. Қымыз ежелгі сақтардың табысы (тағы бір табысы ат үстінен садақ ату). Бұл ғадет ғұндарда жоқ, тек үйсіндерде ғана бар...Түріктер есігін күнгейге қаратады, күнге тәу етеді, бұлар да сақтардың салты. Үйсіндер күнге өте табынады. Үйсіндердің патшасының лауазымы да күнби... Ежелгі үйсіндердің обаларының сыртқы пошымы да күн сықылды дөңгелек. Үйсіндердің киіз үйі де дөңгелек. Үйсіндер мен түріктердің бөрі тотемі туралы аңыздары да ұқсайды...Осының бәрі түріктердің үйсіндермен, сақтармен тығыз байланыста екендігін түсіндіреді”.
Дұрыс-ақ. Бірақ, бұл арада, Чи Насың, тек өз жұртына көбірек араласқан шығыстағы ғұндарды ғана назарға алып, батыстағы ғұндардың өзге түріктермен де, соның ішіндегі үйсіндермен де ұқсастық жақтарын байқай алмай отыр. Айта берсеңіз, Византия жазушысы Симокатта: “Күншығыста тұратын скифтерді біз түріктер деп атаймыз” [ ] деген екен!
Ал, енді, тегін тануға пайдасы болар деген оймен, “Үйсін” деген сөздің өзінің төркініне де соға кетейік.
Үйсіннің аты жайлы әр алуан талдау бар.
Талдаудың біріншісі. Шынжаң Қоғамдық Ғылымдар академиясының ғалымы Чян Бочюан (钱伯泉) былай да дейді: “Үйсін деген этностың аты кейінірек қойылған. Оның әсіліндегі дыбысталуы бойынша талдағанда Гыса (“曷萨”) дегеннің ертедегіше аударылуы болып шығады. Бұлар - Сүй, Таң әулеттері кезінде (б.з. 581-907жж.) Орта Азияның солтүстігінде мемлекет құрған Түрік Каса (突厥可萨) дегендердің ататегі. Бұрынғы Кеңестер одағындағы қазақтар мен біздің елдегі қазақтарға тығыз қандастық байланысы бар... Үйсіндер - түрік ұлт” [ ]. Дегенмен突厥可萨дегенді түрік хазар деп жүргендер де баршылық. Ол хазарлар - түрік текті халық. Оның ішінде қазақты құраған тайпалардың да көп болғанын ұмытпауға тиіспіз.
Тарих ғалымы, доктор, профессор Мұхаметханұлы Нәбижан өз еңбегінде, Үйсін дейтін “осы ел б.з.д Ⅳ ғасырға дейін өздерін ‘күн әулетіміз’ немесе ‘күн ұрпағымыз’ деп атаса керек. Сондықтан Жұңго авторлары олардың ‘күн’ деген түбір сөзін дыбыстап аударып, оған ‘ій’ немесе ‘роң’ деген анықтауышты қосып, оларды ‘күн ій’ – ‘күн бұратаналары’ деп атағандығы анық аңғарылады” деп өте дұрыс талдаған. Бұл туралы Чян Бочюан жоғарыда аталған еңбегінде ілгерілей түсіп: “Үйсін этносының өз атын үйсінге өзгертуден бұрынғы намы ‘Күн’ (昆) болатын. Алғы Чиң (б.з.д. 857-221жж. - С. Ж.) кезінде, солтүстік-батыс регионда, шынында да ‘күндер’ (‘昆人’) дейтін этнос болған [ ]... Үйсіндердің ататегі - ‘Күнше’ (‘昆邪’ [ ])... Бұрынғы үйсіндер ‘Күнрұң’ ( Күн бұратаналары, ‘昆戎’) делінген... Бұл этностың ‘Үйсін’ (‘乌孙’) деген аты Хән Уди заманында қойылған” дейді. Егер бұған сенсек, біріншіден үйсіндердің күнге табынуы еске оралады; екіншіден “Ғұн” дегеннің әсілі айтылымы “Күн” болуы мүмкін деген тұспалымызға да келесіз; үшіншіден “Күнби” (Күн пенделерінің биі) дегеннің түсіндірмесі де ашыла түседі;... Расында да, Хань әулетінен бұрынғы кездегі хань тілді жылнамаларда, үйсіндерді “Күн” (昆), “Күнрұң” (昆戎), “Күн-и” (混夷) дейтін ғадет бар екен. Мысалы, «Мыңзы. Ляңхұй хан тарауында», “Күн-и (күн адамдары)” - “混夷 (昆人)” деген сөз тұр [ ]. Бұл ғалымдар, Үйсін деген атты тәуелсідікке шыққаннан кейін, тайпа одағының, яғни ұлыстың (мемлекеттің) есімі ретінде Алыпкөк Елжау қойған деседі. Ондағы себебі Үйсінге өзге талай тайпалардың келіп қосылғандығы екен. Бұл бізді ілгерілей ойлауға итереді, әрине. Ойымызға “Күн” деген оның алдындағы ноқтаағасы тайпаның ғана аты болып, талай тайпаны қамтыған кейінгі Үйсін ұлысының шаңырағын көтергенде, “одақ” мағыналы “үйсін” дегенді істетуді құп көрді ме? !... дегендер оралады. Оны тағы зерттей жатармыз.
Өз аңыздарымыздағы “Ұмай ана” дегендегі “Ұ”, “У” ертеде күн дегенді білдірсе керек. Сонда, “Май” (дұрысы “Ма”, қазірде “Мама”) ана дегенді білдірген. Демек “У Май” деген “Күн Ана” деген сөз болып шығады. Хәндер буддизмді, талай өнерді біз жақтан (Батыс Өңірден) қабылдағанда, бұл жақтың бірқыдыру сөздерін де қоса алған болар. Соған бір дәлел - ханзушада да乌 дегеннің “Күн”, яғни ханзушадағы “тәйяң” “ры”(太阳, 日) мағынасы бар... Оның үстіне Алтай Аманжоловтың да осыған саятын сөздері бар. Бұдан “Үйсін” дегеннің этимологиясы (төркіні) “Күннің ұрпағы” дегенде жатырма деген ой да туады. Өйткені, “乌孙” ді иероглиф бойынша баспа бас аударсақ, “күннің немересі” дегенді білдіреді. “У” (тіпті Үй) деген күн болғанда, “Сын” (тіпті Сін) көне түрікше ұл дегендік болуы мүмкін (Арабша мен орысшада да солай [ ]).
Талдаудың екіншісі. Тағы бірталай ғалымдар Үйсін дегенді түрік (мысалы қазақ) тілінше “одақ”, “ұйысу” мағыналы деседі. Мұның да қисыны зор. Сайып келгенде, мүмкін кей диалектілерде乌 дың дыбысталуы У дан сәл-пәл өзгешелеу (мысалы, Ұ, Ү, Үй,... ) болған да шығар. Бірақ оның бүгінгі ортақ тілдегі (хань ұлтының путоңхуасындағы) У болып оқылуы көктен түсе қалған бертінгі оқылу дегеннің еш қисыны жоқ. Сондықтан, тағы айтайын, арғыларды былай қойғанда, қазіргі Жақып Мырзахановтардан тартып Шадыман Ахметұлына шейінгілердің 乌孙 ді Үйсін деп алуына дау жүрмейді. Иә,... Шадыман айтқандай, “Біздің ежелгі үйсіндер де осы батыс нұмдарының бірі Юншиң нұмдарынан тарады деген жорамалдар бар. Қазақстан тілгері Ғ. Мұсабаевтың үйсін этнонимін “үй” және “шен” деген сөздерге жіктеп талдауы да тегін емес” [ ]. Ол Ғайниден Мұсабаев әсілі: “Үйсін деген атау ‘үй’ және ‘сін (шен)’ деген екі сөз. Көне заманда ол сөздердің әр қайсысында жеке мағына болып, бертін келе қосылып, бірі-түбір, екіншісі - жұрнақ болып кеткен. Ескі түрікмен тілінде үйшен (Көроғлы жырында) бір нәрсенің үйілген, топталған жері деген мағынасы осы күнге дейін сақталған. Сондықтан үйсін сөзін ру, тайпалардың жиналған жері, мемлекеті деп ұғуға болады” деген болатын, «Үйсін туралы пікірлер» деген шығармасында. Расында да үйсін дегеннің бүгінгі “одақ” мағынасындағы “ұю”, “ұйысу”, “ұйыссын” сөздерінен шығуы да әбден ықтимал. Үйсін мемлекеті тайпалар одағы болды емес пе. Бұлайша талдау жоғарыдағы бірінші талдауды құптай да түседі.
Осы арада мынаны да ескерте кетейін. Үйсін дегеннің бүгінгі “одақ” мағынасындағы “ұю”, “ұйысу”, “ұйыссын” мағыналары, жоғарыдағы бірінші талдауда айтылған “күннің немересі”, ‘күн әулетіміз’ несесе ‘күн ұрпағымыз’ дегеннен кейін және сол атау қалыптастырған реалдыққа тіке байланысты шығуы да йқтимал. Күн ұрпақтарының басы құралған жағдай ұзаққа созыла келе құралу, ұйысу сықылды мағынаны да туғыза алады.
Талдаудың үшіншісі. Кей қаламгерлер (мысалы, синолог Виктор Г. Маер) үйсін дегенді Литова тіліндегі “асва” (“ašva” - 母马 - бие) дегеннен шыққан дейді. Мұнда еш қисын жоқ [ ] . Ал, жоғарыда айтқанымыздай, қазақтағы Үйсін - “乌孙” тайпасы моңғолдағы сүйшіндерден (Шюйужынбу -许兀慎部, яғни旭申 тайпасынан) шыққан деушілер де кезіккен. Бұл, қисын жоқ қана емес, тіпті күлкілі талдау. Сондықтан бұл соңғы талдауларға аялдамаймыз.
Біз енді талдауымызды мыналар арқылы толықтай да ілгерілете түсейік:
1. Үйсін, Ашына, Асы (Asii), Асияни (Asiani) дегендер үшін керкілдесудің қажеті жоқ. Үйсін - ұлыс аты. Ашына - тайпа атасының есімі. Ал, оның мағынасы - асияни дегендік - асыл екенін білдіретін баяндауыш (Бұл сөз қазіргі түркі тілдерінің бәрінде бар). А, О, Ү, Ұ дыбыстарының заман горизонтына ілесе, бір ұлттың өз ішінде де, бірінен өзге біріне өткенде де өзгеруіне таң қалу жарамайды. Ал маңайдағы алуан этникалық топтардың оны тіпті әр түрлі дыбыстауы мүмкін.
2. “Исседондар - ежелгі түрік тайпаларының бірі. Үйсіндердің арғы тегінің кейбір ғылыми әдебиеттердегі атауы” [ ] дегенге де әбден нануға болады. “Ғалымдардың бір тобы, сақтар әлемін зерттеуге елеулі еңбек сіңірген белгілі тарихшы Толстов исседондарды - үйсіндердің арғы бабаларын яссилер деп есептейді. Ясси атауында дыбысталу жағынан үйсінге жақындық барында дау жоқ... Ал, ис-се-дондарды Исет өзенінің ыстары, туындылары [ ] (сақтары) деп пайымдау бар... Ал бұлар туралы білетініміз - яс-си тайпасының есімі Сыр өңіріндегі Яссы шаһарының атында сақталғаны” дейді Әнес Сарай «“Қазақ” атауының ізімен» деген мақаласында. Бір ұлттың әлде неше түрлі аталуы, бұрынғы заман түгіл қазірде де бар. Мысалы Жұңгоның негізгі тұлғалық ұлты хән, китай, қытай, чайнес, чин, шін, қытайлық, хуарын, т.б. деп аталып келеді. Қазақ та соңғы ғасырлардың өзінде “қырғыз”, “қайсақ”, “хасакы”, ‘хаса’ аталды. Ендеше бұл исседон сөзінің төркінін, тұқияндық мағынасын іздей түсу ғана керек. Бәлкім ол да кезінде асыл дегенге таяу мағына беретін сөз болып шығар. Үйсін туғандар дегеннің өзге тілмен бұрмалана дыбысталуы да болар.
3. «Чытан» дейтін сайтта (扯淡网): “Хән әулеті кезінің «Жау Шы Илин» (《焦氏易林》) деген кітабында ‘Үйсіндердің әйелдері шүңірек көз, қара қожалақ, ындыны өзгеше’ (‘乌孙氏女，深目黑丑，嗜欲不同’) дейді. Бұған қарап үйсіндерді әлі ақ нәсілдіге өзгере қоймаған терісі қара адамдар ма деп қаласың. Ал, Таң дәуіріндегі Ян Шыгу (颜师古) деген «Хәннама. Батыс өңір баянына» салған түсіндірмесінде, ‘Үйсіндердің бітімі тым ерекше. Бүгінгі көк көз, жирен сақал, маймыл кейіпті хулардың (胡人) тегі сол нәсілден’ (‘乌孙于西域诸戎，其形最异，今之胡人青眼赤须状类弥猴者，本其种也’) деп жоғарыда айтқанымызды ( түріктер моңғолойдтармен араласа қоймаған кезде ақтар – еуропойдтар еді дегенімізді. - С.Ж.) қайталағандай жазады. Бұл сөзге негізделсең, үйсіндер жирен шашты, зеңгір көзді, ақшыл еуропеоид нәсілінен болып шығады. Бұл екі сөз өзара қайшы тұрғанымен, үйсіндердің хәндерге ұқсамайтын нәсілден екенін танытады-ақ... Археологиялық материалдар үйсіндердің талай типі барын, үйсіндер мен Тәңіртау регионының сақтары бір ұлт тобына тән екенін түсіндіреді. Уей, Жин әулеттерінен (б.з. 220-420жж. - С. Ж.) кейінірек үйсіндер Телі, Түрік тайпаларына (өз қандастарына. - С. Ж.) қосылып кетті. Бүгінгі Тәңіртау регионындағы Қазақ, Қырғыз сықылды бұрын көшпенді болған ұлттардың бәрі де үйсіндермен қандас” депті. Бұл арадағы 'өзара қайшы тұрған’ екі сөз ісжүзінде қайшы емес. Бірі үйсіндердің толық ағара қоймаған, қара қожалақтары азда болса әлі бар кезінің, ал енді бірі ағарған, бірақ сарғая қоймаған тұсының келбетін айтып отыр.
Біз, әрине, ертедегі үйсіндерді тікелей, қарапайым түрде, тек бүгінгі бір ұлтқа ғана тән, одан өзгеге ататек емес, өзгеге сан қайнатса да сорпасы қосылмайды дей салғалы отырғанымыз да жоқ. Бұл ол үйсінді “бүгінгі қазақтағы үйсіндермен еш байланысы жоқ” дей салудай-ақ күлкілі болар еді.
Бізге жеткен Үйсін ономастикондары да аз емес. Бірақ оның көбі әлі қалпына келіп үлгермеді. Қалпына келгендерінің бәрі қазіргі түрік, не көне түрік тілі екенінен хабар береді. Мысалы, бөрі (“拊离”), би (“靡”), ябғұ (叶护), тәңір (“天日”), күн (昆), т.б. Бұлар да біздің жоғарыдағы көзқарасымызды нықтай түседі. Бұл пікірімізді құптайтын өзге деректер де баршылық. Мысалы,
1. «Тарихи жазбалар. Дад-уан баяны»: “Дад- уанның (Ферғананың - С. Ж.) батысынан Парфияға дейінгі елдердің тілі түрліше болғанымен, бір-біріне өте жуық. Бірінің сөзін бірі түсіне береді. Адамдары шүңірек көз, еркектері қаба сақалды, мұртты келеді. Саудаға шетінен жүйрік, бір тиынды да ары-бері жібермейді” деп көрсеткен. Үйсін, Қаңлы, Алан, Жүз елдері осы көрсетілген Парфияның бергі (шығыс) жағындағы жағрапиялық өңірде. Парфия сықылды елдер жұртының шығыс жағындағы бұл аталғандар ол кезде ақ нәсілділер ішіндегі түрік тілділер болған.
2. Жоғарыдағы Хан Каңшиндердің мақаласында мыналар да айтылған екен: 1936 жылы Кеңестер Одағының ғалымы Т. А. Трофимова Қырғызстан аумағынан ашылған үйсіндердің обасынан шыққан бас сүйектің орта типтегі екеуі жерорта теңізі нәсіліндегілердің типіне жатады, қалғаны Памир-Ферғана типіне жатады [ ] деп есептепті; 1948 жылы Г.Ф. Дебец краниологиялық көрсеткіштер жағынан, бұл орта типтегі екі бас сүйектің басқа қалған бас сүйектерден зор айырмасын байқау қиын, оның орта типтегісі болсын, әлде қысқа типтегісі болсын, бәрі кавказ нәсіліндегілердің ерекшелігін аздап көрсетеді деп есептеген екен; Ал, Хан Каңшиндер, 1960 жылдары Сатыдан (Шаты - Өртекестің бір ауылы) қазып алған бас сүйектерді зерттеулеріне негізделе келіп, “Біздің алғашқы анықтауымызша..., осы бас сүйектерден кеңсірік сүйегі дөңестеу, мұрнының ұшы қайқайыңқы, беті салыстырмалы кішілеу, ат жақты, қасқа тісі жалпақ емес сықылды кавказ нәсіліндегілердің ерекшелігін айқын аңғаруымызға болады... Үйсін, Нүкіс этникалық аттрибуциясы жөніндегі зерттеулерге, ежелгі жазба деректерддегі үйсіндер мен нүкістердің дене бітімі жөніндегі байымдауларға және сүйек жөніндегі антропологиялық тексерулерге негізделгенде, үйсіндердің кавказ нәсілі құрамына жататын тұрғындар екеніне шүбәлануға келмейді дейтін таным қалыптасты. Нүкістердің сүйек бітімінің ерекшелігі айқын болмағанымен, кавказ нәсіліне тәуелді болу мүмкіндігі аса зор” деп түйеді.
3. “Меніңше, - дейді Лиң Гань, - түріктер түгел Түрік нәсілінен, ал шығыс хулар моңғол нәсілінен... Ғұндар моңғол нәсіліне жатпайды, түрік нәсіліне тән (үйсіндер осы ғұндардың ішіндегі, батыс хулар аталып жүрген бір бау емес пе еді. - С. Ж.). Ноян тауындағы №25 ғұн қабіріне жүргізілген археологиялық қазбадан ғұн келбеті түсірілген кесте сурет шықты. Суреттегінің қолаң шашы артына қайрылған, маңдайы кең, бадырақ көз, қою мұртты, әлпеті суық, өте сусты. Моңғол археологы Ц. Доржысұроң: ‘бұл кестеге сызылған адам - қабірдің иесі, ғұн’ - дейді. Өзге ғалымдар да, моңғолдарда мұрт болмайтындықтан, кестедегі жан моңғол нәсіліне жатпайды деседі. Ықылас аударарлығы - оның қарашығын қара қылғанымен, өзгесін зеңгірмен кестелегені. Бұл ғұндардың түрік нәсілдігін шешуге күшті заттық дәлел беріп отыр. Өйткені түріктердің бет әлпеттік белгісінің (нәсілдік нышанының) бірі - көк көзділік пен қою мұрттылық... Ғұндар - толып жатқан алуан ұлт пен нәсілден құралған тайпалық этнос. Ғұн нәсілін зерттегенде, Ғұнның ноқтаағасының - Луанди [ ] (әр әулет тәңірқұттар шыққан 挛鞮氏) руының сүйегі уәкілдік етілсе ғана типтік мәнге ие бола алады. Луандилермен жақын қандастығы не құдандалығы бар өзге - Хуян (呼衍), Лан (兰), Шюйбу (须卜), т.б. тайпалардікінің де уәкілдік сипаты бар... Ұйғыр (回纥), Түрік (突厥), Шюеянто (薛延陀) үшеуі - Телі (铁勒) жүйесіне жататын бұтарлар... Алтай мен Тәңіртау өңірінде, толып жатқан түрік тілді алуан этнос ежелден тіршілік еткен (Үйсін де соның бірі. - С. Ж.). Сондықтан мұнда тұрған түріктер атамзаманнан бері оған ізін де қалтырды, күшейген кезі де болды. Демек бұл регион б.з. 840 жылы ұйғырлар келуден бұрын-ақ түріктесіп кеткен болатын” [ ]. Демек, “үйсіндер үнді-еуропа тілді” деп безерушілер, кемінде, осыны - б.з. 1-мыңжылдығының басында, бұл өңірдегі түрік тілді еместердің де түріктесіп кеткенін мойындауға тиіс.
Профессор Лин Гань: “Әйгілі ирантанушы ағылшын У. Б. Һенниң (亨宁): Ежелгі Вавилон сына жазбаларында талай рет кезіккен гутилердің (кути, Guti/Kuti) кейінгі тохарлар болуы әбден ықтимал дейді. Һенниң лингвистикалық дәлелдеу арқылы, гути тіліндегі арнайы атауларды тохаршамен салыстыра келіп, олар ара тығыз байланыс барын тапқан. Бұдан да қызығы, гутилердің іргелес шығысында оларға ағайын Тукри (图克里, Tukri) тайпасы да бар екен. Бұл дәл Тохар (吐火罗), Дахата (敦煌) дегеннің тілдегі баламасы. Ал, Гутиді тохарларға жататын Чюцы (Күчар, 龟兹), Жүз (Нүкіс, 月氏) сықылдыларға телуге болады... Тохар тайпалары,... талай елді басып, Орта Азияға келген. Олар жол бойы, б.з. Ⅴ-Ⅷ ғасырларына тән тохарша құжаттарды қалтырған... Ежелгі Иран мен Жұңго жазба деректерінен де Иран мен Жұңго арасындағы сауда жолының иесі... ең алғашқы үнді-еуропалықтар - тохарлар екені белгілі... Тохарлар Орталық Азияға екінші үнді-еуропалықтардан - арийлерден әлдеқайда бұрын келгендіктен, протоүнді-еуропалықтар (алғашқы үнді-еуропалықтар) мен протохань- тибеттіктердің ең ерте араласуы тохарлар мен хуашялар (华夏人) арқылы жүзеге асқан. - дей келіп, енді бір тұсында, - Бұдан сырт, «тау-телегейнама» (《山海经•海内南经》) сықылды жылнамалардағы ‘Ғұн - кәйти мемлекеті (匈奴、开题之国), бұлардың елі солтүстік-батыста’ деген сөз де бізге дәлел ұстатып, мынаны түсіндіреді: Ғұнның Чиң, Хән әулеттерінен бұрынғы орны Жұңгоның батыс-солтүстігінде; мұндағы ‘кәйти’ деген Һенниң тұспалындағы ‘гути’ (кути, Guti/Kuti) дегенді еске салады. Егер бұл екеу ара байланыс бар болса, онда ғұндар оңтүстіктегі Хуаңхы алабына ірге кеңейтуден бұрын тохарлармен араласқан болып шығады” [ ] дейді.
Қызықтың үлкені - мұның “Эфиопиялық сақтардың ішіндегі түрік тілді тайпалар да, сонау атамзаманда, еуропа жаққа ат басын тіреген, сосын ол жақты жерсінбей, ‘талай елді басып, Орта Азияға келген’, ‘Һенниң тұспалындағы Тукри (图克里, Tukri) деген’ - түрки, түрік тілділер” дей алмауы! Бәлкім бұл арада да еуроцентризм ықпалы өз өнерін көрсетіп тұрған шығар.
Бұл арада, есіңізге Уаң Жылайдің мына сөзін сала кетейін. Ол Былай деген болатын: “Орта Азия мен Шынжаңдағы түркі тілін қолданатын әр-бір ұлт өзінің қалыптасу барысында, Түрік тегіне мұрагерлік етіп қана қоймай, түрікке ұқсамайтын, жерлік үнді-еуропа тілді ұлттардың тегін де қабылдады. Шынжаңдағылар Түнязылық текті де қабылдады. Біз бұл регионның ұлт тарихы мен мәдениет тарихын зерделегенде, бұл үш түрлі қайнарды ескеруге тиіспіз. Сонда ғана біржақтылық сырқатынан айығатын боламыз. Орта Азиядағы осызамандық түрік тілді әр-бір ұлт әрі шеттен келген, әрі төлтума деуге де болатын шығар. Өйткені олар - мұндағы ежелгі тұрғындардың қарапайым ұрпағы да емес, әрі оларға байланыссыз да емес, оларды қабылдаудың жемісі... Біз ертедегі үнді-еуропа тілді және басқа нәсілдегілердің қазіргі түрік тілді ұлттар құрамына енгенін жоққа шығара алмаймыз... Орта Азия - ежелден көп ұлт шыққан сахна. Сол көп ұлттың қосылуы мен көп түрлі мәдениеттердің ауысуы, кірігуі - бүгінгі ұлттардың қалыптасу көзі, сондай-ақ бұл ұлттардың көркею, даму және ілгерілеуде басып өткен жолы” [ ].
Жөн сөз!
Сонымен, жоғарыда баяндалған деректер мен талдауларды сая келіп, мына қорытындыға тоқтағанымыз жөн сықылды.
1. Ежелгі үйсіндерді қамтыған бұрынғы жалпы түріктер - Ұлы Далалық сақтардың ұрпағы, сақтар ішіндегі кавказ (еуропеоид) нәсілді этностар. Бұл көзқарастағы ғалымдар аз емес. Мысалы, Г. А. Кушаев, К. А. Ақышев, Ж. Чарпантиер, У. М. Мкговерн, Юй Тайшан (余太山), Оразақ Сымағұлов, т.б.лар. Бірақ оның ұрпағы бертінгі кезде шығыстан келген сары (моңғолоид) нәсілділермен араласа келе, біртіндеп метистене барып, бүгінгі қазақ, т.б. метис ұлттарға сіңген.
2. Үйсіндер - сақтар ішіндегі түрік тілді этнос.
Алайда ол ұзақ тарих барысында өзіне енген немесе өзі барып сіңген басқа тайпалардың не тайпа уәкілдерінің ықпалынан басқа (парсы, моңғол, араб, т.б.) тіл лексикаларынан едәуір қабылдаған.
3. Үйсіндерді үнді-еуропа (шығыс иран) тілді деп қасарысушылармен айтысудың қажеті шамалы.
Бірақ олар кемінде екі нәрсені мойындауға тиісті: бірі, бұл өңірді б.з. бірінші мыңжылдығының ортасынан бастап түріктер биледі, өзге тілділерді (соның ішінде оларша “үнді-еуропа тілді үйсіндерді” де) түріктендірді; енді бірі, түріктер иарандықтарды да билеген, ал ирандықтар түрік халықтарына ұзақ уақыт және терең ықпал да жасаған (бұл туралы алда тағы аялдаймыз). Бүгінгі қазақ тілінде 3000 нан астам парсы сөзі, ал иран тілінде 6000 дай түрік сөзінің жүруі бұған мықты айғақ. Сондықтан не тек тілге, не тек нәсілге ғана қарап ежелгі үйсіндерді айдалаға алып қашу орынсыз

Бүгінгі еуропалықтардың арғы тегі анықталды

Астана. 18 қыркүйек. Baq.kz – Бүгінгі еуропалықтардың арғы тегі анықталды. Ғалымдардың пайымдауынша, олар африкалық аңшылар мен Таяу Шығыстан келген малшылардың және Сібірдің ежелгі тайпасының араласуынан пайда болған. Бұл жайында Nature журналына шыққан зерттеу мақаласында айтылады.

Бұл үш нәсілдің халқы шамамен 7 мың жылдай уақыт бұрын бір-бірімен қатынасқа түсіп, нәтижесінде бүгінгі еуропалықтар пайда болды дейді зерттеушілер. Көзі көк қара нәсілді африкалықтар алдымен қоңыр көзді, ақ түсті азиаттармен араласқан. Кейін бұларға Сібірден шыққан тайпа қосылыпты.
Тарихшылардың айтуынша, осы үш түрлі адамдар тобының араласуы нәтижесінде бүгінгі еуропалықтардың түрлері де әркелі болып келеді. Ғалымдар б.з.д. дәуірге жататын тоғыз еуропалықтың сүйегін зерттеп шыққан.
Ауыл шаруашылығы Таяу Шығыс елдерінде шамамен 7500 жыл бұрын пайда болған. Ал, археологиялық зерттеулер көрсеткендей, Еуропаға ауыл шаруашылығы осы азаматтардың келуінен кейін пайда болды.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (7)

5.ҮЙСІН ҰЛЫСЫНЫҢ АШҒАШҚЫ
МЕКЕНІ
Үйсін ұлысының (мемлекетінің) Сыма Чянның қаламына ілінген кездегі (б.з.д. І ғасырдың басындағы) территориясы туралы талас тым күрделі емес. Ғалымдар бұл кездегі Үйсін елінің Іле дариясын кіндік еткен Жетісу өңірінде болғанына бір ауызды. Мұндағы пікір алалығы тек оның Ілені кіндік еткен осы аумақтағы төрт тарабының қай тұстарға шейін барғаны мен қай кезде барғаны және астанасының аты мен орны туралы ғана.
Қолымызда Үйсін ұлысының құрамындағы тайпалардың тым арғы заманғы Ұлы Даладағы нақты жұрттары, Жетісуға келіп орнығудан бұрын тұрған қоныстары жайлы нақты да бірауызды мағлұмат жоқ. Тек соның алдында ғана сәл шығыста тұрғаны жайлы мағлумат «Тарихи жазбалар» мен «Ханьнамада» айтылған. Ал, Ілеге келудің алдында Тәңіртаудың шығыстағы қай тұсында (Боғда маңайында немесе сонау Дунхуаң жақта) тұрғаны және Ілеге қашан келгені туралы талас бар.
Біз көрген жылнамалар үйсіндердің Іле жаққа келуден бұрынғы жұрты шығыста, нақтырақ айтқанда Хань әулеті мен Ғұн қағанатының батысында еді деседі. Бірақ бұл жылнамалар бізге, б.з.д. 177 жылдың маңында жау қолынан опат болған Үйсіннің Нәнді күнбиінен арғы Үйсін елиелерін айтып бере алмайтыны сықылды, арғы заманғы нақ мекенін де, ол (шығыста деген) жұртына қашан қалай барғанын да түсіндірген емес. Уаң Биңхуа мен Уаң Миңжы айтқандай: “Үйсіндер жөніндегі тарихи материалдар «Тарихи жазбалар» мен «Ханьнамаға» жинақталған. Бірақ қорытып айтқанда, ондағы материалдар тым аз. Өте-мөте үйсіндердің Хыши (河西) дәлізін (мөлшермен қазіргі Ганьсу өлкесін. - С. Ж.) мекендеген кездері мен батысқа қоныс аударғаннан кейінгі қоғамдық шаруашылығы, т.б. жөніндегі материалдар тіпті мардымсыз” [ ]. Бұл екеуі дәл осы пікірін өзге тұста, “Үйсіндер жөніндегі деректер «Тарихи жазбалар», «Хәннама» және т.б. ертедегі тарихи кітаптарда едәуір шоғырлы кезігеді, бірақ тым үстірт, әсіресе олардың Хыши дәлізін мекендеген кездегі қимылдары, басқа да тірлік аясы, ұлынүкістермен (Ұлыжүз), ғұндармен арадағы қарым-қатынасы, батысқа ауу жағдайлары жайындағы нақты деректер өте мардымсыз” [ ] деп тағы үстемелей қайталаған. Меніңше бұларды айқындай түсу былайғы зерттеушілердің сыбағасы.
Үйсін ұлысының Жетісуға келер алдындағы жұртының орны туралы ғалымдар бір пікірге толық келе қоймады. Оларда кемінде мынадай ойлар бар:
Сыма Чянша болғанда, ол кездегі үйсіндер “Ғұндардың батыс жағындағы шағын ел”, Леузаң (Лаушаң, 老上) “Тәңірқұт өлгеннен кейін, күнби ғұндарға бағынғысы келмей, елін бастап, шалғайға қоныс аударып бөлек кетеді” . Сыма Чян мұны елші Жаң Чянның патшаға берген есебі арқылы да баяндайды: “Жаң Чян бұл тұста (бір соғыстағы қателігіне байланысты - С. Ж.) бек мәртебесінен айырылған еді. Ол: ‘Пақырыңыз Ғұнда жүрген кезінде Үйсін ханының күнби деп аталатындығын естіген. Күнбидің әкесі ғұндардың батыс жағындағы шағын елді билеген екен’ ” деп [ ]. Меніңше бүгінге шейін бұл пікірге қарсы уәж айтушы шыға қоймады. Алайда Сыма Чян батыс (Іле жақтан қарағанда шығыс) жақ болғанда нақты қай тұс екенін ашып айтпаған. Талас осыдан туындайды.
Бан Гуше болғанда, “Күнбидің әкесі Нәнді би тегінде Келен (Чилян, 祁连) мен Дахата (Дунхуаң, 敦煌) аралығындағы даюежылармен (ұлыжүздермен, ұлынүкістермен. – С.Ж.) қанаттас отырған кіші мемлекеттің билеушісі екен” “Үйсін мен Даюежы Дунхуаң тарапта бірге еді” .
Мұның қисыны аздау. Сондықтан Уаң Биңхуалар да ол заманда “Екі этнос бір жерде аралас-құралас қоныстанды деген жазба деректің өзі күңгірт, жаңсақ. ... Юежылар мен үйсіндер Хыши дәлізінің шығысы мен батысына бөлек мекендескен. Хыши дәлізінің батысына үйсіндер, шығысына жүздер қоныстанған. Екеуі шамамен Жаң-йеден Жю-чюанға дейінгі өңірмен шектеледі” дейді [ ]. Бөлек мекендескен дегендерінің және Хыши дәлізінің батысында үйсіндер деуінің жөні бар. Алайда бұл екеуінің пікірінше Сыма Чянның “Ғұндардың батыс жағы” деген сөзі қазіргі Ганьсу өлкесінің батысы (Дунхуаңның шығысы, дәліз ішіндегі батыс) арқылы ғана шектеледі. Дейтұрғанмен бұл көзқарас кей фактілерге тым қабыспай тұр.
Тәңіртаудың (Тяншанның) [ ] Боғдасын кіндік еткен аумақта деген пікір бәрінен қисындылау.
Мен осы үшінші пікірге тұрақтап отырмын.
Бұған мынадай негіздер бар.
А. Маған Бан Гуден гөрі сөз болып отырған кезеңнің куәгері Сыма Чян сенімдірек сезіледі. Сыма Чянның ғұндардың батыс жағында деп қана шектелуінде мән бардай. Оның үстіне, талай ғалымдар “Егер «Тарихи жазбалар» мен «Ханьнамада» қайшылық көрінсе, онда соңғысын тастап, алдынғысынікін алу керек” дейді [ ]. Бұл орынды пікір. Өйткені Сыма Чян, шыншылдығын былай қоя тұрғанда, нақты ахуал өмір сүрген заманға таяу кездің кісісі.
Ә. Матсуда Хисаоша (松田寿男) айтқанда, “Егер «Тарихи жазбалардың» Үйсіннің тегі туралы хаттамаларын дұрыс түсінер болсақ, онда одан үйсіндердің бұрын Хыши жақта тұрғанынан бірер ізді де таба алмайсың. Шынында, Като Шигейлу (Жя Тыңфән, 加有暗香盈袖藤繁) түйіп айтқандай, “«Тарихи жазбалалардың» авторы хаттаған үйсіндер әсілі Хышиде тұрмаған” [ ]. “Матсуда Хисао үйсіндерді Боғда тауы (博格达山. Қазіргі Үрімшінің шығыс іргесі. - С.Ж.) жақта болған деп қарайды. Ал, Жапон синологы Като Шигейлу «Тарихи жазбаларда» үйсіндерді Хыши жақта тұрған деген сөз жоқ. «Ханьнамада» Хыши дәлізінде тұрған деп жазу Бан Гудың «Тарихи жазбалар. Ферғана баянын» қате түсінуінен туындаған деп қарайды (《通典•州郡典》 ға қараңыз). Осы (杜佑. 《通典》 卷174, 《州郡典》 деген) кітапта да, “Тиңжоу (бүгінгі Үрімшінің қасындағы Жемсары, 金满县- С. Ж.) Ақпақұмның (Такламакан. - С. Ж.) солтүстік-батысында, алғы Хән әулеті кезіндегі ежелгі Үйсін жері” деген тұр. Ал мұны Матсуда Хисао «Көне таңнамадағы» үйсіндердің алғашқы мекені деген Жемсарымен ғана шектелмейді, Жемсарыдан Үрімшіге шейінгі барлық жасыл алқапты, яғни Боғданың солтүстік етегін бір-ақ қамтиды деп анағұрлым айқындай түседі [ ].
Б. Ол заманда Ұлы Дала халқының саны аз, қазіргідей тығыз отырмаған.
Алдымен арғы заманда бүкіл дүние халқының өзі аз-ды. Мысалы, 2009 жылдың 19-қаңтары күнгі “Нью Йорк Таймс” газетінде тілші Николас Видтің гендік зерттеу жүргізген генетик ғалымдар аузынан алған мағлұматы жарияланды. Ондағыша болғанда, 1 миллион 200 мың жылдың алдында бүкіл жер шарында 55 мың жан ғана өмір сүріпті. Тіпті 100 мың жылдың алдында, олар жұқпалы дерттен құрып кете жаздап, 10000 дай адамы әрең аман қалыпты (жоғарыда айтылған, Шығыс-Солтүстік Африкалық ата-бабаларымыз Ұлы Далаға, сосын Еуропаға тарағанда одан бұрын бұл жұрттарда өмір сүрген адамсымақтар осы себептен мүлде қырылған болар). Демек, біз Шығыс-Солтүстік Африка жақта аман қалған осы түмен жанның ұрпағы екенбіз. Сөз болып отырған 2000 жылдың алдында да жер шарындағы адам саны оншама көп болмаған. Бұл тұста, ең ірі ел Жұңгоның халық саны да тек 12 мен 50 миллионның арасында ғана толқыған күйде екен.
Уаң Биңхуалардың деректерге негізделе жүргізген хисабынша, сол кездегі сонау Баркөл мен Жемсарыдан Қашқар, Хотанға шейінгі (негізінен бүгінгі ШҰАР аумағындағы) хандықтардың халық санының жиынтығы 309757 ғана. Бір Үйсін ұлысының халық санының (630 мың!) жарымына да жетпейді. Бұл Хән әулеті елшілерінің Батыс Өңірді әбден шарлап, қолдарына айқын санақ ілінген заманның есебі. Мөлшермен, ең ары дегенде, б.з.д. Ⅱ ғасырдың аяғындағы сан. Ал, б.з.д. Ⅱ ғасырдың басында бұлар бұдан да аз. Үйсіндер олардың жиынтық халық санынан және де бір есе көп болуға тиісті. Оның үстіне қалалықтары жартылай, өзгесі түгел малшаруашылығымен шұғылданған Үйсін сықылды елдің етегі кең болады. Егер үйсіндер Боғданы кіндік етіп отырса, ол елдің бір шетінің Дахата (Дунхуаң) жаққа шейін отарлап жайылуы таңқаларлық емес. Мұндайда Бан Гу үйсіндердің Дунхуаң маңындағы шетін ғана көріп келгендердің немесе сондайлардан естігендердің лебізін хатқа түсіре салуы әбден мүмкін.
В. Археологиялық барлау мен қазба жұмыстарының нәтижелеріне қарағанда, Үйсін обалары Жетісудан (Балқаштың шығысынан) шығысқа қарай барған сайын сирейді. Қазірше байқалғандары Баркөлден (шығыс Тәңіртаудан) шығысқа аса алмаған (Уаң Миңжылардың «Үйсін туралы зерттеуіндегі» карталарға қараңыз). Қазба жұмыстарынан табылған мұралар да сондайырақ. Мұны Уаң Биңхуалардың мына сөзі де растайды: “Археологиялық тексеру материалдарына қарағанда, Үрімжінің оңтүстік маңынан, Тәңіртаудың орта бөлігіндегі Саяпыл көлі атырапынан, Мичюан ауданындағы Дасаутаннан, сондай-ақ Шиху қаласының батысынан Жың ауданына дейінгі аралықтан оңтүстіктен солтүстікке қарай тізбектеліп жататын біраз топырақ үйінді обалар табылды. Олардың тізбектеле орналасу ерекшеліктері Іле өңіріндегі Үйсін обаларына ұқсайды” [ ]. Алайда бұлар - Уаң Миңжылар айтқандай “үйсіндер батысқа ауғанда көш жолында солардан қалған ескерткіштер” ғана емес, қайта Іле жаққа шоғырланудан бұрынғы, шашыла отырған кезеңдегі, Үрімжіні кіндік еткен тұста отырғандағы ескерткіштері болуы қисындырақ. Ол кезде халқы аздау болғасын, бұл тұстағы обалар да аздау болары сөзсіз. Ал, Дунхуаң жақтан Үйсін обаларының көп кезікпеуі үйсіндердің денінің ол жақта болмағанын аңғартады.
Ал, “үйсіндер Дунхуаңның шығысында болған, бірақ ол кезде әйдік обалар жасау әдеті жоқ болу керек. Батысқа ауғасын ғана әйдік оба жасайтын болған шығар” деп талдау ақылға қонбайды. Өйткені салт-ғұрыптың өте тоңмойын болатыны жұртқа аян. Бір-екі он жыл ішінде оншама зор өзгеріс туыла қоюы мүмкін емес.
Г. Ғұн қағанатының ең әйгілі тәңірқұты Мөденің, б.з.д. 176 жылы, Хань әулетінің патшасы Хань (кейде Хән) Уындиге жазған хатын еске алайық. Хатта былай делінген: “Оң білгі ханды (Ғұнның үшінші дәрежелі ұлығы - С. Ж.) жазалап, батыстағы жұздерге шабуылдадық. Тәңір жолымызды қып, сардар-сарбаздар сайлауыт, ат-тұрманы мығым болды да жұздерді тапап, қырғындап бағындырды. Кроран, Үйсін, Хужие (Хужие яғни Хагат деген қыпшақтар - С. Ж.) елдерін және олармен көрші 26 елді орнықтырып, түгел ғұндарға қостық. Барлық садақты халайықты бір елге айналдырдық”. Осы арадағы аты айқын аталған үш ірі елдің тізілуі географиялық орны (шығыстан батысқа қарайғы реті) бойынша айтылғандай. Олай болса Үйсін ұлысы Кроранның батысында болып шығады. Бұл Үйсіннің негізгі аумағы, Дунхуаң жақта емес, одан (тіпті Крораннан) да батыста дегендік. Бұл әрине Боғда маңына тура келеді.
Ғ. Алдынғы бөлімде айтылған, археологиялық қазба жұмыстары Боғда етегінен тапқан мол да бағалы дүниелер Боғда маңы (нақтырақ айтқанда қазіргі Үрімшінің оңтүстігі - Сағынсай [ ] өңірі) арыда сақтардың, беріде ғұндардың (соның ішінде Үйсін хандығының) ірі ордасы тұрған мекен шығар деген әсер береді.
Д. Басқа ғалымдар да: “... Деректердің ішінде «Тарихи жазбалар. Дад-уан баянындағы» жазба деректер тарихи шындыққа неғұрлым жанасатындығын аңғарамыз... Үйсіндердің бұрынғы қоныстанған жері әрине Шығыс Тәңіртаудың солтүстік бөктері болады... «Көне таңнаманың» 40-бумасындағы «Жер дерегінің» Жемсары ауданы тарауында, «Шардестірдің» 174-бумасындағы Бесбалық дуаны тарауында, «Тайпиң юйлан» деген шахналық шардестірдің 165-бумасындағы дуан, аймақ, ұлыс Лұңю бұлығы тарауында Таң әулеті заманындағы Бесбалықты “алдыңғы Хән әулеті заманындағы Үйсіннің көне жұрты” деп ашық жазған [ ]... Батыс өңірдің маңызды қақпасы болған Бесбалық өңірін үйсіндер батысқа ауудан бұрын негізгі тіршілік еткен регион ішінде болған деу неғұрлым ақылға сияды... Қысқасы, Хән әулетінің алғашқы заманында Шығыс Тәңіртаудың солтүстік бөктері Бесбалықты өзек етіп, шығыс-батысы мың лиден астам ұлан-байтақ алапты алып жататын. Бұл арадағы Касилықтар мен басқа ұлыстардың халық саны өте аз еді, сондықтан жоғарыдағы пайымдалған себептерге қарағанда, кезіндегі бұл өңірде тұлғалық ұлыс үйсіндер ғана еді деп қарауға әбден болады” деп отыр [ ]. Ал, Шадыман Ахметұлы: “Хән әулеті тұсында Боғданың теріскейінде Артқы каси еліне көрші біраз ұсақ елдер болды, бірақ олардың халық саны тым аз. Айталық Алдыңғы Беглүк елінде 270 түтін, Артқы Беглүк елінде 462 түтін, Үлепсе елінде 190 түтін, Кап елінде 99 түтін, Каси бас жасауыл елінде 40 түтін, Каси артқы қамалбасы елінде 154 түтін бар (Бұл мәліметтер «Хәннама. Батыс өңір баянынан» алынды). Бұл ұсақ елдердің халқы Чин әулетінің соңы мен Хань әулеті билік басына келген алғашқы мезгілдерде (б.з.б. Ⅲ ғасырдың аяғында. - С. Ж.) аталған таудың теріскейіне шашырай қоныстанған, алайда бұларда мемлекет болмаған [ ]. Ол заманда бұл санды мәліметтер бұдан да аз болған, оларда Үйсіннің осы араны қоныстауына ықпал жасардай күш болмаған” [ ] деп құптай түседі.
Е. Бүгінге шейін Хыши жақтан қазба жұмыстары тапқан Алғы Чиң заманының (б.з.д.857 – б.з.д.221жж.) археологиялық материалдарының бәрі де моңғол нәсілі типті сипатқа ие. Ал Құмылдан батысқа қарайғы өңірден табылған, б.з.д. Ⅹ - Ⅴ ғасырларға тән мәйіттер тегіс еуропеойдтар типіне тән. Бұл да ескеруге татиды. Өйткені сақтар, ғұндар (кемінде оның батысындағылар, үйсіндер, қаңлылар мен аландар, шығыстан моңғолойдтар (сары нәсілділер) келіп араласқанға шейін, саф ақ (еуропойд) нәсілі болған.
Ж. Ғәйрат Абдұрахман: “Дунхуаң (敦煌) деген 《山海经• 北山经》 дегі “敦薨山”, демек «Ханьнама. Батыс өңір баянындағы» Тяншанның солтүстігіндегі алты ел ішіндегі 单桓 (Дәнхың, Занғуан. - С. Ж.), бүгінгі Шынжаңның Санжысындағы Боғда тауы (博格达山). Ал, “祁连” деген іс жүзінде Таң әулеті кезіндегі 祁罗漫山, бүгінгі Құмыл аймағындағы Баркөл тауы (巴里坤山)” [ ] деп жоғарыдағы көзқарасымызды қолдай түседі....
Сонымен Үйсін ұлысының Жетісуға келу алдындағы мекені - бүгінгі Боғда тауы мен Үрімші қаласын кіндік еткен кең өңір деуге негіз бар.