Оймақтай ой! БІР ҒАСЫРЛЫҚ НАУҚАН

Ғалым Боқаш

Алдағы қыркүйектің 22-сі қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін иеленгеніне 25 жыл толады. 1989 жылы ҚазССР Жоғарғы совет президиумының төрағасы марқұм Мақтай Сағдиев қол қойған тарихи құжаттың көшірмесін жаңа тауып алып тағы бір қарап шықтым. Сосын ақыры кітаптарымды ақтарып кеттім ғой деп архивімдегі қазақ тілін мемлекеттік органдарға ендіру мен оқытуға қатысты қағазға түскен барлық үкімет қаулылары мен заңдарды шолып өттім. "Қазақ тілін 25 жылда үйретіп һәм үйреніп болатын уақыт баяғыда жетті ғой" деп таусылып жүрген адамдарға қиын тиейін деп тұр. Өйткені қазақ тілін мемлекеттік мекемелерде қолдану мен қазақ еместерге үйрету атты науқан сонау 1921 жылдан басталып кеткен екен. Негізгілерін назарларыңызға ұсынайын:

1921 жылғы ақпанның 2-сі ҚАССР Халық комиссарларының кеңесі қазақ және орыс тілдерін мемлекеттік мекемелерде қатар қолдану туралы декрет шығарады. Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Қошке Кемеңгеров сияқты қайраткерлерге қазақ тілінде мектеп оқулықтарын жазу тапсырылады. Сол жылғы мамырдың 6-сында қазақ тілі оқулығын жасаушыларға сыйақы тағайындайды. Екі жылдан соң халық ағарту комиссариатының академиялық орталығы Міржақып Дулатовпен қазақ және түркі елдері тарихы оқулығын жасау туралы келісім-шартқа қол қояды.

1923 жылғы шілденің 11-інде ҚАССР әділет комиссариаты соттар мен тергеушілерді қазақша іс-қағаз жүргізуге міндеттейтін циркуляр таратады.

1923 жылғы қарашаның 22-сінде ҚАССР орталық атқару комитеті ресми түрде "қазақ тілінде іс-қағаз жүргізу" туралы декрет қабылдайды.

1927 жылғы қаңтардың 12-сінде ҚАССР ХКК қазақ емес мемлекеттік қызметкерлерге қазақ тілін үйрету ережесін бекітеді. Жеті жылдан соң бұл ереже ОАК-тің қаулысына айналады.

1930 жылғы қаңтардың 3-інде ҚАССР халық ағарту комиссариаты Қазақстандағы орыс мектептерінде қазақ тілін міндетті пән ретінде бекіту туралы бұйрық шығарады.

1933 жылғы қыркүйектің 1-інде (аштықтың шырқау шегіне жеткен кезі ғой) ҚАССР-дің ОАК мен ХКК қазақша білетін мамандарға жеңілдік қарастыратын қаулы шығарады (неткен қорлау, ә). Екі жылдан соң халық ағарту комиссариатының аппаратын түгел қазақшаға көшіру туралы ОАК мен ХКК және бір қаулы бекітеді.

1938 жылғы сәуірдің 5-інде (Алаш Орда қайраткерлері түгел атылып, айдалып біткен соң) ҚАССР ОАК мен ХКК қазақ мектептерінде орыс тілін оқытуды міндеттейтін қаулы қабылдайды. Ары қарай негізінен орыс тілін оқытуды пысықтайтын қаулылар мен бұйрықтар көбейеді. 1941 жылы қазақша білетіндердің жеңілдіктері жойылады (соғыс кезінде қайдағы жеңілдік). Ал 1957 жылы (ел есін жия бастаған шақ) ҚазССР министрлер кеңесі орыс мектептерінде оқитын қазақтар қазақ тілін оқысын деген қаулы шығарады. Осымен қазақ тілінің шипасы бітті екен десеңіз, о ғажап,

1958 жылғы ақпанның 2-інде ҚазССР министрлер кеңесі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда қазақ тілінде іс-қағаз жүргізуді жақсарту (!) туралы тағы бір қаулы шығарады. Одан кейін 1987 жылға дейін қазақ тілі ұмытыла тұрады да, керісінше Қазақстанда орыс, ұйғыр және дүнген тілдерін оқытуды жақсартуды көздейтін бірнеше қаулы қабылданады, арасында (1975 жылы) жалпы орта мектептерде тіпті араб тілін оқытуға рұқсат ететін үкімет қаулысы шығады.

1987 жылғы наурыздың 3-інде ҚазССР компартиясының орталық комитеті мен министрлер кеңесі "қазақ және орыс тілдерін оқытуды жақсарту" туралы қаулы бекітеді.

1989 жылғы қыркүйектің 22-інде қазақ тіліне Жоғарғы кеңес қаулысы бойынша мемлекеттік мәртебе беріледі.

Одан бергі заманда "мемлекеттік тілді (қазақ тілі деген атауы да ұмытылып барады) жақсарту, енгізу, оқыту" туралы қабылданған қисапсыз қаулы, өкім, бұйрық пен заңды айтпай-ақ қояйын - интернеттен-ақ өздеріңіз тауып аласыздар.

Менің айтпағым басқа - бір ғасырға жуық уақыт бойы, әсіресе қолымызды ешкім қақпаған соңғы 25 жылда "жақсарып болмаған, еніп бітпеген, оқытылып түгесілмеген" дүниедегі "ең қиын" тілді оп-оңай үйреніп алған қабілетіме қайран қалып отырмын )) Бұл да бір Құдайдың ерекше бұйыртқан сыйы ма екен

Араб пен қытай тілін қиын деп жүргендерге мына науқанның шежіресін оқыта қойыңыздаршы, естерінен танып қалсын Қалай ойлайсыздар, "мемлекеттік тілді игеру" енді қанша ғасырға созылуы мүмкін?

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (

6.ҮЙСІН ҰЛЫСЫНЫҢ МӨДЕ ТӘҢІРҚҰТҚА БАҒЫНУЫ

Тарихи деректер, үйсіндердің Жетісуға келуден бұрын жолыққан бір трагедиясы туралы, “Күшті көршілерінің шабуылынан Үйсін елінің билеушісі өлтіріліп, хандық үзіліп, билік ойрандалған. Жері басқалар қолына өтіп, халық тозып, тоналған” [ ] деп жазады. Осы арада, жоғарыда айтылған бір деректің екінші аудармасын да бере кетейін. Онда: “Келесі жылы (Хань Уынди заманы чянюанның 4 жылы, б.з.д. 176 жылы), тәңірқұт (冒顿 - Моду, Мөде, Мете, кей әдебиеттерде Бақтұғ. Б.з.д. 209 - 174 жылдары билеген - С. Ж.) Хань патшасына мынадай хат жіберді: ‘Оң білге ханды жазалау тұрғысынан батыстағы нүкістердің үстіне аттандырдым. Тәңірім медет бергендіктен, сардарларымыз бен жасағымыз сығай, алмауыттарымыз арқалы болды да нүкістерді күйреттік. Қарсыласқанның басын шауып, қалғанының тізесін бүктірдік. Кроран, Үйсін, Хагат ұлыстары және олармен іргелес 26 ел Ғұнға бағынды. Садақ асынған көшпелілердің баршасы бір үйдің адамындай болды’ ” [ ]. Бұл арада бейбіт бағынды деген сөз жоқ. Әрине ол мүмкін де емес. Бәрі де “Тәңір медетімен”, “жасақ сығайлығымен”, “алмауыт арқалығымен”, демек қару күшімен, сұрапыл соғыс не тактикалық айлалармен, (соңғы аудармаша айтқанда) “күйретілген” немесе (алғы аудармаша болғанда) “қырғындап, бағындырған”. Ендеше Үйсін елі де Ғұн тәңірқұтына бейбіт бағына салмаған. Керісінше ауыр қырғын арқылы еріксіз тізе бүккен. Ал мұны жүргізіп отырған - Ұлы Далалықтардың басын құрап іргелі ел ету үшін атқа мінген әйгілі көсем Мөде тәңірқұт. Мұны жоғарыда айтылған елші Жаң Чянның патшаға берген есебі жайлы мына сөз дәлелдей түседі: “Жаң Чян бұл тұста бек мәртебесінен айырылған еді. Ол: ‘Пақырыңыз Ғұнда жүрген кезінде Үйсін ханының күнби деп аталатындығын естіген. Күнбидің әкесі ғұндардың батыс жағындағы шағын елді билеген екен. Ғұндар шапқыншылық жасап, күнбидің әкесін өлтіріпті’ ” [ ].
Уаң Биңхуа мен Уаң Миңжылар «Үйсін тарихындағы келелі мәселелер» атты еңбегінде айтқандай, “... Б.з.д. 177 жылдары ғұндардың, батысқа қауырт жорық жасап, үйсіндерді бағындыруы «Тарихи жазбалар» мен «Ханьнама. Ғұн баянында» жазылған келелі оқиға, оның шын екендігінде күмән жоқ, зерттеушілердің баршасы оны жаппай мойындап отыр” . Алайда бұл екі тарихи кітапта Нәнді биді қай жақ өлтіргені туралы сөз қарама қайшы. «Ханьнама» Юежы (Жүз, Нүкіс) жақ өлтірді десе, «Тарихи жазбалар» Ғұн жақ өлтірген дейді. Жоғарыда айтылған таласты түйін де міне осы арада.
Меніңше Ұлы қаған Мөде тәңірқұт, “бірінші бөлімде” айтқанымыздай, тек қара күштің аңғал батыры ғана емес. Ол өз заманынан оза туған, стратегия, тактика, доктрина, саясат, амал, айла атаулыға жүйрік көсем. Сондықтан халқы көп (халық саны сонау Баркөл мен Жемісарыдан Қашқар, Хотанға шейінгі хандықтардың халық саны жиындысынан бір есе артық), күші мығым Үйсін ұлысын әшкере соғыспен басып алудың оңай емесін де, ол әдіспен бағынудың баянды болмасын да әбден біледі. Күндердің күнінде, бір көтеріліс шығып, қайтадан бой бермей кетерін межелей алады. Сондықтан алдымен түнделеткен астыртын, тұтқиыл да шапшаң шабуылмен Үйсін ордасын ойран қылған, артынан бұл қастықты басқаға (қас жауы Ұлы жүзге) жаба салып, өзі бассыз да бейшара күйге түскен Үйсінге, оның “аман қалған” (ісжүзінде бәлкім әтейі аман қалтырған) күнбизадасына (былайғы Алыпкөк Елжау күнбиге) шапағатшы болып шыға келуі әбден мүмкін. Ол өз әкесін де өзгенің ойына келе қалмайтын басқаша амалмен өлтірген емес пе еді.
«Ханьнама. Жаң Чянның ғұмырнамасы» дегендегі мыналар Елжаудың көңіліне күдік ұялатпау үшін ғұндар жағынан жасалған, таратылған үгіттің Бан Гу қолымен орындалған көшірмесі сықылданады. Онда, “Күнбидің әкесі Нәнду би тегінде Келентау (Гансу өлкесіндегі Чилян тауы - С. Ж.) мен Дахата (бүгінгі Дунхуаң - С. Ж.) аралығындағы Ұлыжүзбен (Ұлынүкіспен - С. Ж.) қанаттас отырған шағын ұлыстың билеушісі екен. Ұлы жүз шапқыншылық жасап, Нәнді биді өлтіріп, олардың жерін тартып алыпты. Халқы босып ғұндарды паналапты” делінген.
Былайша айтқанда:
А. Осы кезеңде, Үйсін сықылды бауларды (хандықтарды, ұлыстарды) өзіне бағындыру жорығын жасаған да, ол мақсатына жеткен де тек Мөде тәңірқұт қана. Бұл туралы оның Хань патшасына жазған хатын жоғарыда айттық.
Ә. Сыма Чян «Тарихи жазбаларды» Бан Гудың «Ханьнамасынан» ғасырлап бұрын жазған. Оқиғаны көрген не естіген адамдар тірі кезде хатқа түсірген. Мұндай адамдар Хань әулетінің қолына Ғұннан түскен тұтқындар ішінде де аз емес. Демек Сыма Чяндікі сенімділеу.
Б. Қай заманда болса да, Хань патшаларының Сыма Чянға ұқсамайтын, аса саясатшыл кей тарихшыларының өзінен бұрын жазылған дүниені редакциялап, патшасының қабағы мен заман ықлымына орай жөндеп отырғаны құпия емес. Бірде тату құдандалы, бірде өліспей беріспейтін қас жау болып келген іргелес алып ел Ғұн қағанатының қытығына тие бермеу үшін, Бан Гудың Сыма Чяндікін сонау жер түбіне (батысқа, көп саныдысы Сыр мен Аму жаққа) ауып кеткен “Ұлы жүз өлтірдіге” өзгерте салуы әбден мүмкін. Бұл тәңірқұттарға қағанкесін (патша тұқымынан саналатын қыздарын) бергенге қарағанда оңай да арзан жағатсу ғой. Хань жақ үшін бұратаналардың қай жағының қай жағын қырғаны маңызды емес. Бірін-бірі қырғаны ғана маңызды.
В. Егер Нәнді бидің ордасын Ғұн тәңірқұты талқандамаған болса, былайғы тарихтағы Үйсіннің Ғұннан алыстап (тәуелсіз кетіп), даюежыға (Ұлы жүзге) жақындауын түсіндіру қиын.
Г. Бұл ойымызды талай ғалымдар құптап отыр. Мысалы, Мың Фанрын (孟凡人) «Үйсіндердің батысқа қоныс аударудан бұрынғы мекені» деген еңбегінде былай дейді: “1. Чин әулетінің соңғы кезінен Хань Уынди заманы (б.з.д. 179-157 жж. - С. Ж.) чянюанның 3-, 4- жылдары аралығында, Ұлынүкіске (Ұлыжүзге) ғұндар ауыр қатер төндірді. Нүкістер жойылу қаупіне дөп келіп, өз басын амандаудың өзі оларға мұң болған еді. Сондықтан ұлы нүкістердің шақты күшімен Үйсінге шабуыл жасауы өте қиын. Ісжүзінде, ол кездегі Үйсіннің күші нүкістерден олқы соқпайтын [ ], сол себепті нүкістердің үйсіндерді жеңе қоюы да оңай-оспақ іс емес. Әсіресе, сол кездегі жағдайда, Нүкістер мүбада, үйсіндерге шапқыншылық жасаса, көп жаудың арасында қалар еді, сондықтан бұл тұста нүкістердің қауіп-қатерге бел байлап, үйсіндерге шапқыншылық жасай алмайтындығын кесіп айтуға болады. 2. Хань Уынди заманы чянюанның 3-, 4- жылдары аралығында, ғұндар “нүкістерді күйретіп”, “Кроран, Үйсін, Хагат ұлыстарын және олармен іргелес 26 елді бағындырған”. Бұл сол кезде ғұндардың Батыс Өңірді шаужайлай бастағандығын ұғындырады... Дәл осы кезде - нүкістер тұңғыш рет батысқа ауғанда Хыши дәлізінен Іле өзені алабына көшіп барғаны айдан анық болады. Мұндай жағдайда, нүкістер батысқа ауғаннан кейін шапқыншылық жасап, күнбидің әкесін өлтірді деген пәтуа қисынға келмейді. 3. «Тарихи жазбалар» мен «Ханьнамадағы» жазба деректерге қарағанда, үйсіндердің батысқа ауудан бұрын шапқыншылыққа ұшырауы бір-ақ рет қана болған. Нақтылап айтсақ, тек Хань Уынди заманы чянюанның 3-, 4- жылдары аралығында ғұндардың Кроран, Үйсін, Хагат ұлыстарын және олармен іргелес 26 елді бағындырған оқиғамен бірге болған. Бұл деректі жоғарыда пайымдалған ахуалмен байланыстырсақ, мынадай тұжырым жасай аламыз: «Ханьнама. Жаң Чянның ғұмырнамасында» жазылған нүкістер шапқыншылық жасап күнбидің әкесі Нәнду биді өлтірді дегенге толық сеніп кетуге болмайды; ал «Тарихи жазбалар. Дад-уан баянында» жазылған ғұндар шапқыншылық жасап, күнбидің әкесін өлтірді дегеннің жаны бар (бұл Хань Уынди заманы чянюанның 3-, 4 жылдары аралығында ғұндардың үйсіндерді бағындырған кезі)... Қысқасы, жоғарыдағы талдауға негізделер болсақ, күнбидің әкесін өлтіру оқиғасы нүкістермен қатыссыз, ал нүкістердің екінші рет батысқа аууы Леузаң тәңірқұттың шапқыншылығы салдарынан болған... Сонымен бірге, жоғарыда жасаған талдаулардан біз... деректердің ішінде «Тарихи жазбалар. Дад-уан баянындағы» жазба деректер тарихи шындыққа неғұрлым жанасатындығын аңғарамыз...”. Нүкістерге Леузаң тәңірқұт шабуылдағанын рас санайтын Канада синологы Проурибн да Елжау ата кегі үшін (vendetta) Нүкіс еліне шабуыл жасады дегенді Бан Гу оқырманын қызықтыру үшін ғана қосып қойған деп санайды.
Демек Мөде тәңірқұт Үйсін ұлысын жоғарыдағы аса шебер ұйымдастырылған құпия қырғынға әшкере қормалдық араластырып бағындырған.
Тәуелсіздіктен айрылған үйсіндер Ғұн қағанатының қоластындағы бір бау (ұлыс, хандық) санатында 20 неше жыл өмір сүреді. Мұның денінде тәңірқұт тікелей басқарып, Бөжей жабғы сықылдылар атқарушы ретінде болған шығар. Жылнамалар бұл туралы нақты сөзден аттап кетеді. Үйсіндердің тәңірқұт қоластындағы күйі жайлы бергі пайымдаулар былай:
1. Құл тайпа болған. Уаң Биңхуа, т.б. ғалымдардың, Мөде тәңірқұт тұсында, “Үйсін ісжүзінде ғұндарға тәуелді болды. Шаруашылық тарапта алым-салық төлеу, көпшір тапсыру, саяси тарапта бағыну, әскери тарапта бұйрықты қабылдау сияқты зорлықты борыштарды өтеді. Мәні жағынан алғанда тұтас тайпа бойынша ғұндардың құлы болды” [ ] дегенінің жаны бар. Ол заманда бағындырушының бағынушыға байланысының басқаша - сыйласымды, құрметтеулі, жанашырлы, тең күйде болуы мүмкін емес. Ондайды бүгінде де толық жүзеге асыру қиын болып отыр. Уаң Биңхуаларға қоса кетеріміз - біріншіден, бұл байланыс, Уаң Биңхуалар айтқандай Мөде кезінде ғана емес, кейінгі Леузаң (Лаушаң, 老上) [ ] тәңірқұттар заманында да жалғасын тапты. Хән әулетімен соғыс өршіген сайын бауларға түскен жүк те ерепайсыз ауырлай берді. 20 неше жылдан соң үйсіндердің Ғұн қағанатына бағынбауға қарай беттеуіндегі көп себептің бірі де осында тұр.
Алайда амалды елбасылары - Мөде мен Леузаң тәңірқұттар Үйсін күшінен шебер де толық пайдаланған, ал көреген көсем Елжау да бұл барыста өз елінің болашағы мен есесін ұтымды ескерген.
2. Тәңірқұт үйсіндерді “өз қоластындағы жуас та адал ел қылудың” амалын әу бастан келістіре ойластырған.
Бұған «жау жағынан ордасы күйретілгеннен» соңғы Үйсін ахуалы ретіндегі мына дерек мықты мысал. Оның бірінде: “Жаңа туған нәресте күнби иен далада қалыпты. Кейін көрсе, ет тістеген қарғалар оның үстінен шырылдап ұшады екен. Көкқұртқа келіп оны емізіп тұрады екен. Бұған қайран қалған тәңірқұт, оны киелі бала екен деп, өз қолында бағып ержеткізіпті” [ ] делінген.
Бұл арадағы мыналардың қайсысына тоқтау ми жүгіртуді талап қылады:
А. Дәл сондай (сәби иенде қалған, құс пен бөрі оны баққан) ахуал табиғи да шын болған іс.
Ә. Ол ахуал болған, бірақ оны біреу (мысалы Бөжей) әтейі қолдан жасаған.
Б. Тіпті қолдан да жасамаған. Тек сондай болды деп сөз таратқан және оны тәңірқұтқа жеткізген.
В. Ахуалды (мейлі қолдан жасалсын немесе табиғи да шын болсын) тәңірқұт көзімен көрген.
Бұл деректі Бәнгу “Жаңа туған нәресте күнбиді аталық (абыз көке - 傅父) Бөжей (Бозоқ - 布就. - С. Ж.) ябғұ (жабғы, лиңхоу - 翎候 – С. Ж.) қалың шөптің арасына апарып жасырып қойыпты. Бөжей оған азық алып қайтып келсе, оны көк құртқа емізіп жатыр екен, ет тістеген қарғалар оны төңіректей ұшып жүріпті. Ол мұны киенің құдіретіне жорыпты. Сонан нәрестені көтеріп барып Ғұнға бағыныпты. Тәңірқұт бұл баланы жақсы көріп, өз қамқорлығына алып ержеткізіпті” [ ] деп тіпті толықтай да түзете түседі. Бұған сенсек жоғарыдағы Ә мен Б ықтималдықтарға ауа түсеміз. Сонда да біз бұған мына талдауларды ілгерілей жасап көрейік:
А. Дербесшіл ниеттегі Нәнді би бастаған елиелерін оқыс та құпия шарамен құртарда, ертең үшін керекті күнбизатты аман алып қалу алдын ала жоспарланаған немесе ол нәресте ерекше жағдайда аман қалып былайғы амандығын Бөжей амалдаған.
Ә. Көк құртқа (бөрі қаншығы) туралы сөз - қолдан жасалған шараның жемісі. Бұл арада Бөжейдің (Үйсін ұлысындағы аталық, жабғы бола тұра) аман қалуы - үлкен сыр (Байқалмай сау қалды ма, алысқа сапар шеге кетіп аман қалды ма, жоқ әлде Мөде тәңірқұтпен ымыраласты ма,... - былайғы жерде зерттеуге татитын кесек тақырып). Ал, көкқұртқа шарасын осы Бөжей жасауы да мүмкін. Бәлкім ол Мөдемен ымыраласқан болса, тәңірқұттың ертең үшін керек деген ақылы бойынша, ал онымен ымыраласпаған болса, онда төтенше жағдайда аман қалған күнбизат арқылы тәңірқұтты тіксінтіп, Нәнді биден тұяқ қалғанын әйгілей келе, болашақта елдің есін жию үшін амал жасаған болар. Қалай дегенмен де мұның елбасысыз, қаңырап қалған орда астындағы есі шыққан үйсіндердің көбін тәңірқұтқа қарай тартуға, тулатпай бағындыруға себі тиген.
Б. Кейін келе көкқұртқа мен бұл нәресте (Елжау) аңызға, ал көкқұртқа (бөрі) үйсіндерге, тіпті бүкіл түркі халықтарына тотемге айналған (Ашына туралы аңызды еске түсіріңіз).
Осы арада айрықша айта кетерлік бір жайт мынау: Жылнамаларда Елжаудың аты Лиежяу (猎骄) деп жазылған. «Қошқарбай шежіресінде» (《公羊传》) : “Жер мен зат қытайша, ал қала мен адам өздерінше болсын” деген қағида бар. Демек адамның (ендеше Елжаудың) аты өздерінше (демек үйсінше) алынғанына, бұл күнбидің аты Елжау екеніне сену керек. Бәлкім жау шапқанда туылған не жау шапқанда ат қойылған болғасын солай аталған шығар. Ол кезде бір жасқа не жеті жасқа толғанда ресми ат қойылатын дағды да болыпты. Ал, 猎骄дегеннің енді бір оқылуы Лапкөк. Бәлкім бұл қастерлеген лақабы Алыпкөк шығар. Алып пен көк сөзі түркі тілінде ертеден бар. Бұған кей қаламгерлер “Елжау емес, Елсау болуы керек” деп жылнамаларда бадырайып тұрған түпнұсқадан алшақтаған жаққа тартып, үйсінді қазаққа бұйыртқысы жоқтарға “ауыз бірліксіздік” арқылы жем қылуға итереді. Бұл пайдасыз. Қазақта Есет Көтібарұлы (Кішіжүз көтерілісшісі), Жамантайұлы Боқбасар (ағасұлтан), Күшік (Жәкула болыстың, Тұрақтоқтаның, Еңсе қажының әкелері,... ), Көтібар (Итаяқовтың аты, Бәсендеұлы мен Әлидің фамилиясы, т.б.), Жолдыаяқ Тілеуұлы, Ережеп Итбаев сықылды аттар аз ба? ! Өз заманының дағдысы атты олай да, бұлай да қойғызады. Орыста Собакин сықылды фамилиялар да толып жатыр.
В. Хань жақтың екі жылнамасында нәресте күйінде жетім қалған Елжау туралы баянда қайшылық парық та байқалады. «Тарихи жазбалар»: “жаңа туған нәресте күнби иен далада қалыпты... Бұған қайран қалған тәңірқұт оны киелі бала екен деп танып, оны өз қолында бағып ержеткізіпті” дейді. Бұл арада Бөжейді ауызға алмайды. Тәңірқұт тіке көріп, тіке өзі істеген іс қып баяндайды. Ал, «Ханьнама»: “Жаңа туған нәресте күнбиді аталық Бөжей жабғы қалың шөптің арасына апарып жасырып қойыпты”, сосын көкқұртқа мен құстардың хикметін көргесін, “ол мұны киенің құдіретіне жорыпты. Сонан соң нәрестені көтеріп барып Ғұнға бағыныпты” дейді. Егер бұған сенсек, онда Бөжей Нәнді биге сатқындық жасамаған (Мөдемен ымыраласпаған), ерекше себептен аман қалғасын өзін де, нәрестені де, бүкіл елін де құтылдырудың осындай хикметті жолын таңдаған және ол жолды келістіріп жасаған болып шығады. Бұл әрине Үйсін тарихы тұрғысынан алғанда ересен зор үлес, аса парасатты шара саналар еді. Әрине Мөдемен ымыраласқан күнде де Бөжейдің орны төмендегелі тұрған жоқ. Ол тұстағы ой-санада, “бірлік түбі - тірлікті” әбден білген тәңірқұттар бас-басына тәуелсіз ел болуды көксеген бауларды (хандықтарды) бағындырып, қарсыласы Хань әулетіне төтеп берер алып империяға айналуды армандағаны сөзсіз. Егер Бөжей, қара басының қамы үшін емес, дәл осындай Ұлы Даладағы шашыранды хандықтардың басын құрап іргелі ел болудай стратегиялық ой биігінен Мөдеге сәйкескен (Мөде идеясына қарсы Нәнбиден аулақтаған) болса, екінші бір биіктен көрінген саналмақ.
3. Елжау (ісжүзінде Бөжей) бастаған үйсіндер ғұнға ел болғаннан кейін, үйсіндер тәуелсіздіктен айрылса да, тайпалық елдігінен айырылған емес. Үйсіндер едәуір көп халқымен, тұтасынан ғұндарға тайпалық бағынды күйге түсті, яғни “шағын ел” санатындағы Үйсін мемлекеті жойылғанымен, олар ел немесе тайпа ретінде өздерінің ішкі бөлігіндегі бұрынғы ұйымдық күйді және қандастық қатынасты жақтан сақтаған. Өйтпей торғайдай тозып бытырап, өзгеге сіңіп кеткен болса, жиырма жылдан астам уақыттан кейін “әкесінің ел-жұрты” қайтарылды деген сөздерді айтудың жөні келмес еді.
4. Елжау (ісжүзінде Бөжей) бастаған үйсіндер Ғұнға ел болғаннан кейін, оған көп еңбек сіңірген және Елжау сол барыста елбасы бола аларлық биікке көтеріліп алған. Әрине ол заманның көсемдері әрі батыр, әрі шешен, әрі көреген жандардан ғана шыға алады. Заман олардан осыны талап етеді. Тәңірқұт “Ғұн тәңірқұты оны киелі бала деп біліп, өз жанына алып, асырап ержеткізеді. Ол есейіп-ержеткен соң, шеру тартып, жорыққа аттанып, жеңістерге жетіп, ерлік көрсетіп, еңбек сіңіреді. Ақырында Ғұн тәңірқұты оны әкесінің орнына күнби етіп, әкесінің елін жинап, билігін береді. Сонымен бірге, оған Батыс жақты мәңгі қорғау міндетін тапсырады. Күнби өз елінің басын құрағаннан кейін, көршілес қалашықтарға шабуыл жасайды. Он мыңдап әскер ұстап, соғысқа әбден төселеді” [ ] дегендік осыны аңғартады. Бұл әлбетте қып-қысқа уақыттың ісі емес.
Ескерте кетерлік бір жайт - Елжауға “мәңгі қорғау” үшін тапсырылған “батыс жақ” жылнамаларда “батыс өңір”, “батыстағы қалалар”, “батыс жақ” деп әр келкі жазылған. Меніңше бұларды “батыс жақ” деп түсінген жөн сықылды. Өйткен ол осы айтылғандардың бәрін қамти алады.
5. Бағынды күйдегі Елжау өз жұртын аялай білген. Елжау күнбидің тәңірқұттың өзін киелі бала санап, аруақтардан қорқып, жеке басына бейілі түсіп, ержеткізіп, соғыстарға жұмсап сомдап, аяғында өз елін өзіне билеткеннен кейінгі ахуалын жылнамалар “Күнби халқына қормал болыпты, қоңсылас отырған ұсақ елдерді шауып ірге кеңейтіпті. Сонымен оқшыларын бірнеше түменге жеткізген екен. Күнби оларды шабуылдау мен қорғануға машықтандырыпты” [ ] деп жазады. Мұның бәрі бір жағынан өз елін алдағы ірі іске (ертеңгі тәуелсіздік үшін әскери құдіреттенуге) дайындату, әрі тәңірқұтқа жағу, әрі оған өзінің жеке әлеуетін аңғарту. Бұл арада есейген Елжаудың асқан парасаты байқалып тұр.
6. Елжаудың туылған және есейген жылдары туралы Уаң Биңхуалардың талдауында қисын бар. Олар былай деген болатын: “ «Тарихи жазбаларда» да, «Хәннамада» да жазылған тарихи деректер бір-бірімен байланысты мына үш мәселені анық ұғындырады: бірінші, үйсіндердің елдігінен айырылған кезі - күнбидің жаңа туған нәресте шағы (бұл мөлшермен б.з.д. 175 жыл төңерегі. - С. Ж.). Олардың елдік санаттан қалған жылдары - күнбидің дүниеге келгеннен бастап, ‘азамат болған’, ‘кемелетке келген’ есею барысы; екінші, үйсіндердің батысқа ауууы - күнби санаттағы ‘азамат болып’, ‘кемелетке келгеніне’ ұзақ болмаған мезгіл; үшінші, бұл аралықта үйсіндер ‘ел’ ретінде өмір сүруден қалған (Мүны тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруден қалған деген мағынада түсінген дұрыс. Әйтпесе үйсіндер құрып жоғалып кеткен дегенге сайып қалуы мүмкін. - С. Ж.)... күнбидің ‘азамат болып’, ‘кемелетке келді’ делінгені ‘жігіт болу’ дейтін ұғыммен мәндес сөз, яғни жасы 17 -18 дерге ілінгенін (Демек б.з.д. 158-157жылдар болғанын - С. Ж.) ұғындырады”. Мен мұны құп көрдім.
7. Ұлы жүзді Іледен Ғұн қолы қуған. Бұл туралы “Нүкістердің екінші рет батысқа ауууы Леузаң тәңірқұттың шапқыншылығы салдарынан болған” [ ] дегеннің қисыны бар. Леузаң тәңірқұт әсілі қумақ емес, бағындырмақ болған шығар. Алайда Леузаң тәңірқұттың ниетінен хабары мен дайындығы бар, бағынғысы келмеген Нүкіс елі батысқа ауған және бұл көшуден тіпті де зор пайдаға кенелген - Бактрияны басып қалған! Үйсіндер ұзағанда бұл шабуылға қатысқан болу керек. Сосын бүкіл Жетісу өңірі иенге жуықтап, ежелгі сақ тайпаларының өте сирек қоныстанған ұрпағының мекеніне айналған.
8. Елжаудың өз елін тәуелсіздікке дайындауы, Ілеге қарай аууы осыдан соңғы іс. Жылнамалар былай дейді: “Тәңірқұт қайтыс болғаннан кейін, күнби өз елін алысқа көшірген екен. Тәуелсіз ел боламыз деп ғұндарға қол тапсырудан бас тартыпты” [ ]. Демек “ел құлағы елу” емес пе, Үйсін ұлысының кешегі ордасын күйреткен осы ғұндардың өзі екенін, әкесі Нәнді бидің Мөде тәңірқұт қолынан өлгенін әбден естіген Елжау күнби (бұл оның тәуелсіздікке беттеуінің былайда айтылғалы тұрған екінші себебі ғой), оны білмеске сала жүріп ержетеді, кегін іштей қайрай жүріп, сырттай еңбегінің бодауымен билікті қолына келтіреді, астыртын тәуелсіздік дайындығын жасайды, сосын біртіндеп тәңірқұтқа бағынбау жолына түседі. Мұның әрине қисыны бар және ол бірер жылда біте салған іс те емес. Жартылай бағынды болу Леузаң тәңірқұт кезінде де жалғасқан.
9. Парасатты көсем Елжау негізінен иен қалған Жетісудың стратегиялық маңызын бір көргенде-ақ білген. Ал тәңірқұттың өзіне берген батыс жақты қорғау міндетін (“батысты баянды қорғау жөнінде әмір бергенін”) мықтап пайдаланған. Алдымен батыс жақты, әсіресе негізінен иен тұрған Жетісу тарапты қорғау үшін Іле жаққа халқын сырғытады, талайға дейін Ғұнға бағынған байланысын сақтайды. Дербестенуді біртіндеп іске асырады.

ҚАЗАҚТЫҢ ҚАДІРМЕНДІ ҚАЛДАРБЕГІ

Өткінші өмірдің қимас қызығы да, өзек өртер өкініші де аз болмасы белгілі. Сол қамшының сабындай қысқа ғұмыр­дың аясында адам баласының басына түсетін ауыртпалықтың қиыны – өзің жаныңдай жақсы көретін кісіден айырылу екен. Бұл менің қаршадай ке­зімде жолығып, ақсақалдық жасқа аяқ басқанымда жанымыз жарасып, жұбы­мыз жазылмай , сан жылдар сыйласып, сырласып, қатар ғұмыр кешкен аға-до­сым Қалдарбекті есіме алған сәтте жүре­гімді жаралайтын ойлар. Қалекең қапия­да қайтыс болғанда аса қымбатты, жа­ным­дай жақынымнан айырылып қалғаныма қабырғам қайысып қайғы­руымның сыры мен жыры бөлек. Өйткені, сол сәттен бастап мен өзімнің өмірімнің ең қызықты, ең қайталанбас күндерін біржолата жоғалтқанымды сезіндім. Ал ең өкініштісі, Қалекеңнен тым ертелеу айырылып қалғанымыз. Әрине, өлмейтін адам жоқ, егер де ол асарын асап, жасарын жасап қоштасса әңгіме басқаша.

--------------------------------------------------------------------------------

Қанатты қаламгер, қажырлы қай­раткер Қалдарбек Найман­бай­ұлы сынды болмысы бекзат, аяулы азаматпен ұзақ жылдар бойы өмір­дің қуаныш- қызығын, қайғы-қапасын бірге бөлісіп, қатар жүр­генімді Алланың сыйына балаймын. Қалекең қайтпас сапарға аттанып кетсе де, көзін көрген, араласқан, қадіріне жеткен ел-жұр­ты­ның бәрі де осындай ойда екендігіне берік сенімдімін.
Осынау шау тартқан шағымызда, оңаша отырған сәттерде өткен өмір жолымыз, кімдермен кездесіп, кімдермен қоян-қолтық арала­сып, айнымас дос болғанымыз, олардың санамызда сақ­талған мі­нез-құлықтары, атқарған қыз­меттері, жалпы тағдырлары үзік-үзік есі­мізге оралады. Ал өз басым Қале­кеңнен сонау киелі шаңы­рақ «Лениншіл жаста» – 1961 жылдың жазында танысып-табысқан едім. Содан бергі 44 жылғы өміріміз бірге өтті. Кейін «Жалын» бас­па­­сында, сосын Дүниежүзі қазақ­тарының Қауымдастығында қа­тар­ласа қызмет істедік.
Оны бір кісідей білетін, достас, тағ­дырлас адам болғандықтан, ай­ты­лар әңгіме, шертілер сыр аз болмасы белгілі. Бүгінгі естелік со­ның шет жағасы ғана...
Бұл тағдыр табыстырған аға-достың өмірі мен шығармашылығы ту­ралы көсіле сілтеп, кеңінен қамтып жазылған эссе емес, жадымда сақталған кейбір сәттік сырлар ғана. Мақсатым – көзі тірі болса, ел қатарлы 75-ке толғанын тойлайтын Қалекеңнің отбасы, ағайын-ту­малары, жора-жолдастарынан басқа ойлы оқыр­мандарының да осы мерейтойға ортақ­тастығын еске түсіріп, жазушымен жүз­дес­пеген бүгінгі жас ұрпақтың да ойына алуына, кітаптарын оқуына қоз­ғау салу. Жалпы, ел-жұртына, билік басын­да­ғыларға айтылар сөз және бар...
Жасың ұлғайғанда ұмытшақ бола­тының табиғи құбылыс болар: күні кеше­лері басыңнан кешкен, көзің көрген оқиғалар жадыңнан шы­ғып, бәз баяғы бір кездердегі өткен өмір елестері ойыңа бірден ора­латыны бар. Осы естелікті жазып отырғанда Қалекеңнің кескін-кел­беті, болмыс-бітімі, мінез- құлқы бейне өзін көріп отырғандай көз алдыма келе қалғаны. Осынау өзім алғаш көр­гендегі сұңғақ бой­лы, ақсары жүзді, сырбаз мінезді, бітімі қоладан құйған мүсіндей мін­сіз бозбала өле-өлгенше сол сымбатты тұрпатынан таймай кет­кені де Қалекеңнің жаны ғана емес, тәні де сұлу, жігіттің төресі бол­ғандығына дәлел. Оның айқын айғағы, мына кезекті бір бас-қосу­да шабыттана сөйлеп тұрған сәтін­дегі суреті. Оны маған сый­лаған кезінде «Жа­лын» баспасында қызметтес әрі дос­тас, белгілі жазу­­шы-аудармашы Гүлзада Мырзахметова. Бір кездегі әріптесін құр­меттеп, ұмытпай жүргендігінің жар­қын белгісі осы болар. Жалпы, Қалекеңнің жанының жайсаңдығы, кіршіксіз кісілігі, мейірім-қайы­рымға толы тұлға-жара­тылысы оны білетін адамдардың бәрі ай­татын уәж. Ол адамдармен араласқан­да тек сенімді, уәдесіне бе­рік, адал кісі­лер­мен ғана сыйласып, сырласып, достасуға айрық­ша мән беретін. Алғаш кездескенде тұйықтау көрінгенімен, жүре келе ашық-жарқын мінезі өзі жақсы көрген адамдармен тез тіл та­бысып, алаңсыз араласып кетуге бейім еді. Сыйлаған ада­мын алаңсыз ақ көңілімен, адам­гер­шілік қасиетімен баурап, өзіне тартып алатын. Ал мінезі соншама жұмсақ бола тұра, ол өзінің сені­мі­нен, турасын айтатын адалдығынан айнымай, жасының үлкен-кіші­лі­гіне, қызмет дәрежесіне қарап ешкімнің алдында да басын иіп, тізесін бүккен жоқ. Бірақ та ол өзінің ой-пікірін шәлкем-шалыс мінез көр­сетпей-ақ, сыпайылап, дәлелдеп жеткізетін. Біреулер онысын жал­тақ­тыққа жатқызған да шығар. Ал шын­ды­ғында жастайынан жетімдік көріп, кісі қабағына қарап өскен жігіт салған жерден біреудің бетінен алып, ұрсыса, ұстаса кетуді ұнатпайтын. Біреудің сыртынан сөз жүгіртіп, жамандап, өсек өртін өршітуді, кектесуді суқаны сүймейтін. Кісілік, білгендік, қазақы қа­сиет деген осы емес пе?! Ол өзінің қалай өсіп- жетілгенін, адамдықтың ақ жолымен ар­манына қалай жеткенін ешқашан есінен шығарған емес, тәу­басынан жа­ңыл­ған емес. Сонау бір жылы, сонау бір қоңыр кеште, «Жа­лын » баспасында қыз­метте жүргенде, бізді қонаққа шақырған «Юн­ге-вельт» жастар баспасының Бер­лин­нің қақ ортасына жай­ғасқан мейманханасында жатып ұзақ әңгімелесіп, сыр шертіскен сәт әлі есімде. Сондағы сыр­ла­суымыздың арқауы баяғы балалық шағымызда бастан кешкен қиын-қыстау кезең: жетімдік, жоқшылық, со­ғыстан соңғы жылдарда көрген тұрмыс тау­қы­меті. Сол кеште Қа­лекең айтқан әңгіменің түйіні:
– Қуанышбай бауырым, енді міне, соның бәрі де көрген түстей арт­та қалды.
Ержеттік, оқыдық-тоқыдық, ел қатар­лы ғұмыр кешудеміз. Отба­сы, бала- шаға, қызметіміз бар. Жазушылықтың да же­місін жеп жүр­міз. Ел-жұрт алдында абы­рой-беделіміз бар. Кешелері алыс ауыл­дарда тезек теріп, қи ойып, отын тасып, мал жайып, ертеңді-кеш тыным таптырмайтын тіршілік кеше жүріп, өмір өткелдерінен сүрін­бей өтіп, мінеки кісі болдық. Ел ішін қойып, шет елдерге сапар ше­гіп жүрміз. Осылай болады деп ойлап па едік... Құдайдың бер­геніне шүкір, тәубе дейік, достым! Аға-достың ағынан жарыла айт­қан осы әңгімесін қалай ұмы­тарсың?! Өмірден өнеге алу, бар бол­саң асып-таспай, жетпей жатса жылап-сық­тамай ғұмыр сүрудің тә­лімді сабағы осы ғой... Өмірден көргені де, басынан ке­шіргені де, көп азаматтың жан сыры жүрегімде жаттаулы.
Өз өмірімде, бірге қызмет істей жүріп, Қалекеңмен талай рет са­парлас та болдым. Мысалы, Польша, Германия, Қытай, Түркия ел­деріне, «Жалында» жүргенде үш қайтара Мәскеуде өткен Ха­лықаралық кітап көрмесіне бірге бардық. Сондай-ақ, Қалекең өзі­нің туған жері Жетісайға, Шымкентке де арнайы қыдыртып апар­ға­ны естен шығар ма?! Бір ғажабы осы сапарларда да, қарамағында қыз­мет істеп жүргенде де, бәзбір бастықтарша кісімсіп, өктем сөй­леп, білгішсініп, ақыл айтып, астамшылық жасап, теріс мінез көр­сеткен емес. Бір үйдің баласындай тату-тәтті, сыйласып-сырласып, отбасымызбен араласып, дәм-тұзымыз жарасып ғұмыр кештік. Диляра жеңгеміз де Қалекеңе адал жар болды, екі ұлы, Зауыр мен Дауыры да әке-шешесіне сөз кел­тірмей, жақсы азаматтар санатына қо­сылғанын білеміз. Әттең, өкінішке орай, Қалекеңнің тұңғы­шы Зауыр қайтыс болып кетті, жас кетті, арманда кетті. Ал қар­ша­дайынан қасынан тастамай, қатты жақсы көріп, ел-елді аралағанда өзі­мен бірге алып жүретін сүйікті немересі Дамир атасының ғұмыр жасын ұзартар деген сенім көңілге дем береді. Әулеттің тамыры үзі­ліп қалмағанына шүкіршілік дейміз. Ол қазір жоғарғы білімді жігіт.
Қалекеңнің адами қасиетіне қатысты әңгіменің бір парасы осы. Ен­ді оның аза­маттық парызы – қайраткерлік қызметін қалай ат­қар­ғандығына тоқталайын.
Ол Елбасының тікелей тапсырмасымен Дүниежүзі қазақтарының Қауым­дас­тығын құру жөніндегі шешімін орындауға белсене, бел шеше кірісті. Қалекеңнің қайраткерлік қабілетінің айрықша жарқы­рай көрінген кезі – сол әлемнің әр елін мекендеп қалған қазақ­тар­дың ата­жұртына оралуының ұлы көшін бастауға аянбай атсалысуы. Ел-елді аралап, сөзі өтімді, туған жерге туын тігуді, тіпті өздері бол­ма­са да, ұрпағының атамекенін табуын армандап жүрген, жұртын соңына ерте алатын игі жақсы-беделді кісі­лермен кездесіп, көштің көлікті болуын жүзеге асыруға асықты. Бұл әрине, оңай орындалатын жеңіл-желпі тапсырма емес-тін. Қалекеңнің күн-түн демей, аттан түспей жүріп, екі рет Дүниежүзі қазақ­тарының Құрылтайын өт­кізуді ұйым­дастырудың басы-қасында болғаны да белгілі. Оның сыр­тында Еуропада орналасқан елдерде кіші құрылтайлар өткізгені тағы бар. Осынау елдік-ұлттық мәнді мәселені ұйымдастыруда Қа­ле­­кеңнің іскерлігі, білгірлігі, ұйымдастырғыш қабілеті та­нылғанын айту парызымыз. Әлем елдерін мекендеген қандастарымыз Қа­ле­кеңді жақын тартып, жақсы көріп, қуана қарсы алып, қимай қош­тасып, аса қатты құр­меттегенін қызметтес болған жылдары көзіміз көр­ді. Арада әлденеше жыл өткен соң ғана шаңырақ көтерген Кө­ші-қон агенттігі құрылғанға дейін қан­дас­та­рымыздың елге келіп-кетуін, біржолата қоныс аударуын, балаларын оқытудың шешімі қиын мәселелерін Қалекең басқарған Қауымдастықтың ұжымы өз мін­детіне алып, ойдағыдай атқарды.
Қалекең қызметте де, жазушылық өнерде де өз білім-білігімен, өз жара­тылысының қарым-қабілетімен биік белестерге көтерілген Аза­мат. Ол жастайынан мансапты қызметтер атқарды. Оның «Ле­нин­шіл жаста» редактордың орынбасары «Білім және еңбекте», «Ара-Шмель» жорналдарында бас редактор, «Жалын» және «Жазушы» баспаларында директор, Авторлар құқығын қорғау агенттігінің басшысы, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының екінші және бірінші хатшысы, Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары (Оның басшысы Елбасы Н.Назарбаев екені белгілі) қызметін атқарғаны осы сөзімізге толық дәлел.
Мен білетін Қалекең аталған мәр­тебелі мекемелерде өзінің ұйым­­дас­тырушылық қабілетінің, адалдығының, әділдігінің, жұртқа жап­пай жанашыр­лығының арқасында зор беделге бөленіп, абыройын асырды. Қызметтес болған адамдардың ешбірінің көңілін қал­дырып, ренжіткен кезін көрген де, естіген де емеспін. Жұрттың бә­рі тік жапырыла жақсы көретін, сыйлайтын, сөзін жерге тастамай­тын. Олардың әрқайсысының жүрегінде өз Қалдарбегі бар екені кү­мәнсіз.
Әлбетте, көп шаруасының бірі орындалмай, яғни кітабы нақ сол жы­лы шықпай қалған жағдайда, оны жүре жамандап, теріс қарап, қисық-қыңыр қылық таныт­қан қаламгерлер болмады деп кесіп айтсақ қателесеріміз хақ. Жаратылысынан жүрегі жұмсақ, өзіне өті­ніш айтып, қолқа салған кісілерге жақсылық жаса­ғысы келіп тұ­ра­тын. Алайда, кейде өзіне байланысты емес себебтен қолынан кел­мей қалса, уәдесінің үдесінен шыға алмаса, мәселенің мәнісін ұқ­пай, жаз­ғыру, жаңсақтық, білместік, тіпті надан­дық емей немене?! Осы реттен болмаса Қале­кеңнің тал бойынан титтей де кем­шілік таппасымыз Аллаға аян.
Енді бірер сөзіміз Қалекеңнің жазу­шылығына арналмақшы. Қай­раткерлігі өз алдына, қаламгерлігі негізі, есімін елге танытқан та­лантының басты белгісі ғой. Ол әдебиетке әдеттегідей шәкірт бо­лып, қалыптасу сатысынан өтпей-ақ, бірден қарымды, тілі тө­гіл­ген, жазу мә­нері қалыптасқан жазушы болып қо­сылған еді. Олай бо­латын себебі, Қале­кеңнің жастайынан өмірдің қиын-қыстау өт­келдерінен сабақ алып, кейін жорнал­шылық кәсібі уақыт тынысын, қоғам өмірі­нің жүрек соғысын, адамдар тағ­дырын танып-білуіне үлкен септігін тигізген еді. Сондықтан да оның қоғам­дағы, әлеу­мет­тік ортадағы өзін терең толғандырған өзекті мәселелерді қоз­ғаған, ар­налы роман-диологиясы «Көк­төбе» мен «От пен ойын» және «Қош­тасқым келмейді», «Үміт өткелі», «Аптап», «Бей­мезгіл қонақ», «Шілде», т.б. кітаптары жа­рық көрді. Қалекеңнің әңгіме-повес­тері оқыр­ман­дарын бейжай қалдырмай, құмарта, қызыға оқитын көркем шы­ғар­малардың қатарын толықтырды. Жазушы туындыларындағы тұлғалы кейіпкерлер өз замандастарымыз. Олар­дың ой-мақсаттары, өмірлік ұстаным-мұраттары бәріміздің де көкейіміздегі сансыз сауал­дар мен арман-аңсарларды қозғауы­мен қымбат. Кейіп­кер­лерінің өмір-тағдырын санамызда саралай отырып, олардың қа­рапайым да қайырымды, менмен емес мейірімді, қара басының қа­мы емес, ел-жұртының бақытты ғұмыр кешуін көк­сеген, елінің ер­теңі – жас­тардың: ұлтының үлгілі ұл-қыздары болып жетілуін ойла­ған жайсаң жандар екендігіне сүйсінеміз. Қаламгердің бізді бі­лім­ді, адамгершілігі асқақ жаңа заманның адамдарымен жүз­дестіргеніне шексіз риза боласың.
Қазақ әдебиетінің өркенін өсірген тамаша туындылары талай тіл­дерге аударылып, орыс, өзбек, поляк, чех, неміс, болгар, т.б. оқыр­мандарына ұсынылды. Осы жерде бір айта кетпеске болмайтын әңгіме – Қалекеңнің аталған елдердегі жастар баспаларымен ты­ғыз шығар­машылық байланыс орнатып, қазақтың аса көрнекті жас жазушыларының кі­таптарын шығаруға мұрындық болған­дығы. Бұл қазақты көгертіп, рухтан­ды­рудың көшелі жолы. Елге еңбек сіңіру­дің тәлімді тәсілі, табылған ақыл. Жазушының көркем әдебиет баспаларын, Қазақстан Жазушылар одағын басқара жүріп, қан­шама жас таланттардың жолын ашу­ға, қабырғалы қаламгерлердің шұ­райлы шығармаларын жарыққа шығаруға, тағы басқа мәсе­ле­лерін шешуге сіңірген ең­бегі де ұланасыр. Осынау есепсіз, қыруар ең­бегін ол ел алдындағы парызым деп білді. Міндетсіп, көкірегін кө­терген жоқ. Ақырын жүріп, анық басты.
Оның қызмет бабын пайдаланып, лауазымды жерде жүргендігіне арқа сүйеп, өңіріне орден-медаль тағып, сый­лық, атақ алуға қы­зық­пағаны да адал­ды­ғының айнасы. Бар болғаны бүгінде бір­сы­пыра жазушыларға берілген Қазақ­станның еңбек сіңірген қай­рат­кері болғаны. Рас, ел тәуелсіздік алған тұста Жоғарғы Кеңеске де­пу­тат болып сай­ланғаны бар. Сөйтіп, ол барын базарлап өмірден өтті.
Ал енді есімі танымал тұлғаның еліне сіңірген ерен еңбегін ерек­ше ескеріп, Қалдарбек Найманбайұлының есімі көше, мектептерге беріліп, тұрған үйіне ескерткіш тақта орнатып, шығарма­ла­рының көптомдығын шығару мәселесі мүлде ұмыт қалғаны қайран қалдырып отыр. Қай жағынан алғанда да Қалекеңе ондай құрмет баяғыда-ақ көрсетілуге тиіс еді ғой. Арада он жыл өтсе де бұл ша­руа­­ның жылы жабылып жатуы ақылға сыймайтыны ақиқат. Осы орайда кезінде өзі басшысы болған Қазақстан Жазушылар одағы, туған жері – Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігі, өзі шаңы­рағын кө­теріп, құрған Дүниежүзі қазақтарының Қауым­дастығы игі шараларды қолға алып, жүзеге асыруы қажет деп білемін. Ендігі жерде себеп-сылтау іздеп, мәселені кейінге шегере беру елдігімізге сын. Елін сүйген, еңбегін сіңірген көрнекті қалам­гер-қайраткерге лайық­ты құрмет көрсету азаматтық парыздың бастысы. Қалайда Қа­лекең­нің жоқтаушысы қасиетті Қазақ елі екенін ұмытпайық!

Қуанышбай Құрманғали,
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (9)

7.ЕЛЖАУДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІККЕ БЕТТЕУІНІҢ СЕБЕПТЕРІ

Үйсін ұлысын тәуелсіздікке жетектеген басты адам - Елжау күнби Нәндібиұлы. Бұл беталыс неден туындады дегенге жауап бере кетуге борышымыз, әрине. Бұл туралы мынадай ойларды айтуға болады:
1. Елжау есейе келе өз әкесінің Мөде тәңірқұт қолынан өлгенін білгесін, кектеніп, өшігіп, оның қағанатынан түптің түбінде бөлініп кетуді ойлаған деу. Жылнамалар бұл ойдан ашық дерек бермейді. Бірақ Нәнді бидің Мөде қолынан өлгеніне сенсек, Елжауда бұл ой болмады дей алмаймыз. Алайда Мөде Елжаудың сәби кезінде қайтыс болып кетеді. Елжау Мөденің ұлы Лаушаң заманында есейіп, жігіт болады. Тәуелсіздік алуы оның ұлы Жюнчын (Кеюк, Киік) кезіне тура келеді. Тәңірқұттар өз парасаттарын толық пайдалана отырып, бар құқықты өздеріне әбден шоғырландырғаны және тәңірқұтқа мұрагерлік түзімі бойынша, басты биліктілердің бәрі дерлік оның ноқтаағасы тайпасынан шығуы керектігін айқын жариялағаны себепті, Елжауға кек қайтарудың бөлініп кетуден өзге жолы (тәңірқұттық тақты тартып алу, т.б.) жоқ екені белгілі еді. Қанға қан жолын қуып Мөденің бір ұрпағын, мысалы тақта отырған Жюнчынды жайратудың тым парасаттылық емесін Елжау әрине біледі. Сонымен, бұл әке кегі аса парасатты Елжау үшін, бір себеп бола алса да, ең басты себеп бола алмайтын сықылданады.
2. Елжау немесе Елжауды ұйтқы еткен Үйсіннің ең жоғарғы ығайлары “ортақ өгізден оңаша бұзау артық” санады деу. Мен олардың ішінараларын ғана болмаса, дәл Елжаудың өзін бұған қимаймын. Ол Елжау “бірлік түбі - тірлікті” білмейді дегенге саяр еді. Мұның мүмкіншілігі аз. Әсіресе берекесіздіктің тақсіретін ғасырлап тартқан, енді ғана бас құрап, ес жиюға беттеген Ұлы Дала елінің төбе тобында (тәңірқұтқа таяу сатыда) жүрген парасатты Елжау үшін мұны білмеуі мүмкін емес.
3. Тәңірқұт жүргізіп жатқан соғысқа қол тапсыру, оның шығыны үшін алым-салық беріп тұру жұртын жауыр қыларлық дәрежеге жеткендігі үшін деу. Бұл себеп бар. Дегенмен бұл да басты себепке жата алмайды. Өйткені егер жол ақ, іс дұрыс, болашақ нұрлы болса, оған қажетінше құрбан беру керегін Елжаулар да біледі.
4. Елжау тобы Ғұн қағанатының болашағын көмескі санады, тіпті түңілерлік нышандарын байқады деу. Меніңше мұның жаны бар. Ең басты себеп те осы болуға тиісті. Қалғанының бәрі қосалқы себептер. Хань әулетінің атақағаны (高祖) Лю Баң б.з.д. 206 жылы таққа отырса, Мөде одан 3 жыл бұрын таққа шыққан болатын. Лю Баң 12-ақ жыл билесе, Мөде 36 жыл билеген еді. Елжау олардың мұрагерлері заманында ержетті. Ол өзі тұрған елді (Ғұн империясын) ғана емес, соғыс барысында өзге (соның ішінде, әсіресе Хань әулетін) де көріп, біліп жүрді. Миы бар адам әрине ойлайды. 20 неше жыл ішінде екі елде екі түрлі өзгеріс туылды. Хань әулетінде, ғасырлаған тарих қалыптастырған өркениет пен мәдениеттің, көп қала мен қалың жанның үстіне, бір орталыққа мықтап бағынған күшті мемлекеттілік, сол үшін қызмет ететін заң-жарғы, оны қорғайтын әлеуетті әскери жүйе қалыптасты. Ал, Ғұн қағанатында осының бәрі олқы. Бір орталыққа ауызда ғана бағынған бау-хандықтардың (бәрін қосқанда) неше миллион ғана жанымен (қару көтеріп шыға алатыны 300 мың ғана қолымен) патшаның ашса алақанында, жұмса жұдырығында болатын неше он миллиондық хәндерге қарсы толассыз соғыстың, оның керісінше Ғұн ақсүйектері ішіндегі қатая бастаған тақ таласының, елдегі іштілік пен әлеуеттілік жақтағы әлсіздіктердің (табиғи апат, мешеу өндіріс қатарлырдан туындаған кедейлік,... ) т.б. аяғы қайда апарары беп белгілі еді. Елжау елдің ішкі жағындағы шипасы табылмайтынға басқан дерттер мен сыртқы (күші мен айласы үстем) Хань әулетінің түптеп келгенде Ғұн қағанатын құртатынын ерте сезді. Кейінгі тарих, Ғұнға қараған бетінен таймаған баулар түгіл, бүкіл Ғұн қағанатын да құрдымға әкетті емес пе. Сондықтан Елжау ертерек ес жиып, өз еліне нұрлы болашақ іздеді.
Н. Мұқаметханұлының “Үйсіндердің Іле өңіріне ауысу себебін – ұлы иөжілердегі ата кегін қайтару дегеннен гөрі, ғұндардың бақылауынан құтылып, тәуелсіз ел болуды жүзеге асыру мақсатында жасалған қадам десе тарихи шындыққа жақын келеді” дегенінде де осы мағына бар.
Уаң Биңхуалар былай талдайды: “Үйсіндер елдігінен айырылғанда, күнби жарық дүниеге жаңа келген; ‘азамат болып’, ‘кемелетке келген’ кезде де ол ғұндардың қамқорлығында болды, солардың сойылын соқты. Арада көп өтпей ел-жұртын бастап батысқа қоныс аударды... Жоғарыдағы талдаулардан біз үйсіндердің батысқа қоныс аударғанға дейінгі жалпы елдік санаттан айырылған уақыты 17-18 жылға созылғанын, бұл Елжау күнбидің дүниеге келгеннен ‘азамат болып’, ‘кемелетке келгенге’ дейінгі есейіп- ержету кезеңіне тура келетінін байқай аламыз. Содан былайғы жерде ол халқын бастап батысқа қоныс аударады... Олай болса, б.з.д. 177 жылдан бері қарай есептесек, б.з.д. 161 - б.з.д. 160 жылдар үйсіндердің батысқа ауған жылы болып шығады... Тек кейінірек шаруашылығы өркендеп, күш-қуаты күн санап зорайғаннан кейін, жарлықты қабылдамай, ‘ғұндарға қол тапсырудан бас тартады’” [ ].
Меніңше бұл негізінен қисынды. Алайда “Арада көп өтпей ел-жұртын бастап батысқа қоныс аударды” дегендікте сәл асығыстық бар. Елжаудың соғыстарға қатынасып өз батырлығы мен тапқырлығын көрсетуін 16-18 жас шамасында басталды десек те, оның тәңірқұтқа әбден танымал батыр, шебер қолбасшы болып саналуы үшін тағы да жылдар керек болары сөзсіз. Өз елінің билігін қолына алуы содан кейін ғана мүмкін болмақ. Оған да уақыт қажет. Сосын батысқа көшуді ақылдасуға да, дайындалуға да, көшудің өзіне де едәуір жылдар керек болады. Оны бүгінннің өзінде де бірер жылда біте салар іс дей алмайсың. Сонда “б.з.д. 161 - б.з.д. 160 жылдар үйсіндердің батысқа ауған жылы болып шығады” деу тым дұрыс бола қоймас. Меніңше үйсіндер бұдан жайырақ ауып келеді. Тарихшы Чян Бочуән да “Б.з.д. 161 жылы Үйсін күнбиі Елжау 18 жаста ғана. Жастық кезеңге енді ғана енген... Ең ұзағанда тәңірқұт қол бастатып байқау (‘使将兵’) дәрежесінде ғана. Көп реткі соғыста үлес қосқан (‘数有功’) сатыға жете қоймаған. Мұндайда бір ірі ұлтты бастап, мыңдаған шақырымдық жол басып, жаңа қоныста мемлекет шаңырағын көтере қоюы мүмкін емес... Үйсіндердің батысқа ауып Іле жақтан ел шаңырағын көтеруі б.з.д. 141 жылдың айналасындағы іс болуға тиіс” [ ] деген екен. Бұл Елжаудың 30 дан асып 40 қа беттеген кезі. Меніңше көшуі бұдан ертерек болуға тиісті. Ал, толық тәуелсіздік алуын (тәңірқұтқа әрі құлдық ұрмайтын, әрі сыйласып қатар өмір сүретін кезге жетуін) осы тұс десек келісер.
“Ғұндардың батысындағы Рыжу ханы (бауы) ‘бағындылар басқармасын’ құрып, Қарашәр, Корла, Ақсу, Қарақұмда тұрақты адам тұрғызып, Ғұн бауларынан салық жиып тұрған” [ ]. Талайға шейін үйсіндер де бұдан құтыла алмаған болу керек. “Әр жылдың басында (наурызда. - С. Ж.) баубасыларының тәңірқұт ордасында бас қосып, тәуап қылуы, мамырда Ұлубалықта зор жиын өткізіп, аруаққа, көкке, жерге, жынға атап тасаттық беруі, күзде мал тойынғанда Тилин (Шоқтерек) өңірінде зор мәжіліс өткізіп, мал-басты түгендеуі” [ ] тәңірқұтқа, астанаға “аман-сәлемге бару” саналады екен. “Бұл әдеттегідей діндік, салттық мағына алып қана қоймай, ең маңыздысы, Ғұн қағанатының тәуелді тайпаларды саяси, шаруашылық, идеялық жақтардан тізгіндеуді күшейтуінің тәсілі... болғаны айқын” [ ]. Үйсін бұл шырмаудан да, кенет емес, тек біртіндеп қана сытылуға тиісті.
Демек, Үйсін ұлысының Жетісуға ауып келе салып тәуелсіз бола кетуі мүмкін емес. “Тек кейінірек шаруашылығы өркендеп, күш-қуаты күн санап зорайғаннан кейін, жарлықты қабылдамай, ‘ғұндарға қол тапсырудан бас тартады’” [ ] дегеннің әбден жөні бар. Бәлкім бұған да әлде қанша жыл кеткен болар. Тіпті Үйсінге Хән елшісі Жаң Чян келген кезде де (б.з.д. 119 жыл) Елжау тәңірқұттардың қабағына титтей де қарап қоймайтын күйге жете алған емес. Қандастық, тілдестік, салттастық, діндестік дегенді былай қойғанда, маңайын қоршаған Ғұн қағанатына бағынды да ниеттес талай баулары тұрса. Сол тізесін басып Ғұн қызы отырса. Өз елі ішінде талай ғұншыл ығай мен сығай жүрсе... Ғұн қағанатымен есептеспейтін, ол жақтың қабағына қарамайтын, дипломатиялық сыйластықты ескермейтін жаққа дереу бара қойған емес,әрине.

А. Бушков және "Ұлы Дала Моңғолдары" қайдан келген?
Автор Әбіл-Серік Әбілқасымұлы

Шын мәнісінде, асқан «зерделі тең жарым» ауыздарынан тастамайтын «моңғол-татар» ордасы қайда? Кейбір ыждаһатты авторлар Руске баса-көктеп енген әскердің әлдебір асыл тегін құраған деп түйіндейтін моңғолдар қайдан келген?

Сонымен, жердің тесігіне кіріп кетсеңдер де, бұл мәселенің ең қызықтысы да, әрі ең құпиялысы да сол болған оқиғаларды көзімен көргендер де (не болмаса сол кезеңге жақын уақытта өмір сүргендер де) моғолдарды бізге тауып беру үшін дәрменсіз! Ақиқатында данышпандыққа салынып:олар –қара шашты, қысық көз жандардеп ділмарсысақ та, ал, антропология «монголоид» деп атайтындар олардың арасында мүлдем жоқ.

Тек еш күмәнсіз Орталық Азиядан бізге келген екі тайпаның – джалаир мен барластардың іздерінің ұштығын қолға іліктірдік. Олар Шыңғыс әскерінің құрамында Руске емес... Жетісуға (Бүгінгі Қазақ жерінің аумағына) келген. Осы жерде XIII ғасырдың екінші жартысында жалайылар бүгінгі Ходжент маңында, ал, барластар –Қашқандария өзені бойында көшіп-қонып жүрді.

Олар Жетісуға «…тілі түркілене бастаған сәтте келген еді. Жаңа жерде олар мүлдем түркіленіп, XIV ғ., түгесе айтсақ, оның екінші жартысында түркі тілін өз ана тілдері деп санады» (Б.Д. Греков пен А.Ю. Якубовскийлерді «Рус пен Алтын Орда» (1950) іргелі еңбегінен – екі ғалымда барды жоқ, жоқты бар қылып – тегі түркі тайпаларды халхаландырып – моңолдың құрамында халхалар да болған деген жалған оймен оқырманын шатастырып отыр.

Өйткені, бір жалғандық екіншісін туындататын – А.Бушковтың ой түйіндеуі танытып отыр. Оған өзгелерді жоққа шығару үшін шын моңғол керек – ол оны ежелгі түркі тайпасынан тауып отыр.

Бушковтың орыстарға өтетін амалы бізге өте қояма екен? – Ә.Ә.Ә.).

Бар болғаны осы. Бұдан басқа моңғолдарды тарихшылар қанша жерден барын салғанымен табуға қауқарсыз (Таба да алмайды, автордың өзі сияқты сан соға шатасады. Ұлы қаһан армиясының құрамында болмаған ұлтты қалайша табуға болады – Ә.Ә.Ә.). Орыс жылнамашылары Бату ордасымен Руске келген халықтар арасында «құмандарды» алға шығарады, ал, олар болса – қыпшақ-половецтер! Олар бүгінгі Монголия жерінде орыс қала-шәрлерімен қарын-шектей араласып (мен кейін бұны дәлелдеп шығатын боламын) өмір сүрді!

Араб тарихшысы Эломари: «Көне дәуірде бұл мемлекет (Алтын Орда XIV ғ. – А.Б.) қыпшақтар елі еді, қай кезде оларды татарлар басып алды, сол кезде қыпшақтар олардың боданына айналды. Одан соң олар, яғни, татарлар, қыпшақтармен қаны араласып, бір атаның баласына айналып шыға келді».

Татарлар ешқайдан ауып келген жоқ, олар бағзыдан бастап, ғасырлар бойы орыстармен қоңсы тұрып келді, мен бұл турасында ақ адалын айтар болсам, кейінрек сөз ететін боламын, қай кезде өзімінің дайындап қойған өрелілік бомбамды жарған сәтте. Әл-әзір бар назарымызды ең маңызды жағдаят: ешқандай моңғолдардың болмағандығына аударайық.

Алтын Орданы монголоидтерге еш қатысы жоқ, қалыпты европеоид текті /автор – діни таңдау жасауда – мәсіхтенген(европеоид текті сақтап қалған//тілді жоғалтып түрді сақтаған) – қазақтар мен мұсылманданған (европеоид тектенайырылып қалған//түрді жоғалтып тілді сақтаған)– казақтардың антропологиясын әдейі шатастырып тұр: моңғол және сарттармен болған аралас неке бабалар тілінсақтап қалған қазақтардың түрін ғана өзгерткен жоқ: атақты Иман-Жүсіп бабамызға: «Көзі көк, аузы түкті сары орысты лақтай бауыздар едім» деген өлеңде шығартты/(Жәнеде олардың тілі славян тіліне ұқсас еді – А.Бушковтың өзге тарихшылардан артықшылығы барды жоққа шығармайды, қайта оны панславяндықпен орысқа бейімдеуге даяр тұрады, осысы біздің тарихты «болмаған орыс ұлтының» иеленіп кетуі үшін тарихи үрей тудырады) ақшыл шашты, көк көзді, ешқандай қисық көзді емес...татар және қыпшақ-половецтер құрады.

Шыңысхан мен Батудың кейпі тап осындай еді (автордікі дұрыс). Көне дерек көздері Шыңғысты еңгезердей, ұзын «жирен» сақалды, жасыл-сары көзді жан ретінде сипаттайды. Парсы тарихшысы Рашид ад-Дин («моңғол» шапқыншылығының куәгері) былай деп жазады: Шыңғыс тұқымында нәрестелер «көбіне шағыр көзді және ақ шашты болып туатын еді».

Г.Е. Грумм-Гржимайло Шыңғыстың оныншы атасы Бодуаньчар – ақ шашты және көк көзді болған деген «моңғол» аңызын (халханікі ме өзі?!) еске салады!

Ал, өз кезегінде Рашид ад-Дин Бодуаньчардың ұрпақтарының рулық атауы Борджигин шағыр көзді дегенді білдіретініналға тартады(Алтын Орда тарихы біз орыс пен қытай пайдасына жоғалтқан тарих қана емес – ұлтымыздың 80 пайызы жоғалтқан – антропология – осы жанды жерімізден А.Бушков аярлықпен ұстап алып отыр – Ә.Ә.Ә.)!

Демек, Батудың келбетін – ақшыл шашты, ақ сақалды, көк көздідеп…айқындап суреттеп береді.Осы жолдардың авторы алыпқашпалықпен «Шыңғысхан өзінің қисапсыз әскерін құрған» деп танылатын аймақтан тым алыста емес өңірде өзінің саналы ғұмырын өткерді.

Қандай десеңізші, бағзыдан монголоид халықтар – хакас, тува, алтайлықтарға,әрі халхалардың тап өздеріне назар салудан тойып болдық(Тәржімашы – түркі-моңғол туыстығына қарсы, сан ғасыр бойы біздің пайдамызға оларды ассмилацияға ұшыратып (әсіресе, хан иеміз, Абылайдың кезінде) қан араласқанмен діл араласпады –оған себеп: біз олармен туыс болуымыз үшін – есептік сан есімдеріміз ұқсауы керек, бір дінді тұтынуымыз керек.

Бұндай басты екі факторға байөлкелік қандастарымыз еш көнбей – түркі-моңғол туыстығын алға тартуынан еш тыймайды//қазақ айырылған ата мекеніміз өзгеге бұйырып, өз жерінде жат атанып отырғандықтан өздері қарайтын елдің саясаты үшін ұлттық рухты және милети ділді сақтап қалу үшін осындай қадамға амалсыз барады//әрі ондағы және бүгіндері тарихи отанындағы қазақ ғалымдарының жазғандарындағы халханы адам қылған біздің бабаларымыз деген астар мәтінді ұғына білуіміз керек). Моңғолдар арасында ақшыл шашты, көк көзді жандар кездеспейді, мүлдем өзге антропологиялық тип…

Оның үстіне, моңғол тіліне жататын топтарда «Бату»немесе «Батый»деген кісі есімі мүлдем ұшыраспайды. Есесіне «Бату» башқұрт тілінде, біз жоғарыда айтып кеткендей: «Бастый»– қыпшақ тілінде ұшырасады. Шыңғыс әулетіндегі есімдер Моңғолиядан шыққан жоқ.

Ең қызықтысы, бүгінгі «нағыз» Моғолстандағы оның тайпаластары өздерінің даңқты бабасы Шыңғысхан туралы не деп жазды екен, ә!?

Жауап көңіл құншытпайды: XIII ғасырда моңғол әліпбиі деген еш болған емес (Шыңғыс құрған империяның кейін моңғол жазуына негіз болған түркі жазуының наймандық вариантын қолданғанын А.Бушков қолында дерегі болмағандықтан білмей отыр – Ә.Ә.Ә.). Моңғолдардың барша жылнамалары ертерктегі XVII ғасырдың еншісіне тиеді.

Ал, бұдан шығатыны, кез келген Шыңғысхан Моңғолиядан шыққан дегеніміз өңі айналдырылып үш жүз жылдан кейін жазылып алған ескі аңыздардың жаңғырығы (Бұл арада автор мәселенің байбына бармай отыр: Ұлы Қаһанөзі туып өскен Шығыс Түркістанның алаштан халхаға кеткен бөлігі ата-жұрты Байөлкеден қуылып, қазақтан РФ Алтай өлкесіне екі елдің шекарасында қалған алаш баласы бір-бірімен шектеспес үшін, тікелей байланыспас үшін 1957 жылы тартып алынып берілген ШҚО Қосағаш ауданы арқылы қазіргі ШҚО Абай ауданында Орда тауы мен Найман тауда (Шыңғыстауда) болашақ империясын құруға негіз салған деген де пікірлер бар (осы және басқа да түркі-қазақ тарихына қатысты құпиялардың жабулы қалуы үшін – археологиялық қазба жүргізбеу үшін – полигон әдейі құрылғандығы Мұрат Әжіде сөз болады)–Ә.Ә.Ә.)…

Әлбетте түркінің көлеңкесінде қалып келген екінші сортты ұлтқа сендер "нағыз" моңғолсыңдар деген, бабаларың қару кезеп, тұлпарының тұяғы басып, ауасын жұтпаған Адриатикаға дейін соққан құйындата бәрін жайпай жеткен деу... қатты ұнады(бұл түркіні жабайы көшпенді етіп, оның үстіне – құны бізден төмен нағыз көшпендіге атқосшы шабарман етіп көрсету үшін даңқты бабаларымыздың 300 жылдан кейінгі өтірік тарихын жазушы мәсіхші иезуиттерге түркі өркениетін «Болмаған Ресейдің» пайдасына өмірге әкелу үшін өте керек болды (Иезуиттердің Ұлы Қаһанымыз Шыңғысханның кіндік кескен жері Байөлкеде қазақтар тұратынын білмей қалғаны қандай өкінішті). Осыны А.Бушков өз концепциясын түзудегі пікірі бізбен қрсылмаса да, санасыздықпен ақиқатқа жақаурата айтып отыр – Ә.Ә.Ә.)

Осылайша, біз өзіміз үшін ең маңызды жағдаят: шындық өмірде ешқандай «моңғол-татар» ордасының ешқашанда болмағандығының басын ашып алдық, яғни, қара шашты, қысық көз Орталық Азияны мекендеушілер ХІІІ ғасырда мамыржайлықпен өз беттерінше көшіп-қонып жүрді. Керісінше Руске мүлде басқалар еуротекті ақ шашты, шағыр көзді, көк көзді бөтен жандар«келді». Ал, шын мәнісінде, олар тым алыстан ат арытқан жоқ, қоңсы жатқан қыпшақ даласынан келді.

P.S. Тәржімашыдан: келесі жолы А.Бушковтың 24 үзікті ойының бір бөлігі «“Моңғол-татарлар” қанша болған еді?» топтамасы "Ұлт кз" оқырмандары назарына ұсынылатын болады.

“Моңғол-татарлар” қанша болған еді?
Автор Әбіл-Серік Әбілқасымұлы

Барша әлемдік тарихтағы алдамшылықты жоққа шығарып, бірақ та: «тарихи жадысы өлтірілген» өр халықты (қыпшақты) «тарихи жадысы жоқ» құл халықпен (славян орыспен) алмастырған Бушковтың бір артықшылығы өтіріктен жалғандық туындатып, қазақтың «алты алаш» мәңгілік концепиясының пайдасына ақиқатқа жол ашып беріп отыр.

Мұрат Әжі «қазақтар бәрін баурына басып алуда» деп күстаналаса да, қазір бізден енші алғанын бір кездегі осман түріктері ғана «мойындап» отыр.

Шын мәнісінде, Руске олардың қаншасы келді? Осының бас жағын айыруға көшейік.

Төңкеріске дейінгі ресейлік дерек көздері «жарты миллиондай моңғол армиясы» дегенді алға тартады.

Таланттылығы дау тудырмайтын жазушы атақты «Шыңғысхан», «Бату», «Соңғы теңізге» трилогияларының авторы В. Ян одан сәл аздау – төрт жүз мыңдық санды атайды.

Кешіріңіздер алды ораған өткірлігіме: алғашқы және кейінгі цифрлардың екеуі де – барып тұрған суқиттық. Өйткені, жылқыны алыстан ғана көрген, әрі бағын және жегін аттың, сондай-ақ, жорық аттарын ұстап тұрудың мәшақатын ұғынбайтын: сылқым қалалық, кабинет қайраткерлері саусақтан сорып туындатып отыр.

Көшпелі (жаугер деп ұғыңыздар – Ә.Ә.Ә.) тайпаның жауынгері жорыққа атанған шақта ең аз дегенде мінгенінен бөлек екі атты өзімен бірге қосарлай әкетеді. Оның бірі – оның жорық жүгін (жорық жарағын) алып жүрсе. Келесісі – астындағы атын суытып мініп отыруы үшін керек.

Енді қарабайыр қара есепке жүгінсек: жарты миллиондық немесе төрт жүз мыңдық армия үшін ең көп дегенде – бір жарым миллион, ең аз дегенде – миллион қыл құйрық керек. Бұндай табынмен күніне елу шақырым жер шалып, жүріп өткен жерін жылан жалағандай етіп өтетін жылқының күйі кетіп, көпке бармай жаппай қырылады. Аяқты мал жайылып жусайтын шөптен бөлек, күн сайын беріп отыратын сұлыны қалайша алып жүресің?

Естеріңізге бір саларым, «моңғол-татардың» Рустің шетіне баса-көктеп еніп, басты соққыларын беруі қыстың еншісіне тиеді. Шөпті тебіндеп жайылатын уақытта, жемді халықтан тартып алуға тура келетін шақта қалалар мен ауылдардағы мал азығы қамбалары отқа оранып жатты…

Бұған атойлап қарсы шығатындар: тоқпақ жалды жабы (моңғол жылқысы) тебіндейді дейді. Бәрі дұрыс. «Жабы» – бүкіл қыста тебіндеп шығатын ең төзімді түлік. Атқа мініп, бір рет үстіне отыру бақытына ие болған жанның бірі өзіммін.

Жабыға менің бүйрегім бұрып тұрады, тамаша жануар, егер қалада жылқы ұстауға мүмкіндік болса, ойланбастан асымдағы көлігімді оған айырбастар едім (амал нешік ондай мүмкіндік жоқ).

Бірақ та, біздің жағдайымызда жоғарыда келтірілген дәлелдерден еш қайыр жоқ. Біріншіден, көне дерек көздерінде орданың тақымына басқан тоқпақ жалды жабы туралы ләм-им делінбейді.

Керісінше, маман атсейістер «татар-моңғол» ордасы түркімен жылқысымен жорыққа атанған дегенді ауыздарына біреу түкіріп қойғандай мәлімдейді (бұлардікі дұрыс – бірақ қазанат тұқымдас «адай жылқысымен» шатастырып әр нәрсенің басын шатып тұр – Ә.Ә.Ә.), бұл – енді өз бетімен тебіндей алмайтын, иесінің қолына қарайтын жылқы тұқымы...

Екіншіден, қыста құр жіберілетін атпен қатар, жорықта алыс сапар шегіп, қан майданда арып-аршитын ат бар. Тіпті, ең төзімді деген миллиондаған жабының өзі жайылымдағы шөп жұғын болмай аштан қырылар еді…

Ал, ол болса, тек өз иесінен өзге жорықта түскен олжаны да қоса көтереді ғой!

Сонымен бірге, «моңғолдар» өздерімен шағын жүк арбасын да алып жүрді емес пе, оған жегілген малды да азықтандыру керек, әйтпесе, ол жүк тарта алмай қалады…

Бір сөзбен айтқанда, жиырмасыншы ғасырдың өн бойына Руске шапқыншылық жасаған «моңғол-татарлардың» саны су тиген былғарыдай ықшамдала түсті. Ақыр аяғында тарихшылар амалдарының жоқтығынан үш жүз мыңға тістерін қайрай отырып бір-ақ тоқтады, ал, одан төмендете түсуге кәсіби әпербақандықтары жол бермеді.

Және де тағы бір әлдене… Алапат Тарихнаманың қойнауына мен сияқты өлермендердің ерсі теорияларының еніп кетуінен қорқушылық. Сондықтан да, тіпті «баса көктеуші моңғолдардың» санын отыз мыңға теңестіре қабылдағанның өзінде кекетіп-мұқатқыш сауалдардың бітіп болмайтын тізбегі туындайды …

Әрі олардың ең біріншісінің әп-бісіміләсі: бұл аздық етпей ме? Орыс кінәздіктерінің «бөлініп-жарылғанын» қанша жерден алға тартпа, бәрі бір бүкіл Руске «от-жалын мен қайғы-қасірет» әкелуі үшін отыз мың атты жауынгер түкке тұрмайтын цифр!

Олардың тіпті тұтаса қозғалмай (бұны тіпті «классикалық» версиялардың жақтаушылары да мойындайды), қайта жеке-жеке кезектесе орыс қаларына шапқан болатын.

Жан жаққа атанатындықтан қосындар бірнеше жасақтық топқа бөлінгендіктен «есепсіз татар ордасының» мөлшері азая түседі де, оның ар жағынан Русті «басып алу үшін» қандай темірдей тәртіпке бағынбасын өз жерінен жырақтаған басқыншылардың қара нөпірі қалай күн көреді деген қарапайым сенімсіздік күмәнінің құлағы қылтияды!

Бұдан ешқайда бастап апармайтын соқпақ келіп шығады да: «моңғол-татар» әскері мың жерден тәртіпке бағынсын, мың жерден жылдам қимылдайтын болсын, өзінің ешкімді «бет қаратпас алапат» соққысын бере алар ма еді. Шағын жасақ болса, ешқашанда Рустің басым көпшілік бөлігіне өз бақылауын орната да алмайтын.

Осы бір ешқайда бастап апармайтын соқпақтан тек біздің топшалау (гипотез) ғана құтқарады – ешбір жатжерлік баса көктеп енген жоқ (автор дұрыс айтып отыр: Бабаларымыз өз жерінен (қазіргі орыстілді Ресей империясы – бұрынғы түркі тілді Дешті-и-Қыпшақ империясынан) – Батыстағы иезуиттер славяндандыра бастаған бауырларына қол ұшын беру үшін жорыққа аттанды – Ә.Ә.Ә.).

Елде азамат соғысы орын алып, қарсыластардың күштерінің арасалмағы шағындау болатын, әрі олар өздерінің қалаларда шоғырланған қорларына арқа сүйейтін (автор қыпшақты орыс ығына жығып, Руске панславяндық тарихи күмәнді акцент түсіре отырып, бізге қазаққа ап-айқын – өзінің концепциясының бос далбаса, тек бізге далалық және ормандық қыпшақтардың болғандығын баяндап беруші екендігін аңғармай қалады).

Оның үстіне, көшпелілер ешқашан қыста соғысқан емес. Керісінше, қыста соғысу – орыстардың (ормандық қыпшақтардың деп ұғынамыз – Ә.Ә.Ә.) әскери соғыс жүргізуінің сүйікті уақыты. Ғасырлар бойы олар (ормандық қыпшақтар) жорыққа шыққанда «тапталған жол» ретінде үстіне мұзы қатып қалған өзендерді және ну жынысты орман-тоғайлардағы жалғыз соқпақты өзгенің аймағында соғыс қимылын жүргізу үшін пайдаланды, ал, онда атты әскердің көмегіне сүйену опа әпермейтін еді.

1237–1238 жж. соғыс науқаны турасындағы бізге жеткен жылнамалардың барлығында да – шайқастар қыс ішінде болып өтіп, тіпті классикалық далалықтар болып саналатын «моңғолдар» өздеріне мүлдем тосын табиғат аясында тамаша соғыса білетіндіктері – классикалық орыс стилімен сипатталады.

Бұл арада менің кәперге алып отырғаным, владимирдің ұлы кінәзі Юрий Всеволодович басқарған орыс жасағының Сити өзенінде қоршауға түсіп, түгелдей жойылып жіберілгені…

Бұндай тамаша соғыс іс-қимылын өмірі орманды көрмеген даланы мекендеушілер қалай жүзеге асыра білген.

Осылайша, біздің қоржынымыз даусыз дәлделдермен аз-аздап толыға түсіп отырады. Біз ешқандайда «моңғолдардың», яғни, «ордада» монголоидтердің не себептен болмағандығын анықтап алдық.

Айқын бола түскені, тарихшылардың арасында берік орныққан «жатжерліктердің» саны орасан болуы еш мүмкін емес еді, өйткені, Полтава маңындағы шведтердей отыз мың жасақтың бүкіл Руске «моңғол» билігін орнатуы тіптен ақылға да сыймайды.

Бас-жағы ашылғаны, «моңғолдар» мініп соғысқан жылқы тіпті орыс мәнеріндегі можан-топай «жабы» ат емес еді.

Және де олардың өздері бір таңқаларлығы ақ шашты, көк көзді халықтын.

Істің мәнісін ашу үшін бұның бәрі аздық етпейді. Ескертетінім, біз енді ғана мәселесінің ақ-қарасын айыруға ден қойып отырмыз…

P.S. Тәржімашыдан: келесі жолы А.Бушковтың 24 үзікті ойының бір бөлігі «Руске келген «моңғолдар» қайда келді?» топтамасы Ұлт кз оқырмандары назарына ұсынылатын болады.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (10)

ҮШІНШІ БӨЛІМ

ТӘУЕЛСІЗ ҮЙСІН ҰЛЫСЫ

Жақып Мырзаханов: “Ежелгі үйсіндер - қазіргі Қазақстан мен оған көршілес аймақтарда (Қырғызстан және ҚХР Шынжаңда) іргелі мемлекет құрған байырғы этнос. Олар қазақтың этникалық түп-тегінің ең тереңде жатқан ежелгі тамыры есептеледі. Ғалымдар ежелгі Жұңго жазба деректемелеріне және археологиялық материалдарға сүйене отырып, ежелгі үйсіндерде мемлекеттік биліктің көшпелі халықтарға тән едәуір кемелді жүйесі қалыптасқанын, мемлекеттіліктің барлық нышандарының болғанын атап көрсетеді. Мұның өзінің қазіргі Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің пайда болуы мен қалыптасып, даму эволюциясын зерттеп-білудегі маңызы аса зор” [ ] деп дұрыс айтқан. Біз енді осы ұлыстың тарихына, географиясына, мәдениетіне, т.б. жақтарына көз жүгіртейік.
Дегенмен ғалымдар “Үйсіндердің батысқа ауып Іле өңіріне қоныстанғаннан былайғы саяси, экономикалық жағдайлары, Батыс Хань, Шығыс Хань әулеттерімен арадағы қарым-қатынасы және т.б. мәселелері әлі де біздің ішкерілей зерттеуімізге зәру тақырыптар болып есептеледі” [ ] деп санайды. «Үйсіннама» соған демеу беруді, олқы санаған тұсына толықтамасын айтуды ғана мақсат тұтқан.
Реті кеп тұрғасын айта кетерлік бір жайыт - филология ғылымының докторы Ғұбайдолла Айдаровтың мына талдауы. Ол «Күлтегін ескерткіші» деген еңбегінде, “ Іле деген өзен, өңір атауының шығу тегі ЕЛ, МЕМЛЕКЕТ, ҰЛЫС ұғымына тіке байланысты сықылды. Бүкіл Батыс Өңірде ірі де күшті ел болып тұрған Үйсін ұлысы түрік тіліне ІЛ дегенді ел, мемлекет мағынасымен енгізген секілді” деп өте дұрыс айтқан(Картада Іле дариясының қазіргі жағрапиялық орны көрсетілген).

1. ҮЙСІН ҰЛЫСЫ Б.З.Д.Ⅱ-ⅠҒАСЫРЛАРДА

Үйсіндер жер жаннаты Жетісуға келгеннен соң, парасатты да тегеурінді Елжау күнбидің жетекшілігінде біртіндеп тіптен күшейе бастайды. Халқы табиғи өсім үстіне Жетісудағы көшпей қалған өзге сақ тайпаларының (нүкістердің, т.б.) қалдығы, өзге елден ауып келушілер мен соғыс тұтқындары есебінен тіпті көбейе түседі. Жұртының әл-ауқаты да бұрынғыдан көтеріледі. Өзге жағынан да дами бастайды. Бұл үдеріс әсіресе толық тәуелсіздікке қол жеткізіп, бейбіт өмір сүрген тұстарда тіпті шапшаңдайды.
Елжау күнби алғашында Ғұн қағанатына қарата әрі жауласпау, әрі құл болмау саясатын біртіндеп қолдануға бекіген сықылды. Төлейтін алым-салықты жалғасты төлейді, бірақ сиыр құймышақтатып, оны барған сайын азайтады. Тәңірқұт тұрған Ғұн астансы Ұлубалыққа (Лұңчың,龙城- Айдағарқала) әр жылғы белгіленген мезгілдерде барып тәу етуді жалғастырғанымен, сылтауын тауып барған сайын сиретеді. Өзі бармай өзгені жіберуін көбейтеді. Қысқасы Ғұн мен Хән ара соғыстан өзін алыстатудың, одан өз еліне түсетін жүкті жеңілдетудің, екі елмен де жауласпай, өз жолымен, жөнімен жүрген дербес ел болудың амалын қарастырады.
Бұл барыс туралы Уаң Биңхуа сықылды ғалымдардың, үйсіндердің “Мөде қайтыс болғаннан кейін ғана, олармен арадағы қарым-қатынасы алшақтады. Өмірдегі саяси, шарушылық мүдде қақтығыстары салдарынан үйсіндердің “күнбиі өз елін алысқа көшірді, тәуелсіз ел боламыз деп ғұндарға қол тапсырудан бас тартты” [ ] дегені ілгерілей талқылауды талап етеді. Өйткені, жоғарыда айтқанымыздай, мұнда сәл жаңсақтық бар. Мөде б.з.д. 174 жылы қайтыс болған. Ол жылы Елжау бесікте немесе ұзаса 2-3 жаста ғана. Оның ержетуі Леузаң тәңірқұт заманындағы (б.з.д. 174-161жж.) іс. Демек “Мөде қайтыс болғаннан кейін ғана” дегенді, ең кемінде, “Леузаң ( Мөденің мұрагері. – С.Ж.) қайтыс болғаннан кейін ғана” дегенге өзгерткен жөн болмақ.
Оның үстіне “Олармен арадағы қарым-қатынасы алшақтады” деген де қысқа уақыттың процесі бола алмайды. Елжауға бұл арманын біртіндеп атқару қисынды келеді. Ол әрине ұзаққа созылған болу керек. Хән әулетінің жылнамаларына сүйенген Уаң Биңхуалардың тағы бір жерде, үйсіндер “Тек кейінірек - шаруашылығы өркендеп, күш-қуаты күн санап зорайғаннан соң, жарлықты қабылдамай, ‘ғұндарға қол тапсырудан бас тартады’... Ғұндардың құлдануы мен үстемдігінен құтылудың жолын қарастырады. Әсіресе, үйсіндер батысқа - Іле өңіріне ауып барғаннан кейін айрықша жаратылыстық, географиялық шарт-жағдайда шаруашылығы қауырт өркендейді, халқы көбейеді, мемлекеті де күшейеді. Олар ғұндардың құл иеленуші тобының шаруашылық жақтағы ауыр талан-таражысына, өз бастарының саяси жақтағы келемеждену жағдайына наразылығы бұрынғыдан әрі күшейеді. Бұл жайт қайшылықты ушықтыра түседі” [ ] дегенінің белгілі дәрежеде жаны бар. Сонда Елжаудың толық тәуелсіздікке әшкере қимылы мен өнімді ісі Леузаң тәңірқұт өлгеннен соң бастылып, Гүнзен (Жюнчын - 军臣, Күнұлық, Күйік, Қайұқ, Киік, б.з.д. 161- 126 жж.) тәңірқұт кезінде негізінен жүзеге асқан болуы мүмкін.
Уаң Биңхуалар одан әрі: “Осындай құлшынулар арқылы белгілі табыстарға қол жеткізеді. Ғұндар бұрынғы үстемдігін сақтап қалуға ұмтылып, соғыс тәсілімен оларды жаныштамақ болады. ‘Ғұндар атты қосындарын қаптатса да, оларды жеңе алмаған екен. Мұны киенің құдіретіне жорыған ғұндар олардан бойын алыс ұстайтін болыпты. Солайда өз уыстарынан шығарып алмауға ұмтылып, оларға тым көп шабуылдамайды екен’. Әскери жаныштау сәтсіз аяқтағаннан кейін, ақырында олар үйсіндердің салыстырмалы түрдегі тәуелсіздігін амалсыз мойындапты” [ ] дейді. Бұл шындыққа жанасады.
Ол тұстағы ой-санаша айтқанда мынаған сенуге болар. “Бірлік түбі - тірлікті” әбден білген тәңірқұттар бас-басына тәуелсіз ел болуды көксеген бауларды (хандықтарды) жуасытып, ауа жайылғанын қайырып, қайта бағындырып, қарсыласы Хань әулетіне төтеп берер алып империяға айналуды армандаса да, Хань әулетінің түбегейлі жеңілуінің қиындығына көздері әбден жеткен және Хань әулетімен болған ғасырлаған соғыстан әбден қажыған баулар ішіндегі шамасы барлар тәуелсіздікке ұмтыла берген. Бұл тәңірқұт пен күнби-хандар ара қайшылықты әрине ушықтырған болатын.
Батыс Хань әулетінің елшісі Жаң Чян дәл осындай тұста (б.з.д. 119 жылы) Үйсінге келеді. Ол Хән әулетінің дәстүри саясаты бойынша жеткен болатын.
Оның патшасына айтқан ұсынысында, “Хән әулеті үйсіндерге қыруар тарту-таралғы ұсынып, оларды шығыстағы мекеніне қайтарса, Хән патшасының қағанкесін беріп, құдандалық байланыс орнатса... ғұндардың оң білегін үзуге, үйсіндермен байланыс жасап, олардың батысындағы Бактрияға тәуелділердің бәрін өзімізге қаратуға болады” делінеді. Бұл ұсынысты патша қабыл көреді де, Жаң Чянға патша атқосшысы мансабын беріп, ‘Оған қос атты 300 адам қосып, он мың тұяқ мал айдатып, тартуға қыруар алтын-күміс, түмендеген топ торғын-торқа дайындатып жолға салады. Жаң Чян Үйсінге әне сол тартуларды беріп, патшаның әмірін жеткізеді. Бірақ олардан кесімді жауап ала алмайды’ ” [ ].
Мей Чаурұң Ухань университетінің баспасынан жариялаған 《红颜往事》дейтін еңбегңнде айтқандай: Хань әулетінің баяғыдағы атақағаны “Хань Гаузу Байдыңдағы қоршаудан (‘白登之围’) соң [ ] өзінің арбалы-жаяу әскерлерімен ғұндардың атты әскерлеріне төтеп беру мүмкін емесін әбден білген. Сонымен бас уәзір Лю Жиңнің ұсынысын қабылдап, (ғұндарға қарата. - С. Ж.) құда-андалық саясатты жүргізуге ниеттенген. Ғұндардың сан-мыңдаған жылқысына қыз қызуымен төтеп беруге ұмтылған. Сөйтіп Жұңго әкімияты мен іргелес елдер ара байланыстың жаңа бетін ашқан”. Хань әулеті бұл айланы өзге
елдерге де қолдануға кіріскен. Сол дәстүр бойынша Жаң Чян: “Егер Үйсін елі шығыстағы атамекеніне көшіп кеп қоныстанса, онда Хань патшасы сізге ханымдыққа қағанкесін берер еді, екі ел ағалы-інілі туысқа айналып, ғұндарға тізе қоса отырып қарсы тұрар еді” деп жетті. Бұл Хань жақтың әрі Үйсін ұлысының күші мығым ел екенін мойындағаны, әрі ішкі жағындағы өз жұртын Ғұн жақтағы шекараға көшірудің әзірше қиындығын есепке алғаны, әрі аттылы мемлекетті аттылы мемлекетке айдап салып, басты жауын әлсіреткесін, сол барыста өз қолын да аттылы еткесін, бәрін (тіпті жоғарыда Жаң Чян айтқандай: «үйсіндермен байланыс жасап, олардың батысындағы Бактрияға тәуелділердің бәрін өзімізге қаратуға» дегендей, анағұрлым кең аумақты) өзіне қаратып алудың қиын емесін білгені болатын. Хань әулетінің көз алдағы үміті Ғұн жақ шекарасын, Ұлы қорғанмен ғана емес, адаммен де мықтау еді. Ал, ұзақтағы арманы ғұн патшалығын жойып, оның барлық елін өзіне қаратып, мүмкін болса және батысқа ірге кеңейте түсу болатын. Бұған уақытша ғана мықты серік қажет-ті. (Оң жақтағы сурет Үйсін Елжау Алыпкөк күнбидің ҚХР Өртекес - Моңғолкүре ауданындағы мүсіні).
Бұл Жаң Чянның Батыс Өңірге екінші рет келуі-тін. Ол алғаш келгенде, аяғы жеткен Ұлыжүз, т.б. елдерден Үйсін деген бір ірі де күшті ұлыс барын естісе де, оған соға алмай қайтқан. Бұл жолғы келісіне байланысты жылнамалар жазбасына қарата айта кетер бір ауыз сөз бар. Ол заманның әр елінде өзіндік салт болатыны табиғи. Соның бір мысалы - “тәңірқұттың сәлем-ибасы”. Ғұнмен салттас болғандықтан, мұндай заң үйсінде де (мысалы, екі оттың арасынан өткізіп аластау, шырша күлімен қол, бетін сүрткізу, т.б.) болған. “ ‘Ғұндар заңында белгіленуінше, Хань әулетінің елшілері патша куәлік белгілемелерін тастап, беттерін қарамен шыбарлап боямаса үйге (ордаға. - С. Ж.) кіргізілмейді екен’... Күнби өзін тәңірқұтпен тең қояды да, Жаң Чяндарға ‘куәлік белгісін тастап, бетін шыбарлап бояп келіп үйге кірсін’ дейді екен” [ ]. «Ханьнама. Үйсін тарауында» осыған қатысты мынадай бір сөз бар: “Күнби Жаң Чяннан тәңірқұтқа көрсетілетін сәлем-ибаны талап етеді. Бұған қатты ашуланған (?) Жаң Чян: ‘Патша ағзам сізге мол тарту жіберді. Күнби өзің жүгініп сәлем бермесең (?), тартуды қайтарып әкетемін’ дейді. Күнби оған жүгініп сәлем жасайды (?). Бұрынғыдай іззет- құрмет көрсетеді”.
Меніңше бұл сөзде титтей қисын да, ондай болуға азырақ мүмкіндік те жоқ. Бұл Жаң Чянның не оның ергегінің өз еліне қайтқасынғы бөспелік (понттық) туындысы. Шалғайда жатқан күшті елді серік болуға шақыру үшін келген, әбден ысылған мәмілегердің таныспай жатып құлдық талап етуі, тіс жармай тұрып сұмдық көрсетуі мүмкін емес. Бұл бір. Екіншіден, тәңірқұтқа он неше жыл тұтқын-құл болған Жаң Чянның бейтаныс күнби алдында мұншама қодыраңдауы да қисынсыз. Үшіншіден, бір басына байлығы жетерлік, ол түгіл Ұлы Далада аюдай ақырғын Тәңірқұттан да тіксінбейтін Елжаудың, кішкентей Жаң Чянға, әкелген тартуына бола, бас ұрып, құлдық ете қоюы тіпті мүмкін емес. Төртіншіден, бұл даладағы ұлысбасыларында ашуын келтірген Хән елшілерін өлтіре салу, бұл кез түгіл, Хань іргесі таяп тұрған одан беріректегі заманда да болған. Сондықтан мұндайды жылнамалардың қисынсыз мазмұндарына жатқыза салған жөн. Алайда кей ғалымдардың бұған нануы, кей жазушылардың сол сыңайлы (мысалы, Хән қыздарын күнбиден де ақылды да айбарлы көрсететін) сюжеттерді қыстыруы өкінішті-ақ.
Сөйтіп, бұл жолы Жаң Чян Елжаудан “кесімді жауап ала алмай” қайтады, яғни Елжау күнби бұл аса келелі іске жеңілтектік қылмайды. Жаң Чянның ұсынысына ашық жауап беру орнына, әліптің артын баққанды жөн көреді. Әрі жылы орны - Жетісудай жер жаннатынан қозғалмау, әрі Хань әулетіндей ірі елдің көңілін қалдырмау жолын қарастырады. Өз адамдарынан ірі үйірме (делегация) құрап, Жаң Чян тобына қосады. Көзбен көріп, құлақпен естіп, Хань әулетінің дипломатиялық-құдандалық байланыстар орнатуға тату-татымауын және шын ниетін байқап-таразылап келуді тапсырады. Сыйға сый, сыраға бал ретінде жылқы айдатады (Бұл өңір елдерінің Ханьге айдатқан жылқыларының кейін келе Хань әулетін қабағат құдіретті ел қып жіберерін олар өте жай білді).
Меніңше Елжаудың бүйтуіндегі басты себеп мыналар:
1. Ең алдымен бұл кезде (Еженше, Ечықса, Ійжыше - 伊稚斜тәңірқұт заманында - б.з.д. 126-114жж.) Ғұн мен Үйсін ара байланыс жауласу дәрежесіне бір неше рет көтеріліп барып басылған, Үйсін тәуелсіздігін төңірек мойындаған. Ғұн қағанатынан да, өзге елдерден де Үйсінге төніп тұрған ауыр қатер жоқ-тын. Соған Елжау асыға қоймады.
2. Елжау Хань әулетінің бертінгі (өзі елін Жетісуға көшірумен әуре болып жүрген, Ғұн мен Хань ара соғыстарға қатыспаған бергі кездердегі) нақты да соңғы жай-күйіне тым қанық емес-ті. Оған ол жақтың соңғы ахуалын, Хань Уди патшаның шын ниетін елшілер етқұлағымен естіп, көзімен көріп ішкерілей біле түсуі қажет болды. Сонан соң ойланып көруді жөн тапты.
3.Ғұндағы Тәңірқұттың Үйсін мен Хань ара жақындасуды мүлде құп алмасын біле тұра, әлі де аталас, салттас, сыйлас күйі сақтаулы тұрған оған бұл жайды хабарлап, оның тамырын ұстап көруі де керек еді.
4.Ұлы Далалық демократия бойынша, Күнби төңерегіндегі ақсақалдардың пікірін бірлікке келтіру де ұмытылмауға тиіс-тін. Бұл кезде ол топтың ішінде ғұншылдар да, антиғұншылдар да, антиханьшілдер де, томаға тұйықтықты құптайтындар да болуға тиісті.
Осы мәселе туралы «Ханьнама. Үйсін тарауында» мынадай бір тұспал бар: “Күнбидің он неше ұлынан күш-қуаты мықтысы, ел басқаруға шебері екінші ұлы Дару (Дулат, Датлұқ, 大禄. – С.Ж.) өзіне қарасты ел-жұртпен, он мыңнан аса қолды басқарып, бөлек тұрған. Дарудың ағасы күнбизада еді. Оның Жөнші (Күнсүй - 军须, лақабы Саншора - 岑陬 – Цынзоу. – С.Ж.) деген ұлы болған. Күнбизада тым ерте өлген. Ол өлерінде күнбиге Жөнші күнбизада болсын деп талап қойған. Күнби күйініш үстінде оған мақұл болған. Бұған наразылығы қозған Дару өз бауырларын жинап, ел-жұртын қарсы көтеріп, Жөншіге шабуыл жасауға сұқтанған. Күнби Жөншіге он мыңнан аса жасақ беріп, оны бөлек отырғызған. Күнби өзі сақтық үшін он мыңнан аса жасақ ұстаған. Сөйтіп елі үшке бөлінген. Бірақ, жалпы алғанда, бәрі де күнбиге бағынышты болып отырған”.
Ал, «Тарихи жазбалар. Ферғана баянында» жоғарыдағы баянның арасындағы, «Ханьнамаға» көшірілмеген мына сөздер - “Күнбизада дүние салғаннан кейін, Жөнші мирасқор болған. Дару оның орнына мен мирасқор болмадым деп наразылық білдіріп,... ”, “Жөнші мен күнбиге шабуыл жасауға сұқтанған”, “Осы себепті өзі (Елжауды демекші. - С. Ж.) жеке-дара билеп-төстеп Жаң Чянға жауап бере алмаған”.
Меніңше бұл арадағы (күнбидің Жаң Чянға жауап бере алмауындағы) себепті бір Үйсіннің үшке бөлініп (өзі, екінші ұлы және үлкен ұлынан туған немересі бас-басына бірер түменнен қол ұстап), Елжаудың оларды біріктіре алмай тұрған жағдайына итерудегі таған тым сенімді емес. Егер мұндай жағдай рас болса, Ғұн тәңірқұтының Үйсінді бас салуы оп-оңай іс болар еді. Бұл мүмкін Елжаудың Жаң Чянға дереу жауап бермеу үшін айтқан желеуі болар. Немесе «Тарихи жазбаларда» айтылғандай, “бұл істің бабын таба алмаған Жаң Чянның” [ ] иесінің алдына барғанда бабын таба алмаған күнәсін жеңілдету үшін жасаған жалы болуы да ғажап емес. Өйткені,
1. Күнбидің жайшылықта, ең сенімді жандарына - ұлына да, немересіне де, өзіне де әскер қойып, елдің үш (Сол, Орта, Оң) стратегиялық тұсын қорғап тұруды қамтамасыз етуі сол кездегі сақтық амалына тән қалыпты жағдай. Бұл түрік халықтарында тым ерте басталған доктриналық дағды. Кезінде тәңірқұт та Елжауға өз елінің билігін тапсырып, демек қол беріп, батыс (оң) жақтағы шекараны мықтап қорғауды міндет еткен емес пе еді. Қазақ халқының бертіндегі Үш Жүзінің шығу тегі де әне сонда. Ғалым Ә. Дәулетхан айтқандай, үш бөлік, үш тарап, үш қанат, үш жүз дегендер - “тарихи тұрғыдан бағамдағанда, түрік халықтарының ертедегі сақ, хұн, үйсін, қаңлы, түрік, кердері мемлекеттігі заманынан бері, ел билеу мен әскери жүйенің қажеттілігі бойынша, Сол-Орта-Оң қанатқа (Ордаға) бөліп орналастыру дәстүрінің қазақ хандығы тұсында жаңаша жетілдірілген түрі - формасы” [ ]. Бұл ежелгі Үйсін ұлысы кезінде де болған. Н. Мұқамеханұылынша айтқанда “Үйсін күнбиі алғашқы кезде елді біртұтас басқару тәртіп ережесін қолданған. Бірақ кейін-келе, олар өздерінің әкімшілік аумағының кеңеюіне байланысты үш әкімшілік аймаққа (жүзге - тарапқа) бөліп басқару жүйесін енгізген” .
2. Бұл кезде Елжау деген толысқан 50 неше жас шамасында. Ұзаса, ақыл жасы алпысқа беттеген шағы. Қаусаған, маңындағылар басынатын кезі емес. Ең әлеуетті мезгілі.
3. Егер б.з.д. 119 жылы жағдай соншалық шиеленісті болса, онда ол қайшылық былайғы кезде, ұл мен немере үлкейе, күнби қартая келе тіпті ушығуы тиісті еді. Бірақ тарихи жағдайларда ондайдың дерегі жоқ, қайта Елжау тіпті де тегеуірінді бола түскен. Үйсін елі тіпті күшейген.
Сондықтан жоғарыдағы “Бірақ, жалпы алғанда, бәрі де күнбиге бағынышты болып отырған” дегенді іс жүзінде бар билік толығымен бір күнбидің қолында уыстаулы деген мағынада түсінген дұрыс.
Демек Күнбидің Жаң Чянның ұсынысына ашық жауап бермегенін не ұлдың (Дарудың), не немеренің (Саншора Жөншінің), не кей ақсақалдардың пікір қарсылығы болғандығынан (мұндай тек пікір ұқсамастығы - табиғи құбылыс) немесе оларға сөзі өтпегендігінен дегеннен гөрі, Елжаудың өзі сабырлы ұстаныммен әліптің артын бақты, тонды асықпай, кеңесіп пішкенді жөн білді, Жаң Чянды сылтаумен шығарып сала тұрды, өз елін жауыр қылған ғұндармен тізе қоса ханьдермен соғысудан кеше ғана құтылып шыққан тұра, енді халқын тіпті жауыр қыларлық ханьдермен тізе қоса ғұндармен соғысуға баспау жағын көздеді деп қараған қисындырақ.
Сөйтсе де, Елжау Хань әулетіне тұңғыш рет елшісін, тартуын жібереді. Бұл да оның жоғарыда айтқанымыздай сабырлы ұстаныммен әліптің артын баққанын, тонды асықпай, кеңесіп пішкенді жөн білгенін дәлелдей түседі. Жылнамаларда: “Үйсін жол бастаушы, тілмаш қосып беріп Жаң Чянды жеткізіп салған. Жаң Чянмен бірге келген ондаған елші Хань әулетіне әлде неше ондаған жылқы тарту етіп, рахмет айтқан. Олар әмір бойынша Хань әулетін барлап, іргелі ел екенін аңғарған” [ ] делінеді. Жоғарғы оң жақтағы сурет б.з.д. Ⅱ ғасырдағы Хань әулетінің (қызылкүрең түсті)аумағы.
Артынан (10 шақты жыл өткенде, Жаң Чян өлгесін 5 жылдан кейін, шамамен б.з.д. 109 не 108 жылы) мына себептер зор өзгеріс әкеледі:
А. Елжау жіберген елшілері арқылы Хань әулетінің дәл қазірде де халқы көп, байлығы мыңғырған, сан қалалы, дамыған да күшті ел екенін бұрынғыдан да анық біле түсті. «Тарихи жазбаларша» айтқанда, “Үйсін елшілері Хань әулетінің халық саны көп, бай ел екенін өз еліне қайтып барып айтқаннан кейін, олардың елі Хань әулетіне ден қоя бастайды”.
Ә. Хань әулетінің елшілері бұл маңға қаптай бастады, тіпті ту сыртындағы Ферғана, Даюежы (Ұлыжүз), Қаңлы, Бактрия, Алан, т.б. елдерге де барып-қайтып жатты. “Мұнан тіксінген үйсіндер (Хань әулетіне. - С. Ж.) елші жіберіп, жылқы тарту етеді, Хань әулетінің қағанкесін алып, құда-андалы болсақ деп ниет білдіреді” .
Б. Хань әулеті, бұрынғы замандағыдай Ғұннан таяқ жей беретін емес, Ғұн қағанатымен соғыста көбінше жеңіске жетіп, оларды солтүстікке, батысқа тықсыра бастаған. Хань Удидың б.з.д. 121-120 жылы Хо Чюйбиң дейтін шербасысы бастаған ауыр қолы ғұндарға қарсы сұрапыл шабуылға өткен болатын. Хань әулеті, 10 шақты жыл жалғасқан ғұндарға қарсы аяусыз соғыс барысында, бүгінгі Шанши мен Ганьсу өлкелері аумағындағы талай жерді тартып алып, Жючюан (酒泉), Ууей (武威), Жаң-йе (张掖), Дунхуаң (敦煌) аймақтарын (郡) құрған. Ол аймақтарға теңіз жағалауындағы жұртынан талайды көшіріп, жер беріп, шекара районын әрі егінші, әрі қарулы халқымен қымтап, ғұндардан тізе бүккендерді теңіз жағалауына, шығыс шекарасына бытырата орналастырып, ассимилияцияға беттетіп тастаған болатын. Сонымен, Хань әулетінің батыс іргесі біртіндеп Үйсіннің шығыс шекарасына таяйын деген. Алтынқала (қазіргі Ланжоу. - С. Ж.), Хыши батысы және Оңтүстік тау мен Тұздыкөл (Лобнор - С. Ж.) жақтарда ғұндар көрінбес болған . Елжау жылдар өткеннен кейін болса да мұны естіді, білді.
В. Ғұндардың құлдырауы Ғұня (浑邪) ханның Ханьге тізе бүгуімен басталған болатын. Ғұндар Барқынтау (Иншан), Хытау (Ордос маңы), Хыши (Бүгінгі Ганьсуге шамалас) сияқты өңірлерінен айрылған. Оның үстіне Ғұн қағанатының ішкі қайшылығы үдеп, тақ таласы қозуға, ел әлеуеті әлсіреуге бет бұрған.
Г. Ең бастысы - “Жаң Чян өлгеннен кейін, Хань әулетінің үйсіндермен барыс-келіс жасағанын естіген ғұндар, от алып қопаға түсіп, үйсіндерге шабуыл жасауға бекиді” . Демек, әсілі Ұлы Даладағы бауларының басын қайта құрауды көксеген Тәңірқұт, Үйсінге Хән әулетімен дипломатиялық-құдандалық байланыс орнатуға кіріскені үшін ыза болады. Сонымен, Ғұн қағанатының елбасыларының не болса да Үйсінге шабуылдау ойына түскенінен шыққан сыбыс Елжауға да жетеді. Егер бұл рас болса, Үйсінге әрине қатер еді. “Жаманды айтпай жақсы жоқ...”. Елжау, күндердің күнінде ол қауіп басқа төнсе, тым құрығанда арашаға да ел керек деп санайды. Ол бұл арашаның арғы түбіне көз жеткізе алғаны жоқ.
Бұл кездегі жағдай салдары туралы «Ханьнамада» былай делінген: Сонымен үйсіндер “Хань әулетінің қағанкесін алғымыз келеді дейді. Патша ағзам бұл жөнінде уәзірлеріне ақыл салады. Олар ақылдаса келіп, ‘алдымен құда түссін, қызды сонан соң берейік’ деседі. Үйсіндер мың жылқы қалың айдатып құда болады”. Арғысын айтпаған күннің өзінде, Ғұндардан атты әскерінің аздығынан таяқ жеп жүрген Хань әулетіне жылқысын көбейту үшін бір қызын мыңдаған жылқыға сату өте тиімді сауда болатын.
Сөйтіп, араға он неше жыл салғасын, Елжау күнбидің сыртқы саясаттағы ұстанымы, дипломатиялық көзқарасы өзгереді де, Хань мен Ғұн ара байланысты «тепе-теңдікте тұтуға» батыл кіріседі. Дегенмен, бастабында ғұндармен туыстық-сыйластық байланысты әлі де бұрынғыдай (хәндермен байланыстан гөрі жоғарырақ) ұстай беруден айни қоймайды. Ғұн қағанатынан сескенсе де, Хань әулетінен сезіктенбейді. Хань патшасы Хань Удидың өз елін күшейтуге келгенде ата-бабаларынан асып туған жан екенін, елінің іргесін батысқа қарай мейлінше кеңейту мұраты барын, Ғұн қағанатын қирату тек оның алғашқы қадамы ғана екенін, сонсоңғы кезек Үйсін, т.б. елдерге де (өгізге келгеннің ертең бұзауға да) жетерін болжамады. Бәлкім болжаса да, пендешілік дейтін нәрсе қолындағы билік тізгініне жабысқан болса, өз басының амандығы үшін ертеңгіге бас ауыртуды артық санаған да шығар. ... Бұл әлемде олқысыз алып болмаған ғой. Кей кіші елдерде мұндай қылық бүгінде де бар емес пе. Сөйтіп, Хань әулетімен дипломатиялық-құдандалық байланысты Ғұн қағанатының баса көктеуіне тұсау санай тұрумен ғана шектелді. Мұны бүгінгі біреулер Елжаудағы парасаттылық санаса, енді біреулер алжығандығының белгісі десіп жүр.
Елжау Хань әулетінің құдандалық саясатына мақұл болып, мол қалыңмалды айдатты. Бірақ «Хәннама. Батыс өңір баяны. Үйсін баянында» Хань Уди заманы юанфың жылдарындағы (б.з.д. 110 - б.з.д. 105 жылдарда) Елжау күнби қартайған адам ретінде айтылады. Расында да сол кездері ол жетпістен асқан болу керек. Демек Елжаудың Хань қағанкесін өзі алу, одан бала сүю ниетінде болар кезі емес.
Ғалымдар айтқандай, “Батыс Хань әулеті мен Үйсіннің құда-андалық іс-әрекеті, ісжүзінде, саяси одақтасудың тәсілі болып есептеледі. Тиімді саяси, әскери жағдайларда мұндай құда-андалық арқылы тамаша саяси табыстарға жол ашуға болады. Өйткені мемлекет билігі патриархалдық, мирастық үлгіде жалғасатын хандық үстемдік жағдайында, ханның өзіне қыз беру, сөйтіп сол хан-айым арқылы ханға және бүкіл ордаға ықпал жасаудың өзі белгілі нақты жағдайда айрықша рөл атқарады. Батыс Хань әулеті Үйсінмен құдаласқанда осындай тілекті негізге алды. Лю Шижюн (刘细君) Елжауға - қойнының жылуы, сойылының қаруы қалмаған қартамыс күнбиге күйеуге шықты. Елжау күнби кейін Шижюнді үлкен немересі Жөншіге қаратпақ болғанда, Хань әулетінде конфуцийшілдік - этикалық өнегемен өскен Шижюн бұған мақұл болмай, ордадан ақыл сұрады. Хань патшасы Лю Чы оған: ‘Сол елдің әдет-ғұрпына көнгенің жөн. Үйсіндермен тізе қоса отырып, ғулардың [ ] тұқымын құртуға ниет бекіттік’ деп жауап қайырды. Осының өзі-ақ бұл саяси құда-андалықтың мәнін айпарадай ашып тастайды” [ ].
Меніңше бұл арада Хань әулетінің Лю Шижюн қағанкені күнбиге (әйтеуір күнбиге!) ұзатқаны шындық. Бірақ әбден қартайған Елжау, өзіне емес, болашақ күнбиге айттырған болар. Бірақ оны әу баста ашып айтпауы да, айтқанымен ауыздан ауызға күңгірт жетуі де, Хань тіліне толық аударылмауы да мүмкін. Күнбиге ұзатылдым деген Лю Шижюн, Елжауға емес, Саншораға тиетінін Үйсінге келгесін білген. Ол кезде Саншора күнби емес. Шижюннің жас әйелдік табиғи сезімін ойлағанда, шалға емес жігітке барғысы келетіні сөзсіз. Ал міндетіндегі саяси сезімін ойлағанда, өзінің Хань ордасынан үстіне алып келген құпия жауапкершілігін атқару үшін, сөзсіз түрде, күнби ұлдарының біріне емес, кім болса да, тұпа тура күнбиге баруға тиісті. Оның патшасына хат жазып, Саншораға баратын болдым деп налуы осы күнбиге қолы жетпеген өтпелі кезеңнің (Саншораның күнбилігі әлі жарияланбаған, оның орнына Дару сықылды өзгенің шығып қалуы да ғажап емес тұстың) тудырған түсінбестігінің салдары. Егер бұған ол кездегі тілдік бөгеттер мен аударудағы ағаттықтарды заманына сала ойласаңыз, бұл көзқарасыма иланып та қаларсыз. Күнбиге айттырылды дегеннің хатқа Елжауға айттырылды болып түсуі мен түсінілуі, ал Елжау жүрегінде Хань қағанкесін болашақ күнбиге қосу бекімі болуы әбден ықтимал да қисынды. Мұны, 2100 жылдың алдындағы жазбаларға құл болмай, милы баспен дұрыс таразылаған жөн. Кейінгі ісжүзіндік ахуал - оның Елжау тірі кезінде Саншораға берілуі Елжаудың оны алмағанын тағы да дәлелдей түседі.
Хань әулетінің Үйсінге қағанке ұзатқанын ести сала, тәңірқұт та бір қызын күнбиге (Саншора Жөнші күнбиге) береді. Әрі екі ел ара тепе-теңдікті, әрі “қарыстан сүйем жақын” саналатын дәстүрді сақтау үшін күнби Ғұн қағанкесін сол күнбише етеді. Ол кездегі салт бойынша лауазымдар ішінде сол атанғандар оң атанғандардан жоғары тұратынын алғы бөлімде айттық.
Мөлшермен б.з.д. 109 жылдың соңында Лю Шижюн Үйсін еліне, Күнбидің (меніңше Саншораның) оң тізебасар күнбишелігіне ұзатылады. Б.з.д. 108 жылы келіп түседі. Бірақ Лю Шижюн Үйсінде 5 жыл (кей әдебиеттерше б.з.д. 105 жылы түсіп, бір-ақ жыл) ғана өмір сұрген. Жылнамалар оның ән-күйге құмар, көркем жазуға шебер, әдебиетке зауықты болғанымен, көңілі нәзік еді. Үйсін тілін білмейтін. Үйсіннің ғадет-ғұрпына көндіге алмағаны тағы бар. Әйгілі “Аққу жыры” (《黄鹄歌》) Шижюн қағанкенің туған жерін сарыла сағынған сезімін жұртқа жайған-ақ. Ол жырдың алғы шумағы төмендегідей:

吾家嫁吾兮天一方，
远托异国兮乌孙王。
穹庐为室兮毡(旃)为墙，
以肉为食兮酪为浆。
居常土思兮心内伤，
愿为黄鹄兮归故乡。

аудармасы:
«Мені ұзатты әлемнің ар жағына,
Шалғай, жат ел –Үйсіннің қағанына.
Дөңгелек үй, туырлық там орнына,
Ет жеп, айран ішеді тағамына.
Аққуша оралсам деп сарыламын,
Туған жұртты сарғая сағынғанда».

Бұлай дегендік талайды, әсіресе еліне деген сағынышын аңғартады. Бұл – http: //www. myspact. cn сайтынан алынған (әрине ол екі Хань жылнамасын кеңіте жазған) көзқарас – іс жүзінде талайға ортақ пікір. Дейтұрғанмен, тек сағыныш ғана ма? Айдалу сезініп, құсалану жоқ па? Оның салдары неге соқты? Ауырды ма? Өзіне қол жұмсады ма? Не әлдебіреу қастық қылды ма?... дегендерге ертедегі дерек көдерінде жауап жоқ. Ал, шындығында бұл арада кемінде мынадай ықтималдықтар тұр:
1. Қатты торығудан барып ауруға шалдыққан не өзіне өзі қол жұмсаған.
Мүмкін ол әсілі Үйсінге келгісі жоқ қыз, яғни Жау Жюн қағанкеге (кейінгі заманда тәңірқұтқа ұзатуды өзі тіленіп тұрып алған, Хань патшасы шығарып саларда ғана көріп, ересен сұлулығына қатты тәнті болған, соғанға шейін бұл қызды өзіне көрімсіз деп айтып келген жанды өлтірткен Уаң Жаужюн сұлуға) ұқсамайтын райдағы қыз. Оның әкесі, Жяңду деген жердің ханы Лю Жян (刘建) - әрине Хань әулетінің атақағаны Лю Баңның тұқымы. Бірақ, б.з.д. 121 жылы Лю Жян патшаға қарсы көтеріліс жасап, жеңілгесін өзін-өзі өлтірген адам болғандықтан, Лю Шижюннің өзінің Үйсінге ұзатылуын жер аудару сипатында сезінуі де ғажап емес. Ал, Профессор, аса атақты ғалым Жаң Шиман “Үйсін қазақтары туралы зерттеу” деген еңбегінде: Лю Шижюн күнбише “өзінің төркінінен ертіп келген нөкер, қорғаушы, кәнизек, әтек, т.б. жүздеген адамының күтуімен ордада тірі жесір болып отыра берді. Тек құрғақ атағы болмаса, бір жылдан астам мезгіл ішінде күнбидің дидарын бір-ақ рет көрген болатын” дейді. “Ханьнамада” да “Ол... жылына бір рет күнбимен кездесіп, дәм-тұз таттырып тұрды. Оның оң-сол қол ақсүйектеріне ақша тарту ететін” делінген. Нығымет Мыңжанұлы: күнбидің “Хань әулеті ханышасы Шижюнді айттыруы оған некелену үшін емес, тек саяси дипломатиялық мақсат үшін еді... Жаң Шиманның бұл пайымдауы шындыққа үйлеседі” деп бұл байланысты расқа шығара түседі. Мұның бәрі көңілі нәзік қызды құсалану сықылды ықтималдықтарға итеруі әбден мүмкін. (мына сурет ҚХР Құлжа қаласындағы Лю Шижюн мұражайындағы Шижюн мүсіні)
2. Қастандық болған. Сыртқы күштегі ғұндар жағынан немесе Үйсін ішіндегі Ханьге қарсылар тарапынан қастандық болуы мүмкін. Осыдан жарым ғасырдан соң Лю Жиеюдың Нәби күнбиді өлтіруді жоспарлап, іске асыра алмай қалғанын (жаралы күнбидің Лю Жиею ордасынан қашып құтылғанын) еске алғанда, үйсіндер ішінде де Лю Шижюнге қас қылғысы келетіндер барлығына күмәнданудың орны жоқ.
3. Туыттан кетуі де ықтимал. Лю Шижюннен Шяфу атты бір қыз қалған. Бәлкім сол туыттан кеткен де болар. «Күнбимен жылына бір-ақ рет қонақасыда ғана кезігетін тұрса, ол қыздың әкесі белгісіз. Бұл да бір мәселе» деушілер де бар. Ал, уикипедия (еркін энциклопедия) : «一年后，细君为岑陬生下一女名少夫后，因为产后失调，加上心绪难平，不久便忧伤而死» деп жазады.
Елжау күнби б.з.б. 104 жылы өз ажалынан дүние салады. Оның тірі кезіндегі өсиет-уәдесіне құрмет еткен Тайпа Көсемдер Алқасы (ТКА) оның немересі Жөнші Саншораны күнбилік таққа көтереді.
«Ханьнаманың» айтуынша оның аты - Жөнші, лақабы - Саншора, қағандық лауазымы - күнби.
Лю Шижюн өлгесін, б.з.д. 101 не 102 - жылы, Хань Уди Үйсінге әрі іске асыра бастаған құда-андалық саясаты бойынша, әрі Саншора күнбидің разылығына сай тағы бір қыз ұзатады. Ол Чу хандығының (楚王) билеушісі Лю Удың (刘戊. б.з.д. 121 – б.з.д. 153 жж.) немересі, 20 ға енді таяған Лю Жиею (刘解懮, Б.з.д. 120-49 жж.) болатын.
Сөз болып жатқан екі қыздың ататегі туралы мәлімет былай дейді: Хан әулетінің шаңырағын көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші мұрагері - Хань Жинди лақапты ЛюЧи (汉景帝，刘启). Оның Лю Фей (刘非) дейтін ұлы Жяңду (江都) еліне хан болады. Лю Фейден Лю Жян туған (刘建- бұл да әке орнына Жяңдуға хан болған). Лю Шижүн - осы Лю Жяннің қызы. Ал Лю Баңның төртінші інісі. Чу хандары (楚王) сонау Хан әулетінің шаңырағын алғаш көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші інісі Лю Жяудан (刘交) тараған зор әулет (庞大的家族) еді. Чу хандығын, Лю Жяудан соң, оның ұлы Лю Иңкы (刘郢客) биледі, бірақ оның өмірі қысқа болды. Ол өлгесін орнына ұлы (Лю Жяудың немересі) Лю У (刘戊) шықты. Лю У ағайынды алтау-ды. Хан еместері өңшең төре болатын. Лю У ерке-шолжың, әдеп-ибасыз, ойынпоз болып, өзгеге құрмет түгіл, мемлекет шаруасына мән беруді де білмей, үнемі қай-қайдағы тексіздермен сауық-сайран құрып өскен сыңайлы. Оның үлкендер қайтыс болған күндері де ішіп-ойнап жүргенін естіген патшаның оған меншікті иелікті тарылтып тастау жазасына кіріптар еткен кезі де болған. Лю У хан болғасын, көп ұзамай, әкесінің сенімді де мықты қолқанаттарының арт-артынан кетуі де содан болар. Артынан, жеті ханның патшаға қарсы көтерілісіне (“七国之乱”) қатысып жеңілгесін, ол өзін өзі өлтіреді. Патшалық дағды бойынша, оның бұл қылмысы ұрпағына мейрімсіз күйреткіш апат боп тиеді. Мұндайлардың ұрпағы, жай бұқара күйіне түсіп қана қалмай, тіпті бас көтере алмас күн кешетін, біртіндеп құритын, із-тұзсыз кететін. Оларға қайтыс болған тектілер қойылатын тұстан көрлік те бұйырмайтын. Шенді-шекпенділер оларға жуымайтын. Лю Удың ұрпағының (соның ішінде Лю Жиеюдың әкесінің де) тарихи жазбаларға түспей қалуының басты себебі міне осы. Сондықтан, нағыз тектінің ұрпағы Лю Шижүннің өз тағыдырына налып, құсаланып өлуі мен Лю Жиеюдың мұндай тағдырды қуана қабылдап, елі үшін қартайғанша адал еңбек еткенін салыстыра келіп, кей тарихшылардың Лю Жиеюдың патша тұқымымен (сол қатарда Лю Умен) еш қандастығы жоқ, қарадан шыққан саяси қайраткер деуіне таң қалуға бомайды.
Лю У өлгесін, туыстары бір жағынан оның қылмысына патшадан кешірім, рахымшылық сұрап, жазаның жеңілдеуін өтінсе, енді бір жағынан, астанадан 2000 шақырым алыста жатқандарынан, хабар ошардың патша құлағына тез жетпесінен пайдаланып, Лю Уды тәуір жерлеп алуға кіріседі. Олар патшаның Лю Уды, алтынға орап көмуге мақұл болса да, онымен Чиң Шыхуаң зиратындағыдай қалың мүсінқолды ( Терракотовые воины, 兵马俑) қоса көмуге көнбесін әбден білуші еді.Оған көнсе ол «Лю У арғы дүние бақида да көтеріліс жасайтын мүмкіндікке ие саналады» емес пе! Бірақ туыстарының қулығымен Лю У осылайша Айдағар тауына (狮子山) қойлып кетеді.
Лю Жиею жайшылықтағы қыздардың бірі ғана емес, Лю Шижюннен мүлде басқаша ару болатын. Қазіргі әркім-әркім оны «әкесінің қылмысына бола бүкіл туыстарымен қатар нелер жапаны да тартқан, алуан қақпайды да көрген еді. Асқан сұлу, шымыр денелі, қайратты, қайсар Жиею саясатқа да қатты қызығатын. Соған да шығар, ол әулет ордасының құда-андалық саясатын недәуір тез түсіне қойды. Сонымен бейне алып қолбасының еліне зор үлес қосу үшін алысқа аттанарындағыдай, жеңіспен оралар сеніммен, асқақ көңілмен шалғайға ұзады» деп жазып жүр (мына сурет Лю Жиеюдың ҚХР Құлжадағы Лю Шижюн мұражайындағы мүсіні).
Ол келе салып, саяси міндетіне қажетті дайындыққа кіріседі. Тіл үйренеді. Салт-ғұрыпты игереді. Үйсінге балдай батып, судай сіңудің қамын қарастырады. Үйсіндерден өз маңына неғұрлым көпті тартудың барлық амал-айласын іске салады. Ертең күнбиге ізбасар боларлық Хань жиендерін дүниеге әкелу мен оны баулу тіпті ұмыт қалмайды.
Көп ұзамай, 10 жылдай билік құрған алғашқы күйеуі Жөнші күнби қайтыс болады. Оның ұлы әлі жас-тын. Ол өлерінде “Менің орныма көкемнің (әкесінің інісі - әдебиеттерде Датлұқ, Дару делінеді, Далу - 大禄 - Дулат - С. Ж.) ұлы Оңғай (翁归, Уыңгүй) шықсын. Ол менің ұлым (ғұн қызынан туған - С. Ж.) Нәби (Ней би - 泥靡) ержеткенде орнын соған берсе” деген өсиет қалтырады. Үйсін ығайлары (ТКА) бұған мақұл болады. Сөйтіп Оңғай мөлшермен б.з.д. 93 жылы Күнбилік таққа отырады. Лю Жиею әменгерлік салт бойынша Оңғай күнбиге оң күнбише болады. Алып денелі, ақылды, қайратты болғасын шығар, оны хәндер “етжеңді би” (семіз хан, фейуаң - “肥王”) деседі екен. Әрине, Жиею іштей: “Мақсатқа жетпей тынбаймын! Ол үшін барша ебін тауып, Етжеңді биге, Үйсін ығайларына жағуым керек” дейді. Ол дегенін келістіріп атқаруға кіріседі де. Күнбиді өзіне магниттей тартады ғана емес, көп ұзамай арт-артынан Өңкей (Нуангұт, Юәнгүй -元贵), Мәнән (Муаннен, Уаннян, 万年), Датлок (Далы - 大乐) дейтін үш күнбизатты да дүниеге әкеледі. Күнби оның сөзіне құлақ асқыш та бола бастайды. Хән әулеті мен Үйсін ұлысы ара байланыс та қыза түседі. Екі ел ара елшілер қайшалысып жатады. Бұл барыста елінен ере келген қолқанат қыз (婢女, Slave girl, күңқыз) Фың Ляу (冯嫽) да ересен ес қатады. Ол оқыған, шешен, жосыншыл, мұқият, айлакер, сергек, адал, тіпті өзіне әпеке-сіңілдей боп кеткен бойжеткен болатын. Ол ретін келтіріп, Үйсіндегі зор биліктің иесі болып жүрген оң шербасыға (оң сеңүн, 右将军) тиіп алады. Сонымен біртіндеп Лю Жиею мен Фың Ляу тобы Үйсін ордасының іші-сыртында бөлекше күшке айналып, Үйсін мемлекетінің саяси, экономикалық, әлеуметтік, әскери, т.б. салаларына терең ықпал жасай бастайды. Лю Жиеюдың ысылған саясаткерлігі мен Үйсіндегі өмірінің ұзақтығы салдарынан Хән әулетінің үйсінге ықпалы күн сайын күшейе береді [ ].
Әрине, Лю Жиеюдың басты күндесі бұдан орны жоғары, ғұн қағанкесі, сол күнбише еді. Ол төркіні Ғұн қағанатына бәрін жеткізіп тұрады, әрине. Жылдар өтіп жатты. Ғұн мен Үйсін арасына түскен шоқ маздай бастайды. Бертін келе ол тіпті от алайын да дейді. От алып лаулаған тұсы да болды. Соғыс қаупі төнді.
Мысалы, Б.з.д. 74 жыл төңерегінде, Хән патшасы Жауди (汉昭帝) сырқат болатын. Хән әулетінің күйі де Хань Уди кезіндегідей емес-ті. Бұл Қоянды (壶衍鞮) тәңірқұтқа талай жылдан бергі ашуын бір шығарар, кешегі бауларының басын қосып, Ғұн қағандығын аяғынан тағы бір тік тұрғызар орай саналыпты. Сонымен ол қалың қолымен Үйсін жерінің шығыс жағын - бүгінгі ШҰАР-дағы Сауанға шейінгі тұсты басып алып, Үйсінді Хәннен бет бұруға, Лю Жиеюді Ғұнға тапсыруға қыстапты. Жылдар өтіп жатады. Оңғай күнби түмендеген қолын шекараның әр тұсына қойып, арбасқан күй сақтап, әрі Ғұнға қарсы шабуылға дереу шықпайды, әрі Лю Жиеюды оларға тапсырмайды. Екі ел ара арбасқан жағдай созыла түседі. Ыза кернеген Лю Жиею иесіне - әлі таққа шыға қоймаған болашқ Хән патшасы Шюанди (宣帝) Лю Шюнге (刘询, б.з.д. 73-49 жж. билік құрушы) аттандаған хатын тізгін ұшымен жіберіп, Ғұнға қарсы соғысқа көмек сұрайды. Алайда Хән патшасының мұрагері туралы Хән ұлықтарының талқысы ұзаққа созылады да, Үйсін ісіне ешкімнің бұрылар шамасы болмайды. Хань Шюанди таққа шыққасын, оған Оңғай мен Лю Жиею бірлесіп тағы хат жазады. Тағы да көмек сұрап. Бірақ бұл да ұзаққа дейін жауапсыз қалады... Аяғы әрең дегенде Лю Жиеюдың көне досы Чаң Хуй (常惠) ( ? – б.з.д. 46 ж.) – тайуандық, жас кезінде (Лю Жиею үйсінге ұзатылғаннан кейн 3 жылдан соң) Су У сықылдылармен бірге елші бола барып, ғұндардың қолына түсіп, 19 жыл (“қошқар төлдегенде қайтатын”) тұтқын болған, кейін Хань Жауди патша ғұндардан әрең сұрап алған, еліне келгесін санаткер абыз (光禄大夫) етіп көтерген Хань ұлығы б.з.д. 71 жылы келеді. «Хань жақтан 150 мың қолдың көмекке келе жатқанын» айтып.
Хань әулеті жақ осы Чаң Хуйды сәйкестіруші етіп, 5 шербасының әр біріне үш түменнен қол беріп, жиыны 150 мың әскерді шығыстан аттандырады. Ал, Үйсін ұлысы жақ Оңғай күнби өзі қолбаслық еткен, шекараның әр тұсында Ғұнға қарсы атылуға дайын тұрған 50 мың қолымен батыстан тиісетін, ғұндарды екі бүйірден соға құртатын болысады...
Бірақ соғыс басталғанша Хань қолы келмейді, тек Үйсін қолы ғана ғұндармен айқасып, ғұндарды ойсырата жеңеді. Оңғай күнби тәңірқұттың көкесі, жеңгесі, әйгілі хандары мен тұтықтары бастаған 40 мың адамын тұтқындап, төрт түлігінен 700 мыңдайын олжалап айдап қайтады. Соғысқа қатыспаған, тек жол-жөнекей жортуыл жасаған “Хань жақтың бес қолбасысы көп олжа түсіре алмай” бос қайтады.
Ғалымдар ішіндегі бұл деректерде жаңсақтық та, асыра сілтеушілік те бар деушілерге құлақ асуға да, оны зерттей түсуге де тиістіміз. Себебі олар “50 мың қолдың жорығына кемінде жүз мың жылқы, елу мың сойыс мал, отыз мыңдай салықшы топ еруге міндетті. Оған 50 мыңға таяу тұтқынды, 700 мыңдай әр түлік малды қосыңыз. Сонда жорық аз ғана уақытта сәтімен және оңай біте сала ма?” деп қарайды.Қисыны бар.
Бірақ, егер мыналарды :
А. Ресми соғыс алдындағы екі жақ арбасқан күй кемінде 2-3 жылға жалғасқан. Бұл барыста күнби соғысқа әбден дайындалып, сақадай сай тұруы мүмкін;
Ә. Үйсін елінің бұл тұстағы шығыс шекарасы Тәңіртаудың солтүстік қапталындағы Боғда маңына дейін созылып жатқаны рас. Бірақ, Тәңірқұт ол жақты басып алып, қолының, жұртының, малының бір бөлегін Манас маңына дейін әкелген;
Б. Ғұн жақ, Үйсінге қысым жасап, төніп келіп тұрғанымен, қашанда басты да күшті жауы Хань жақтан сақтануды баса ойлайды. Сондықтан сайлауыт қолының көбі арғы шығыста болуы ықтимал;
В. Ресми басталған соғыс та айларға созылған. 50 мыңға таяу тұтқын мен 700 мыңдай әр түлік мал, қысқа уақытта емес, сол айлар ішінде топ-тобымен қолға түскен, Үйсін артқы шебіне топ-тобымен айдатылып тұрған. Үйсін қолы жеңіспен адымдап, біртелеп алға басқан;
Г. Қолға түскеннің көбі Ғұн тылындағы бөдүн мен мал болуы да ықтмал...-
дегендерді ескерсек, жаңсақтық пен асыра сілтеудің тым ауыр саналмауы да мүмкін.
Әрине ол заманның адамдарында да не не парасаттылар бар болатын. Бұл тұста, Үйсін іші-сыртындағы әркім бұл керемет жеңіске әр түрлі талдау жасасып жатты:
Біреулер, Хань қолының жай қалуын сылтауға балап, олардың шын ниеті екі бөріні таластырып қойып барлау, екеуі де әбден қалжырап титықтағанда екеуін де бас салу, сосын Үйсіннің “бетінен сүйіп”, Ғұнның “бетіне шапалақтап” екеуін де айдағар қойнына басу еді. Оған Үйсін бой бермей кетті. Хань жақ енді Үйсіннің бұдан ары күшеюінің алдын алу керектігін байқады десті.
Енді біреулер, Ғұндар, Үйсінді көзге ілмей, шығыстан келатқан Хань қолын тосуға бір бөлік күшін жіберді де, Үйсін жақта қалған аз қолымен жеңіліп қалды. Іс жүзінде, соғыспаса да, Хань қолының үйсіндерге көмегі зор болды. Нағыз достық деген міне осы десті.
Осы жылы қыста Ғұн жақ (тәңірқұт он мың қолмен) Үйсінге тағы шабуылға өткен екен. Аяқ астынан құбылған қатаң ауа райы Ғұн жақты ауыр апатқа тап қылады. Сұрапыл қарлы дауыл Ғұн қолының мал-жанынан 10 нан 9 ын қырып салады. “Олардың әлсіреген орайын пайдаланған диңлиңдер ту сыртынан шабуылға өтеді. Ухуандар шығыстан шабуылдайды. Үйсіндер батыстан тиіседі. Үш ел ғұндардың он мыңнан аса адамын қырып, он мыңнан аса жылқысын, сиырын, ұсақ малын олжалайды. Оның үстіне, олардың адамының оннан үші, малының оннан бесі (апаттан. - С. Ж.) қырылады. Ғұндар барынша әлсірейді” . Аман қалған Ғұн жұрты мұны тағы да күнбилер ата-тегінің киелі хикметіне балап, тәубе қып, жуасып қайтады.
Дейтұрғанмен, үйсіндердің бұл жеңісінің батыс өңірдің саяси ситуациясында бұрын көрілмеген сипаттағы зор өзгерісті тудырғаны хақ. Сондықтан, Жиею тобының Үйсін ордасы іші - сыртындағы ықпалы тіпті күшейе түседі. Тіпті қолқанат қыз Фың Ляудың өзі “Фың ханым” (冯夫人) атанып, Хань ордасының уәкілі мәртебесімен Батыс Өңірдегі әр ел хандары мен уәзірлеріне күймемен шапқылайтын Лю Жиеюдың елшісіне айналады!
Әрі Хань, әрі Үйсін ықпалының артқандығының мысалы ретінде айта кетсек, Такламаканды жиектеген қалалық хандықтарда мынадай екі оқиға өтеді:
1. Сака елінің (Sakarauli, 莎车- қазіргі Қашғардың шығысындағы жұрттың) ханы ұл көрмеген екен. Ол Үйсінге сапарлай кеп жүріп, өз орнына Үйсіннің бір күнбизадасын отыртып кетуді көксейді. Бұл кезде Оңғайдың Лю Жиеюдан көрген екінші ұлы Мәнән Хань патшасының ордасында тәрбиеленіп жатқан болатын. Әрі Хань әулетіне арқа сүйеуді, әрі Үйсінге жағуды ойлаған Сака ханының көзі осы Мәнәнға түседі. Мәнәнді өзіне ханзада етуді сұрайды. Үйсін жақ бұған мақұл болғасын, Хән патшасы елші Ши Чұңго арқылы Мәнәнді Сакаға жетікізіп салады. Сака ханы дүние салғасын, ол оның орнына б.з.б. 69-66 жылдары хан болады. Бірақ ол таққа шыға сала қатты қатігез болғандықтан, ұзаққа бармай, бұрынғы ханның інісі Хутууей тарапынан өлтіріледі. Хутууей Хән әулетінен іргені аулақтау жолына түсе бастайды. Бірақ Ферғанаға кетіп баратқан, Хән әулетінің қорғаушы бегі Фың Фыңшы сол маңдағы хандықтардың қолын жиып, Хутууейді өлтіреді де, орнына оның інісін хан қып кетеді.
2. Оңғай Лю Жиеюдан туған қызы Дишыны Хань астанасы Чаң-анға музыка үйренуге жібереді. Бұл туралы Уаң Биңхуалар “Батыс Өңір музыкасының Қытайдың ішкі жерлеріне қатты ықпал еткені шындық. Солайда, бұл Орта Жазық музыкасының Батыс Өңірге тарап, ықпал жасағанына да факт” [ ] дейді. Мұнысы рас. Батыс Өңір ықпалын қабылдаған Түнязылықтар қабылдағандарын дамыта түскен болатын. Оны алда айтылатын музыка аспаптарының ахуалынан байқайтын боласыз.
Күсән (龟慈) ханы Жяңбиң, құды Сака ханы сықылды ниетпен, әрі Хань әулетінің жиенін алып, әрі Үйсінге күйеу болып мәртебесін өсіре түсу үшін, қалап-сұрап жүріп Дишыны алады. Б.з.б. 65 жылы Жяңбиң мен Дишы Хән ордасына сәлем қыла барады. Дишы қағанке атағына ие болып, ерепайсыз мол тарту-таралғымен қайтады. Келгесін Жяңбиң тіпті хәншіл бола түседі.
Дегенмен бұл кезеңдегі Хань ықпалы осал емес-ті. Соның тағы бір мысалы - әлгі ғұндарға қарсы соғыста қол жеткен жеңістен соң бірнеше жыл өткенде (б.з.б. 65 жылы), Оңғай күнби өз еркімен бе, жоқ әлде Лю Жиеюлардың жасаған қысымымен бе, әйтеуір Хән жаққа екі ұсыныс жолдайды:
Бірі, Ханьге жиен ұлы Өңкейді (Юангуй - 元贵, Нуангүт) өзіне ізбасар мұрагер етсем деу.
Енді бірі, Өңкейге де бір Хань қағанкесін алып берсем деген тілек.
Әрине, Оңғайдың Ханьге жиен ұлы Өңкейді өзіне ізбасар мұрагер етсем деуі Саншора күнбидің өлерінде айтқан, Үйсін ығайлары құп көріп қаулыласқан Нәбиді күнби етуге қайшы еді. Бұл Үйсін ішіндегі әңгімені күрделілестіреді.
Хань ордасында да бұл туралы кәдімгідей қызу талқы өрістейді. Олардың кейі: жат елдерге жүргізіліп келген “Құдандалық - ісжүзінде Хән әулетін қорлау. Бұрынғы патшаларымыз бұл барып тұрған ақылсыздық шарасын амалсыздан қолданған. Бүгінгі Хань әулеті теңдессіз көркейді. Құдандалық саясатты тастау керек” деп қарсы шығады. Ал, кейі “құдандалық бәрін шешетін ем. Ежелден бері дұспанды досқа айналдырған - осы. Үйсін алыста жатыр. Қоя тұралы. Бұл амалды алдымен Хәннің күшті жауы Ғұнға істетейік” те деседі... Сонда сыртқы істер уәзірлігіндік мансап биігіне тез шыққан Шяу Уаңжы (萧望之) соңғы пікірді құптап шыға келіпті. Бірақ Хань Шюанди оған көнбей, Үйсіннің Оңғай күнбиі өзі бастаған, мұрагер ұлы саналып тұрған Өңкей қостаған, Үйсіннің оң және сол шербасылары ерген, 300 адамдық құдалар тобын қабылдайды. Аяғы Үйсінге Шяңфу (相夫) - Лю Жиеюдың бауырының қызы (баяғы Лю Удың шөбересі) ұзатылатын болады. 100 дей адам Шаңлинюанда (上林苑) жатып Үйсін тілін үйренуге кіріседі. Үйсіндік құдалар еліне қайта тұрады. Б.з.д. 61 жылы Шяңфу ұзатыларда, Чяңдардың (тибеттіктердің арғы тегі) Ханьге қарсы көтерілісі бұрық етіп, жол бөгеліп қалады. Шяңфудың ұзатылуы кешігеді.
Оны Чяңдарды жаныштап болғасын ұзатқанымен, Дунхуаңға келгенде Оңғайдың қайтыс болғаны, орнына Өңкей емес, Нәбидің шыққан хабары кеп жетеді. Әрине, бұл жылы Үйсін іші де тыпа-тыныш жатпаған болу керек. Оңғайдың өлімі, тәп сол жылы (б.з.д. 60 жылы) қайтыс болған Ғұн тәңірқұты Шюйлюйчюанчюйдың (虚闾权渠) өлімі сықылды, сырлы күйі қалады.
Сосын, уәзір Шяу Уаңжылар: “Лю Жиеюдың Үйсінге барғанына 40 жылдан асты. Үйсін мен Хән екі ел байланысы әлі де тығыз емес. Хән шекарасы да тынышталмады. Мына Үйсіндегі саяси өзгеріс менің өткендегі пікірімді растады. Лю Жиеюдан туған ұл күнбиге мұрагер бола алмайды екен, онда жас қағанке Шяңфуды астанаға қайтартайық. Әйтпесе мұның арты апат болуы да ықтимал” дейді. Бұл жолы бұларға Хән Шюанди көніпті. Сөйтіп бұл жолғы құдалық сәтсіз болады.
Оңғайдың орнына Саншораның ғұн күнбишесінен туған ұлы Нәби (Ней би - 泥靡) Үйсін ығайларының алғы аруақ өсиетіне құрметі бойынша, Тайпа Көсемдер Алқасының (ТКА) күшімен шығады. Ол күнби болғасын, Үйсін ұлысындағы саяси ахуал кенет өзгере бастайды.
Сәл қыстыра кетсек, Ғұн қағанаты мейлінше былықан тұс та осының артынан (б.з.д. 57-54 жылдары) туылған болатын. Егер тарихи деректерге сенсек, Нәби таққа шыққан жылы, Дөкейдаң (屠耆堂), өзінің Жуанчюй анжы (Жуанчюй атше, 颛渠阏氏) дейтін тәңірқұт қатынымен тамырлық байланысынан пайдаланып, тақты тартып алып, өзін Оянқұтек (Уо ян чюй ди, 握衍朐鞮) тәңірқұт деп жариялаған-ды. Саяси өзгеріспен таққа отырған Оянғұт тәңірқұт «әсіре зұлымдығымен ел берекесін қашырады да, көтеріліс бұрық етеді». Бірінші бөлімде айтқанымыздай, Бір уақытта бес тәңірқұт бой көрсетеді. Нәби күнби бұған қуаныш пен алаң араласқан көңілмен назар салуда еді. Нәби күнби Оғе (Ууей, 乌维, б.з.д. 114-105жж.) тәңірқұтқа жиен болатын. Оң білге хан (右贤王) Дөкейдаң (屠耆堂) Оғе тәңірқұттың ұрпағы еді. Сондықтан өте жақын қандастығы бар болатын. Нәби саясатына шешесінің де ықпалы болды әрине. 3 жылға бармай Оянқұтек тәңірқұт Хағаниядан (呼韩邪) жеңіліп өзін-өзі өлтіреді. Бұл Нәбидің қуанышын басып, алаңын асырады... Көп ұзамай Хағанияның ағасы Хутуосы (Хадаас, 呼屠吾斯) да өзін Тезек Гудуху (Жыжы Гудуху, 郅支骨都候) тәңірқұт деп жариялап, інісімен тақ үшін айқасқа түседі... Демек бұл кезде Үйсін ісіне килігерлік, Нәбиге дем берерлік күй Ғұнда жоқ-тын. Дегенмен бұл оқиғалар Нәбиге әсер етпей қоймайтын.
Оның үстіне, сәби кезінен тартып талайды көріп жүрген Нәби, Үйсінге келген хәндердің барған сайын тым асып баратқанына, өз (демек дербесшілдер мен ғұншылдар) жағына хәндерден түскен қысымға тісін қайраулы еді. Бан Гуге сенер болсақ, ол ғадет бойынша Лю Жиеюді Күнбишелікке аларын алады, тіпті одан Тер би (鸱靡 - Ди ми, Чи ми) дейтін бір ұл да көреді [ ]. Бірақ Хань мен Үйсін ара қызи түскен байланысқа суық су құя бастайды. Жағдайды өз арманы бойынша оңауға кіріскен ол қатаң болуға да мәжбүр-ді. Лю Жиею бастаған хәндерге құлақ аспауы да керек-ті. Сондықтан оны жек көрген хәндер өз ішінде “құтырқ хан”, “аусар хан”, “есер хан” (Куан уаң, “狂王”) десетін де болысады. Хәндер мен хәншілдер оған қарсы болса, дербесшілдер мен ғұншылдар оны қолдап, шаттыққа бөлене түседі. Уаң Биңхуалар менің бұл мөлшерімді құптағандай, “‘Етжеңді күнби’, ‘Аусар хан’ дегендер - хәндердің қойған аты. Өз елі қойған лақап ат емес. Бұл сөз тура” дейді, «Үйсін туралы зерттеу» атты еңбегінде ( Іле халық баспасы. 2009. 167 б), «Ханьнамаға шолу» сықылды кітаптарға сүйене келе . Бұл есте болуға тиісті.
Шыдамы таусылған Лю Жиею тағы да иесіне хат жібереді және әлде бір ірі қимылға дайындалғандай, Чаң-анда оқып жатқан үшінші ұлы Далыны (Датлок, 大乐) алдыртады. Оны елші Уей Ру-и (魏如意) мен оның орынбасары Рын Чаң (任昌) алып келеді.
Бұл кезде, Хань әулетіне, өзі әбден күшейгендіктен, ғұндарға қарсы соғысуы үшін Үйсінмен тізе қосу тап бұрынғыдай тым қажет болмай қалған-ды. Бірақ Хань жақ, әрине, Үйсінді мықтап тізгіндеу, реті келсе бағындырып бір өлкесіне айналдыру ниетінен қайтпаған.
Уақыт өте келе, өзіне бой бермей баратқан Нәби күнбиге деген Лю Жиеюдың наразылығы өшпенділікке, тіпті қастандыққа өршиді. Экспанцияшыл патшасына аса адал, борышына тым жауапкер айлакер “қыз” қайынжұрт елдің дербесшіл елбасысын сұмдық амалмен құртпақ болады. Лю Жиею Хань әулетінің елшілері Уей Ру-и, Рын Чаңдармен құпия ақылдасып, “аусар ханды” оқыс қастықпен жоюға дайындалады. Қалай өлтірудің бәрін мықтап жоспарлап, қанішерді сайлап алғасын, Лю Жиею Нәби күнбиді ордасына келіп дәм татып қайтуға шақырады. Үйсін аңғалдығына басқан Нәби жетіп келеді. Сұмдық қастандық жасалады. Бірақ “көкқұртқаны емген киелі Елжаудың тұқымы”, қалың жаудың ортасынан қанын берсе де жанын бермей сытылып кетеді. Бұл туралы «Ханьнамада» былай делінген: “Есер күнби” Лю Жиеюмен “шығыспайды. Зорлық-зомбылыққа басып халықтан (әрине, бұл - ханьшіл жұрттан дегендік. - С.Ж.) айрылады. Хань патшасы орда ісін басқарушы Уей Хы-и мен орынбасар бек Рын Чаңды елші етіп, күнбидің кепілге берген ұлын жеткізіп салуға жібереді. Сонда оң күнбише: есер күнби елді зарлатып жүр. Оның көзін жояйық дейді оларға. Сөйтіп олар қонақасы өткізеді, арақ-шарап құяды. Сол арада елші әскері сілтеген семсер оның иығына тиеді. Жараланып қалған есер күнби атқа мініп тұра қашады”.
Нәби күнбидің Лю Жиею сарайынан қашып шыққасын Қызылкүрендегі (дұрысы Шығыл) өз ордасына барары сөзсіз. «Ханьнама» бұл сөзсіздікті жазып отыруды езбелік санаған болу керек, ауызға алмаған.
Лю Жиеюдың қастық оқиғасы туыла сала, қаһарланған үйсіндер жағынан Нәбидің ұлы Седімсоқ (Шишыншоу, 细沈瘦) Қызылкүрендегі (Шығылдағы) Лю Жиею мен әлгі елшілер отырған сарайды қоршап алған болатын. Көп санды үйсіндер азсанды, бірақ сүйеніші мықты ханьдер мен ханьшілдерді қоршауға алғанымен, одан арыға батылы жетпей, ушыққан жағдай айларға созылады. Уаң Биңхуалар жоғарыда аталған еңбегінде: “Қаланы табан бір неше ай бойы қоршауға алғанына қарағанда, бұл кездегі Чыгу (Қызылкүрен, Шығыл. – С.Ж.) қаласы недәуір зор көлемді әрі мығым қорғаныстық бекінісі бар қала болған секілді” дейді. Бұл арада қоршалған бүкіл қала ма, жоқ оның ішіндегі Лю Жиею сарайыма ілгерілей зерттеуді талап етеді. Меніңше «Ханьнамадағы» “其子细沈瘦会兵围和意, 昌及公主于赤谷城” деген сөз, қаланы қоршады демей, “оның ұлы Шишыншоу Чыгу қаласындағы Уей Хы-и, Рын Чаң менен Лю Жиеюды қоршап алды” деп тұр. Олар қала ішіндегі өздеріне берілген сарайда ғана болуға тиісті. Шишыншоу сол сарайды қоршаған.
Сақ ұрпағы аса кекшіл-ді. Сәтсіз болған қастандық, ауыр зардап тудырып, күнби мен күнбише арасына ғана емес, Үйсіндегі екі жақ, тіпті екі ұлы ел арасына да орны толмас ор қаза қояды, әрине. Ханьшіл үйсіндер мен ханьдер бір жақ, Үйсін дербесшілдері мен ғұншылдары бір жақ болып, екі тарап енді бір сіріңке тартылса лап етерлік өрт алдындағы жағдайға тап болады. Ісжүзінде Үйсін жұрты ниет жағынан екіге ашық ыдырайды.
Қастандық сәтсіз болғсын, Шығылдағы Лю Жиею сарайы қоршауда қалғасын, Хән жақтан (патшалық сарай ішіндегі саясаттық алауыздықтан да болар) алғашында қатаң мен жұмсақ амал қатар қолданылыпты:
1. Хань ордасы Лю Жиеюдың оғаш қылығы үшін кешірім мен көңіл сұрағансып, Үйсінге нөкер сардар (中郎将) Жаң Зун (张遵) бастаған үйірмені, Нәбидің жарасын емдейтін дәрігер мен 20 жың (10 килограмдай) алтынға талай торғын - торқаны қосып жібереді. Қастандыққа қатысқан Хәннің екі елшісі (Уей Хы-и мен Рын Чаң) ұсталып, арнайы қапас арбамен қылмысты ретінде астанаға айдатылады. Лю Жиею да мырзақамаққа түсіріліп, ат арбалылар сеңүні, зұрған (长史) Жаң Уың (张翁) тарабынан қатаң сұраққа тартылады. Өзін емдеген орынбасар елші Жи Дуға разы болған Нәби күнби оны, қасына қорғаушы қосып, еліне жеткіздіртеді.
Меніңше бұл - Үйсін сықылды елдердің мінезін білетін уәзір Шяу Уаңжылар әмірімен болған іс.
2. “Бір неше айдан кейін, басқақ Жың Жи бір неше елдің әскерін жиып барып оларды (Лю Жиеюдың тобын. - С. Ж.) құтқарып, қоршауды таратады” [ ]. Нәбидің ұлы Шишыншоу қоршауын еріксіз әкетеді. Иесіне сенімі зор Лю Жиею патшаға тіке хат жазып өзін ақтаған болатын. Хань Шюанди оның хатын көргесін қаһарланып, Жаң Уыңды өлімге бұйырады. Хань әулетінің дәрігер апарған орынбасар елшісі Жи Ду (季都), қолынан келіп тұрса да Нәбиді өлтірмегені үшін, Сыма Чян сықылды, піштіру жазасына ұшырайды... Екі елші мен Лю Жиею, т.б.лар ақталып, мақталады.
Бұл Лю Жиеюдың хатына кәміл сенген, одан ары туылар зардапқа көзі жетпеген патшаның тіке өзінің қылығы болуға тиісті.
«Ханьнаманың» бұл оқиға жайлы жазғандары мынадай: “Хань жақ жұңлаңжяң Жаң Зунді дәрі апарып, есер күнбиді емдетуге жібереді. Оған тарту үшін 20 жың алтын береді. Жаң Зун Уей Хы-и мен Рын Чаңды тұтқындап байлатады. Оларды Қарақұмнан (Үрле, Уили - 尉犁) қапас арбаға салған бойы Чаң-анге әкеліп басын алады. Арбалы-аттылар сеңүны, зұрған (车骑将军长史) Жаң Уың сонда қалады да, бірігіп есер күнбиді өлтіруге сұқтанған Лю Жиею мен елшілердің ісін тексереді. Күнбише иланбай, бас ұрып дәт айтады. Жаң Уың күнбишені жұлмалап янаттайды. Күнбише жоғарыға арызданады. Жаң Уың қайтарылып, өлімге кесіледі. Көмекші елші Жи Ду, басқа дәрігер апарып, есер күнбиді емдетеді. Есер күнби он неше атты жасақ қосып, Жи Дуды қайта жеткіздіртіп салады. Жи Ду қайтып келген соң, есер күнбиді өлтіру керегін біле тұра қол жұмсамады деп жазаланып, орда зынданына тасталады”.
Мұны оқып шыққан сіз бәлкім жоғарыда мен айтқан “қатаң мен жұмсақ амал қатар қолданылыпты”, оның бірі уәзірдікі, енді бірі патшанікі дегенге қосылмай, әу бастан қатаң саясат жүргізбек болған, бірақ оның үйсіндерге жауыздық сипатта әсер бермеуін, көп санды үйсіндерден айрылып қалмауды ескеріп, қатаң саясатын өтірік көлгірсу мен қормалсыну арқылы бүркемек болған, оны жіберген адамдарының кейі түсінген, кейі түсінбеген, кейі құптаған, кейі қарсы болған дегенге өзгертетін шығарсыз. Тіпті алғашында патша жақ нақ ахуалды толық біле алмай, бірауыздылыққа келе алмай абдыраған да дерсіз. Мұныңызға мен қарсы емеспін
Әйтеуір, ең соңында, қарама-қайшы екі саясаттың екіншісі жеңіп шығады. Әрине Жаң Зун, Жаң Уың, Жи Дулар - Хань ордасының адал мүридтері. Аяғында құрбандыққа шалына салынды. Ал, жай егіншінің ұлы, төреші абыз (御史大夫) ғана болып жүрген жерінен, алғыр да тырысшаңдығымен көзге түсіп, Хань Шюандидің алдында өзіндік ойын көтере алатын уәзірлік мәртебеге дейін барған Шяу Уаңжы, осы реткі ұстанған амалы үшін мансабынан алынып, тегіндер абыздығына (мұғалымдығына) түсіріліп тасталады. Орнына төменнен көтеріліп келген, күрделі істерді бржақтылы ету тәжірибесі олқы Хуаң Шя (黄霸) сыртқы істерге жауапты уәзір боп шыға келеді. Үйсіннің былайғы ісіне жаңа уәзір оның да, патша Хән Шюандидың де бір сәт дайын шарасы болмай қалады.
Оңғайдың ғұн күнбишесінен туған ұлы Өжет (乌就屠, Ужюту, Азоқда), алғашында, зор аласапыран туылады деп есептеп, солтүстіктегі тауға (мүмкін Алакөл маңындағы Арқас тауы шығар, мүмкін ол тұста Барқытбел атанатын Тарбағатай да болар) барып бекінеді. Артынан әрі пендешілік жетегінде өзі күнби болғысы келіп, әрі сырттай қоршап тұрған Хән қолына жарамсақтанып, егер еңбек сіңірсем Хань жақ менің күнби болуыма мақұл болар деген дәмемен, Нәбиге шабуылдап, оны өлтіріп, өзін күнби деп жариялайды, әмбе “маған тиісуші болса, солтүстіктен келе жатқан нағашыларымның қолы тас-талқан етеді” - деп бопсалайды.
Оның нағашыларының қазіргі күйін біліп отырған Хань жақ ол сөзге құлақ та аспайды және Өжеттің күнбилігін танымайды да. Хань басқағы (Такламакан жиегіндегі қалалы хандықтарға қойылған ең зор ұлық) Жын Жи (郑吉), Хань әулетінің Шюанди патшасы жіберген, кезінде Чяңдарды (Тибеттердің арғы тегін) күл-талқан еткен шербасы Шин Ушян (辛武贤) сырттай қалың қолын төндіріп, егер Хань жақтың сөзіне құлақ аспаса Өжетті бас салмақ болып тұрады.
Хань ордасы шұғыл ақылдасу арқылы, Лю Жиеюдың Үйсіндегі күйін есепке алып, аяғында, жаңа елші жіберумен қатар, Үйсін ісіне әскери килігуге әбден бекиді. Фың Ляу ханым Чаң-анге барып иесінен нұсқау алып қайтуға да үлгереді. Тіпті ресми елшілік лауазыммен, жасаулы күймемен, салтанатты оралады. Батыс Өңір басқағы Жын Жи бұл Фың ханымды, Үйсіннің жоғары әскери мансаптысы болып жүрген күйеуіне қосып, Өжетті тізе бүгуге қыстайтын келіссөзге жібереді. Үйсін елінің ішек-қарнына шейін толық білетін, өзгені иландыруға шебер, асқан шешен Фың ханымды, күйеуімен бірге, іске салудағы мақсат, әрине, неғұрлым әскери қақтығысқа апармай, Жиеюдың Оңғай күнбиден көрген ұлы Өңкейді күнбилікке шығару болатын.
Егер осы жүзеге толық асса, былайғы Үйсіннің Хань әулетінің ашса алақанында, жұмса жұдырығында болары, мемлекет шекарасының ішіне толық енері сөзсіз еді. Бірақ оған Нәби күнбиді жақтайтындар мен Өжетке ерген топтың бөгеті зор болады. Хань жоспарының атқарылуы қиындасады. Үйсін ұлысындағы тәуелсіздікті жақтайтындар Хань жақтың ниетіне толық көне салмайды. Дербесшілдер, нәбишілдер, өжетшілдер мен ғұншылдар саны басым-ды.
Дегенмен “күш атасын тани ма”. Өжет мүлде көнбеуге де бара алмайды. Сыртта қалың Хань қолы төніп тұрса, іште жүздеген ханьдер мен олар ұзақ уақыттан бері тәрбиелеп жетілдірген мыңдаған ханьшіл үйсіндер Лю Жиеюларды жақтаса, қайтеді. Мықтының (Хань) күші мен шешеннің (Фың Ляу) тілі Өжетті саудаласуға, ымыраға әкеледі.
Өжет күнби алғашында Ғұн қағанатынан зор үміт күткен болу да крек. Бірақ, өзін күнби деп жариялағанымен, сыртқа артында Ғұн бардай күпигенімен, Ғұнға сүйене алғаны жоқ. Бұл кезде Ғұндарда оған сүйеніш боларлық мүмкіндік те жойылған-ды. Ол Ғұн еліндегі бес тәңірқұт қатар шыққан, іштей қырық пышақтық жағдайын естіген соң, Ғұннан кұдер үзіп, Хань жақпен келісуге мәжбұр болған секілді.
«Ханьнамада» бұл тұстағы оқиғалар жайлы былай делінген: “Жың Жи Фың Ляу ханымды Өжетке елші етіп жіберіп: ‘Хань әулетінің қолы жорыққа аттанды (Шин Ушянның 15 мың қолмен Дунхуаңға келіп, тың игеріп, үйсіндердің сазайын тартқызу дайындығына кіріскені айтылып тұр. - С. Ж.). Қырылып - жойылғанынан тізе бүккені жөн’ дегізеді. Тіксінген Өжет: ‘маған кішірек мансап берсе де болушы еді’ дейді. Патша Шюанди Фың Ляу ханымды шақырып алып, жағдайды ұғысады... Фың Ляу ханым орда бұйрық белгісін алып, күймемен қайтады. Ол Жаңло бегіне әмір беріп, Өжетті Чыгу қаласына шақыртып, Юангуй (Өңкей) биді ұлыкүнбилікке, Өжетті кішікүнбилікке тағайындап, шашақты мөр (Хән әулеті уәзірлерімен дәрежелес санап, көгілдір шашақты алтын мөрді. - С. Ж.) береді”.
Сөйтіп, Б.з.д. 53 жылы, Хань жақ Үйсінді екіге жарып, бірін Хань жиені Өңкей ұлыкүнби атағымен, енді бірін Ғұн жиені Өжет кішікүнби атағымен басқаратын рақайға тоқтатады.

Орыс князі табанға неге табынды?

Орыс князі табанға неге табынды?

Кім шығарғанын, неге сүйеніп шығарғанын кім біліпті, әйтеуір кейбір оқығансымақтар «Тарих бәрін орнына қояды» немесе «Тарих әділін бір күні өзі айтады» дегенді жиі қайталайды. Бұл әшейін, жұртты тыныштандыру үшін айтылатын басалқы сөз екеніне сол тарихқа көз жүгіртіп отырып-ақ аңғаруға әбден болады. Тарих ешуақытта ешнәрсенің әділін айтқан емес. Ол әр заманда, әр қоғамда мемлекетті, елді басқарып отырған адамдардың жүргізген саясатына сәйкес оңға да, теріске де бұрылып, бұрмаланып отыратынын көзіміз көріп отыр. Соның бір ғана мысалына туған еліміздің осы уақытқа дейін мектептер мен ЖОО-ында оқытылып келген тарих оқулықтарын алып қарасақ жетіп жатыр. Ол тарихта қазақтарға орыстың, яғни, Ресейдің 300 жылға жуық көрсеткен қорлық-зорлығының, қазақты тілінен, дінінен, ата-баба дәстүрінен айырудың небір сорақы шаралары, қазақ даласына, ауылдарына жасалған қаншама қанды қырғын мен қазақтардың оған қарсы жанкешті қарсылықтарының бірде-бірі айтылмайды. Қазақстан өзін Ресейден бостандық алдық, тәуелсіз ел болдық деп жариялаған 21 жылдың ішінде де әлі ол шындықты айтқан бірде-бір тарих оқулығы жазылған жоқ. Оның есесіне бүкіл тарих жоңғар шапқыншылығы деп аталатын өтірігі мен расы мидай араласып кеткен небір бұлдыр уақиғаларға толып тұр.

Әдетте әлсіз мемлекет өз ұлтының тарихын, өзін отарлап келген күші басым мемлекеттің ыңғайына жығылып, оны біресе тату-тәтті көршіміз деп, біресе бауырлас деп, біресе аға ұлт, ұлы ұлт деп жуып-шайып жазады. Ал күші басым империалист, колонизатор мемлекет өз тарихында өзін, өз ұлтын ең бір ержүрек, соғыста жеңілмейтін, ең білімді, ең ақылды, ең әділ, басқаларды жарылқаушы ұлы мемлекет, ұлы ұлт ретінде көрсетіп жазады. Мысалы, патшалы Ресей кезінде де, Кеңестік Ресей кезінде де тарих оқулықтарында орыс деген ұлт қазақты жабайылықтан жарыққа шығарған «великий русский народ» атанды.

Енді, міне, жақында Ресей президенті Путин орыс тарихының оқулықтарын түгел қайта жазуға, жаңаша бағытта жазуға пәрмен берді. Білетіндердің айтуынша, ендігі жазылатын орыс тарихы бойынша Ресей ешқашан татар-моңғолдардың қоластында болмаған, орыстар ешқашан соғыста жеңіліп көрмеген болып шығуы тиіс. Сонда өздері татар-моңғол деп аталатындардың табанында болған 300 жылға жуық уақытты Путин немен толтырыңдар деп отырғанын бір Құдай біледі. Бірақ бұл әрі надандық, әрі дөрекілік, әрі барып тұрған шовинистік, әрі өзге халықтарға күлкі болудан басқа ешнәрсе де емес. Тіпті мына бір суреттің өзі-ақ Ресейдің жаңа жазылмақшы тарихының біраз масқарасын шығаруға жетіп жатыр.

«Князьдің ант беруі» деп аталатын бұл суретті қылқаламшы В. Орлов-Петров 1912 жылы салған. Мұнда орыстардың Мәскеу князі Алтын Орда ханының өкілдеріне ант беру сәті бейнеленген. Таста адам табанының алтыннан құйылған таңбасы бейнеленген. Ол кезде Ресей бөлек-бөлек князьдіктерден тұратын. Егер орыстың бір мықтысы өзара талас-тартыстан жеңіп шығып, князьдіктің әміршісі, яғни, князь болатын болса, осы Алтын Орда ханының табанына тізерлеп отырып бас иіп, ант беретін болған, Заң солай. Бұл «князьдік таңба» деп аталады. Ресейдің Путиннің тапсырмасымен жазылатын тарихы не дерін кім білсін, бірақ Костоморов, Соловьев және басқа да орыс тарихшылары Алтын Орда Ресейді басқарып тұрған кезде орыс князьдері осы табанға ант бергеннен кейін барып князь атанатынын жазып кеткен.

Картинада табанның алдында тізерлеп, бас иіп отырған адам ІІ-Василий князь. Бұл Мәскеу князін жұрт Московский Темный деп атаған. Бұл ант беру рәсімі 1446 жылы болған. Осы ІІ-ші Василий князь Дмитрий Щемякин деген үміткермен князьдік үшін талас-тартыста сол 1446 жылы жеңіп шыққан Алтын Орда басқарушыларының қолынан осыншалық кемсітушілікке төзіп, осыншалық намыссыздыққа шейін барып ант беріп, князь атану Мәскеу үшін тұрақтылыққа, тыныштыққа берілген кепілдік еді.

Сол заманның яғни, орыстардың тілімен айтқанда татар-моңғолдар ұрпақтары басқарған Алтын Орда мемлекетінің үрдісі бойынша Василий Темный Алтын Орда әміршісінің таңбасының алдында жүрелеп отырып ханның мөрін алуы керек, мөрге «князьдік таңба» қоса тапсырылады. Сосын ант сөзі оқылады.

Князь Василий Темный Мәскеуде 1425-1462 жылдар аралығында билік құрды. Ол заманда орыс ауқаттылары бір князьдікке әмірші (князь) болу үшін бірінің үстінен бірі Алтын Орда әміршілеріне арыздар жазып, пара беріп бір-бірімен қырық пышақ болып қырқысып жататын. Мысалы, тарихшылардың айтуынша осы Мәскеу князьдігі үшін суреттегі ІІ-Василий өзінің бауыры Юрийге жауығып, оны жеңіп князь болған. Сол Юрийдің Косай және Дмитрий деген ұлдары да Мәскеу князьдігі үшін ІІ-Василиймен күресіп, оның көзін ағызып жіберген. Василий ІІ содан бастап Темный, яғни, соқыр атанған көрінеді. Патшалы Ресей заманында «Болыс болдым мінекей, бар малымды шығындап» деп оязға, Кеңестік Ресей кезінде райком, обкомға, одан әрі Мәскеуге арыз айдаған қазақтарды кінәлаймыз-ау. Сөйтсек, бұл өзі қуатты бір елдің, қолында қаруы бар, саны басым ұлттың езгісінде болған ұлттардың бәріне тән құлмінез деген кесел екен ғой. Сол заманда Алтын Орда үлкен империя болып, яғни 1240-1495 жылдар аралығында 250-дай ұлан-ғайыр аймақты ашса алақанында, жұмса жұмырығында ұстап тұрды. Бүкіл Ресей аймағы осы күнгі тілмен айтқанда оның боданы болды. Басқалар да, орыс князьдері де түгел Алтын Ордаға алым-салық төлеп тұрды. Князьдерді тағайындап, бекітетін де Алтын Орданың орталығы Сарай-Берке еді. Ал суреттегі князьдің аяққа жығылуы тізе бүгу сонау Шыңғыс хан заманынан келе жатқан үрдіс-салт. Қазақттардағы жеңілген, басымдығын мойындаған адамның алдында «тізе бүгу» сөзі де сол дәуірден бері қолданылып келеді.

Осы күні екі сөзіміздің бірінде «Қазақ хандығы, қазақ хандығы» дегенді қайталауға құмармыз-ау. Бірақ ол сондай бір керемет қуатты мемлекет болды ма, ол туралы ләм деп ауыз аша алмаймыз. Ал бірақ Жәнібек пен Керей ұлысы қосылып, 1460 жылы Қазақ хандығын құрғаннан кейін-ақ Алтын Орда іштен бөлшектеніп, басынан бағы тая бастады. Ғалымдардың айтуынша Жәнібек хан Шыңғысханның баласы Жошыдан туған Барақ ханның ұлы екен, яғни «чингизид». Қазақтар Жәнібек деп атаған оның шын аты Әбусаид болыпты.

Сонымен орыс суретшісі В. Орлов-Петров салған бұл суретте ІІ-ші Василий князь Алтын Орданың қай ханына ант беріп жатыр. Бұл туралы тарих ғылымдарының докторы, профессор Зардыхан Қинаятұлы былай дейді.

Бұл Шыңғыс хан дәуірінен келе жатқан салт. Моңғолдарда аяққа жығылу (хөл дор сөгдөх), тізе бүгу (өвдөг сөгдөх) салты 1920 жылдарға дейін болған. Аталған суретте мәскеулік князь ІІ Василий соқырдың Алтын Орда ханы Ұлұғ Мұхаммедтің табан ізіне жығылып ант беріп тұрған уақиға көрсетілген. Ұлұғ Мұхаммед Тоқай Темір әулетінің Қырым тармағы хандарының ұрпағы, Едіге сұлтанның бектер-бегі болып жүріп Едігеге басын алдырған Ішкілік-Хасанның ұлы, Алтын Орданы 1428-1446 жылдарға дейін (арасында үзіліс бар) билеген ұлы хан. ІІ Василийдің мәселесіне байланысты Ұлұғ Мұхаммед Д. Шемякаға Бегіш атты елшісін жібереді. Бірақ, Шемяка елшіні кешіктіріп қайтармай қояды. Ұлұғ Мұхаммед «елшіні өлтірді» деген айыппен Шемяканы тақтан тайдырып, ІІ Василийді тұтқыннан босатады. Бұл ІІ Василий үшін тым қымбатқа түседі. Ол Ұлұғ Мұхаммедке 200 мың рубльге дейін төлем төлеп, Ұлұғ Мұхаммедтің ұлдары Қасым мен Үйсіпке Мишжар (қазіргі Москва) аумағын сыйға береді. Сөйтіп, ІІ Василий өзінің бағыныштылығын мойындап, 1445 жылы қазан айында Ұлұғ Мұхаммедтің табан ізіне жығылып ант беріп, «Мәскеудің ұлы князьдігіне» қол жеткізеді. Суретте осы уақиға көрсетілген. 1446 жылы Ұлұғ Мұхаммед өліп, оның ұлы Қасым інісі Үйсіпті өлтіріп, ІІ Василийден сыйға алған Мишжар өлкесіне барып қоныс тебеді. Осылайша, келешек Қасым хандығының негізі қаланды. Қасым Мишжардың атын «Мәскеу кремлі– қамалы» деп атады (Х. Халид). Кремль – «keremly» моңғолша «қамал» деген сөз.

Біздің назарымызды суретте ерекше аударған нәрсе мұнда қай жақтың – үстем, қай жақтың бағынышты екені айқын көрініп тұрғандығы. Алтын Орда хандығы өкілдерінің шетінен асқақ, айбатты, князь болу үшін тізерлеп отырған Василийден бастап, оның жанындағыларға ызғарлана, сес көрсете қарап тұр. Ал орыс өкілдерінің біреуі ғана көпшіліктің арасында кеудесін тік ұстап тұр. Қалғандарының өңі сынық, көңілі пәс. Ресей неліктен өз тарихын қайтадан жазуға кіріскенін осыдан кейін қалай түсінсеңіз де өз еркіңіз. Ал біз..

Әңгімеміздің басында тарих ақсақалдың өзі әрдайым ақиқатты айта бермейтінін қаперімізге алдық. Осы суреттің ұзақ жылдар бойы жұрттан жасырын ұсталып келгенінің өзі-ақ тарихтың кім күшті болса, соның ыңғайымен баяндалатыны, яғни, бұрмалана беретініне дәлел бола алады. Ресей билігіне қай заманда келгендер де бүкіл тарихты орыстың абырой-беделін аспандатуға бейімдегені рас. Тіпті, орыстың небір атақты ақын-жазушыларының, қаһарман қолбасшыларының арғы ата-бабалары түрік тектес халықтардан тарайтыны да, солардың біразы ислам дінін қабылдағаны да айтылмайды. Көріп отырсыз, орыс «братандардың» ақыл-ойының ордасы Кремль деген сөздің өзі моңғол сөзі екен. Біз осы уақытқа шейін соны талай індеткенімізде, тіпті, Москва, Волга деген сөздердің не мағына беретінін сұрағанда соған бірде-бір орыс адамы нақты жауап бере алмаған-ды. Ал тәуелсіздік алғанына 21 жыл толған Қазақ Елі әлі күнге өз тарихын нақтылап жазып шыққан жоқ. Мектеп, университеттердегі тарих оқулықтарында әлі де көрші Ресейді ренжітіп алмау жағы өте қатты ескеріледі! Бар айтары–жоңғар шапқыншылығы. Ол тарихта Алтын Орда, Қазақ хандығы, Жәнібек пен Керей деген сөздер бір-екі мәрте қайталанады да сонымен іс тәмам. Алматыда «Алтын Орда» деген ызы-шу, қым-қуыт бір базар бар. Онда әйелдердің еуропалық үлгімен тігілген ауы бір-ақ елі ішкиімі мен емшекқабынан бастап (бюстгалтер-төс ұстаушы дегенді білдіреді), шошқаның сүбесі мен қаратұяғына шейін сатылады. Басқа тарихымызды айтпағанда, «Алтын Орда» туралы біздің бүгінгі ұрпақтың білетіні осы базар ғана. Ал бұл қуатты империяның басшылары мен бектерінің, сардарлары мен сарбаздарының ұрпақтары – бүгінгі қазақтар. Мына біздер! Біздің бүгінгі ұрпақтарымыз, әйтеуір, арғы тегіміз сақ, ғұн, түркі, оның бержағындағы осы «Алтын Орда», Қазақ хандығы, Қырым хандығы, Ноғай ордасы деген атауларды ғана біледі. Тіпті, Еділ патшаны Аттилла, Тұмар ханымды Томирис деп көне грек, латын атауларымен атап, ұл-қыздарына да сондай ат қоюда. Кешелі-бүгінгі Ресей орыс балаларын көзін ашқаннан тарихты орыстың абырой-беделіне бейімдеп оқыту арқылы тәрбиелеп келеді. Кез-келген орыс түгіл,орысша оқыған қаракөз қазақтардың былайғы қазақтар алдында өзін өктем ұстауы да сол тәрбиенің жемісі. Бұл орайда біз орыстан осыны үйренсек те, яғни өз тарихымызды дұрыстап оқытуды үйренсек те болар еді. Кейде, «ол үшін үкімет басында ең әуелі өз ұлтын, өз қазағын құрметтейтін азаматтар отыруы керек-ау» деген ойға кетіп, көңілі түскірің әлдебір самсоз, селсоқты күйге түсіп баратады.

Қысқасы, біздің де өз тарихымызды түгендеп, жас ұрпақты ата-бабалары өз заманында қандай ерлікке, сән-салтанатқа толы ұлы мемлекеттер құрғанынан хабардар ете отырып тәрбиелейтін кезіміз әлдеқашан жеткен жоқ па?

Мырзан КЕНЖЕБАЙ

anatili.kz

Толығырақ: http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/oryis-knyaz-tabanga-nege-tabyindyi-56726/
материалды қалай болсын қолдану тек қана Alashainasy.kz сілтемесімен бірге рұқсат етіледі

Қазақстанның тарихи қаласы ЮНЕСКО тізіміне енді

АСТАНА. 7 қараша. BAQ.KZ – Еліміздегі мәдени ескерткіштің бірі Тальхир қаласы биыл ЮНЕСКО-ның тізіміне енді.

Қазіргі Алматы облысындағы Талғар қаласының орны орта ғасырда инфрақұрылымы дамыған қала болған. Бұл аймақтың әлі де ашылмаған сыры көп. Алатаудың етегінде Тальхир қаласының болғанын қазба жұмыстары дәлелдейді. Табылған Иранның ыдысы мен шамшырағы, алтын жазулы жапон кеселері, Қытай мен Оңтүстік Кореяның форфор ыдыстары және Үндістанның шахмат мүсіндері мың жылдық тарихы бар қаланың Ұлы жібек жолындағы ірі сауда орталығы болғанын айғақтайды. Ал қыштан жасалынған құбырлар мұнда сол заманның өзінде инфрақұрылымның дамығанын танытады. XIII ғасырдың аяғына дейін өмір сүрген Тальхир қаласының қолөнершілері әлемдік сұранысқа ие жоғарғы сутекті болат өндіруді білген. Осы 4,5 млн халық тұрған қалада тиын да соғылған. Көшелердің таза болғанын таспен қаланған жолдарға қарап білуге болады. Мәдени мұраларды қорғау, сақтау мәселелеріне жергілікті билік пен жоғарғы шенділер барынша ден қойса, Талғар ауданының аймағы сақ дәуірінен қалған қорғандар мен құпияларға толы. 1958 жылдан бері бұл аймақта қарқынды қазба жұмыстарын жүргізіп жатқан археологтар қаланы қайта қалпына келтіру жұмыстарын қолға алған. Кезінде шығыс пен батысқа қарап тұрған Тальхир қаласының қақпасы да жаңадан қайта бой көтеріп келеді.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (11)

1. ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ДЕМОГРАФИЯСЫ
МЕН ГЕОГРАФИЯСЫ

Үйсін ұлысы екіге жарылардың алдында мейлінше көркейген болатын. Оның ең басты белгісі халық санының артқандығында еді. Бертінгі зерттеушілер «ХанЬнама. Батыс өңір баянындағы» санды мағлұматты, яғни “120 мың түтін, 630 мың жан, соғысқа жарамды 188800 әскер бар” дегенді алғашқы кездің - Жаң Чян елші үйсінге келген тұстағы (б.з.д. 119 жылға тән) сан десіп жүр. Дұрыс айтады.
Одан бір ғасырға жуық уақыт өткенде - б.з.д. І ғасырдың орта шенінен ауғанда халық санының тіпті көбейгені сөзсіз. Өйткені:
1. Табиғи туыттық өсім Жетісудай жер жаннатын кіндік еткен өлкеде, өзге ел соқтыға алмайтын, өзгеге барып тиісуі сирек күшті де үлкен елде жоғары болады. Оның үстіне ол заман - қайсы ел болса да, алдымен адамының көптігімен күшті саналатын, соған орай қылаяғы аталық жыныс мүшесіне дейін табынатын заман;
2. Ауқаты оңалған ең күшті де бай елге өзге ел, тайпалардан ерікті ауып келушілер де көп болады;
3. Соғыста Үйсінге тізе бүккендер де көп болды (б.з.д. 71 жылғы, ғұндармен бір шайқастың өзінен 40 мыңдай адамды айдап қайтқан тұрса);
4. Құлдар да аз емес еді. Соғыста тізе бүккендерден сырт, өзге елдерден құл сатып алу, салық төлей алмаған жұрттан салық орнына құл алу, т.б. жалғасып тұрды. Үйсін обаларына кеткен еңбеккүшін есептеу Үйсінде құлдардың недәуір санды ұстағанынан дерек береді.
Сонда б.з.д. І ғасырдың орта шенінен ауғандағы Үйсіннің халық саны екі миллионға таяды дей беріңіз. Өйткені халық саны 2 миллионнан асатын Ғұн қолының шабуылын б.з.д. 71 жылы тойтарған Үйсінде соншалық халық болуға тиісті.
Үйсіннің ол кезде бұл өңірдің ең күшті ұлысы саналуының орны бар. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай оның халық саны “Хән басқағына бағынды күйдегі”, Такламакан жиегінде отырған қалалы хандықтардың халық санының жиындысынан бір ғасыр бұрынның өзінде бір есе артық-ты. Ол елдердің ең ірілерінің өзіндегі халық саны да тым аз болатын. Мысалы, Хән жақтың ертедегі екі жылнамасының берген мәліметіне қарағанда, Күсанда (Күшар, 龟兹) 81317, Агниде (Қарашәр, 焉耆) 32100, Гамүкте (Ақсуда, 姑墨) 24500, Ұзынтатиде (擀弥) 20040, Шамшанда (Пышан, 鄯善) 14100, Ұдүнде (Хотанда,于阗) 19300, Шалікте (Қашқарда, 疏勒) 18647 ғана жан бар екен. Ал қалғандарындағы халық саны тіпті аз.
Меніңше, Үйсін күшейгеннен кейін - бұдан бір ғасырға жуық уақыт өткесін - б.з.д. І ғасырдың орта шенінен ауғанда, бұл маңдағы Ғұн мен Хәнге қарамайтын ұсақ елдердің талайы, кезінде Жаң Чян мәліметі арқылы хатқа түскенімен, тәуелсіз елдік-хандық күйден айрылған, Үйсінге бағынған болуға тиісті.
Ал, жылнамаларда айтылғандай, “төңерегіндегі шағын елдерді бағындырған” Елжау күнби Боғдадан тартып батысқа қарайғы, сонау Қаңлыға барып тірелетін өңірде өзіне бағынбаған елді қоймаған-ақ шығар.
Сондықтан, Үйсіннің этностық құрамы аса күрделі болуға тиісті. Себеп - алдымен, үйсіндер келудің алдында, Жетісу өңірінен көшпей қалғандардың өзі сақтарға тән әртүрлі тайпаның қалдықтары; жоғарыда айтылған 40 мың тұтқын да Ғұн қағанатындағы тек бір тайпаның ғана адамы емес, әрине; Хань жылнамаларындағы шектемеліліктің бірі үйсіндердің өзінің батыс жағымен (Қаңлы, Алан, Даюежы - Ұлыжүз сықылды елдермен, Ұлыжүз билеуіндегі Бактрияның ежелгі тұрғындарымен, ферғаналықтармен, парсылармен, т.б.) араласын тәптіштірек жаза алмағандығында.
Қайталай кетейін. Мейлі қай кезеңде болса да әр ұлыстың (мемлекеттің), баудың (хандықтың) өз территориясы болды. Ол кезде жесір дауынан гөрі жер дауының қаттырақ болғанын Мөде тәңірқұттың Дұңху - шығыс хумен Ғұн екі ел аралығында иен жатқан жерді сұраған шығыс хуларға берген жауабынан-ақ байқалады. Мөде олар тұлпар сұраса да, қатұн (тәңірқұтша) сұраса да бергізіп, жер сұрағанда басынғандық санап, шабуылдау үшін атқа қонады. Ал, Хань Шюанди патша (б.з.д. 73-49 жж) кезінде, ішкі қайшылық ушығып барып ыдыраған Үйсінге келген Хань әулетінің шендісі Чаң Хүй Чаңло бегінің үйсін астанасы Чыгуде (Шығылда, Қызылкүренде) тұрғандағы басты міндетінің бірі ара ағайын ретінде екі күнби “халқының жер шекарасын айырып беру” болды делінуі де осыны айғақтайды.
Үйсін туралы ұзақ уақыт та мұқият зерттеулер жүргізген Уаң Биңхуа мен Уаң Миңжылар: “Бұл арада айта кетерлік тағы бір жайт, байырғы ұлыстардың қай-қайсысының да көршілес халықтар немесе тайпалық одақтар үлкен жақтан мойындайтын едәуір тұрақты өрістері болды. - дей келіп, Үйсін ұлысының Нәнді би мерт болудан бұрынғы аумағы туралы бір қыдыру дәлелдеулерден соң, - тоқ етер түйінін айтсақ, Хань әулеті заманынан бұрын юежылар (жүздер, нүкістер) мен үйсіндер Хыши дәлізінің шығысы мен батысына бөлек қоныстанған, батыс бөлігінде үйсіндер, шығыс бөлігінде жүздер мекендеген. Оларға қазіргі Жаң-йе шекара болған” [ ] - деп өздерінше тұжырым жасап, әр елдің өз аумағы, шекарасы болғанын айқындай түседі... Әрине бұлардың сөзі Үйсіннің ел кіндігін Ілеге әкелуден бұрынғы аумағының шығыс шеті туралы болса теріс емес. Біз үйсіндер Хыши ділізінің ішінде ғана болған деуші пікірге ұқсамайтын көзқарасымызды жоғарыда айтқамыз.
Меніңше, Ілеге ауудың алдындағы Үйсін аумағы да бұрынғыдан әлдеқайда кең болуға тиісті. Жоғарыда “Күнби халқына қормал болыпты, қоңсылас отырған ұсақ елдерді шауып ірге кеңейтіпті. Сонымен оқшыларын бірнеше түменге жеткізген екен (Ол заманның күшті елдері өз армиясын жайгер, найзагер, қылышкер, сақпыгер, т.б. түр-түр бойынша ұстаған, машықтандырған. Бүл арадағы оқшы деген - жайгер - С. Ж.). Күнби оларды шабуылдау мен қорғануға машықтандырыпты” [ ] деген деректі көрсеттік. Сонда Үйсін хандығының (ғұнға бағынышты баудың) кіндігі кең мағынадағы (Бесбалық, Манас, Тоқсын, Боғда бауыры сықылдыларды қамтыған) Үрімжі өңірі болуға тиісті. Ал, ол халық сирек заманда, күшті хандық түгіл, кез келген хандықтың иелік жерінің де кеңірек болатыны түсінікті. Сонда Үйсін ұлысының шығысы қазіргі Ганьсу өлкесіндегі Жаң-иеге тірелсе, батысы бүгінгі ШҰАР -дағы Байынғолынға дейін созылып жатқан болуы ықтимал. Ендеше “Үйсіннің батысқа аууы” туралы мыналарды айтуға болады:
А. Елжау күнби тәуелсіздік үшін былайғы басқы дайындық елінің шығыстағы (Гансу жақтағы) етегін батысқа қарай жинау мен ел кіндігін Ілеге (Ғұн қағанатына қарайтын аумақтың батыс жағына және шұрайлы қонысқа) көшіру деп білген.
Ә. Бұл тәңірқұттың оған батыс жақты қорға деген жоғарыда айтылған міндетіне қайшы болмағандықтан, әу баста ғұндардың күдігіне, сондықтан да қарсылығына ұшырамаған.
Б. Бұл көшу қырғын соғыс арқылы атқарылмаған. Ғұндар Іледегі нүкістерді әлдеқашан қуып жібергендіктен, олардың аз қалдығы күшті қарсылық көрсете алмаған.
В. Көшу барысы-әлде неше жылға созылған біртіндеген процес.
Қысқа қайырғанда, Елжау күнби тек ел кіндігін ғана кең мағынадағы Үрімжі өңірінен Жетісу жаққа көшірген және шығыс шекарасын Құмыл жақтан шегіндіріп, Боғдаға шейін жыйған.
“Жер жаннаты жетісуға” келгесін жағдай тіпті жақсарады, әрине. Өйткені бүгінгі Өртекес - “Моңғолкүре ауданын мысалға алсақ, аудандық ауа райы пунктінің санақ мәліметтеріне қарағанда, жылдық жауын-шашын мөлшері жалпы алғанда 500 мм, жылдық күн шуақты мезгілі 2400 сағаттан асады. Жылдық орташа ауа температурасы төмендеу, 5.2 сельци градус қана, қыраусыз мезгілі не бары жүз күндей, орны теңіз деңгейінен 1000-2000 м жоғары. Мұндай климаттық-жағрапиялық ерекшеліктер егіншаруашылығына тиімсіздеу болғанымен, малшаруашылығына қабағат үйлеседі” [ ]. Бәлкім бұл жердің райы 2000 жылдың алдында бұдан да тиімділеу шығар. Ал Өртекестің маңайындағы өзге жерлердің - Жетісу ойпатының ауарайы тіпті жанға жайлы және егіншаруашылығына да ыңғайлы.
Меніңше Үйсін ұлысы кей ғалымдар айтқандай Тәңіртау мен оның батысының мемлекеті. Синолог Матсуда Хисао (松田寿男) Үйсін мемлекеті, Тәңіртаудың солтүстігіндегі ел емес, тәңіртау ішіндегі ел. Оның негізгі тұлғасы Нарын, Текес және Жұлдыз өзендерінің атырапында деп қарайды. Синолог Ширатори Куракичи да «Ханьнама. батыс өңір баянындағы» “Үйсіннің жері жауынды, суық. Таулары көп және қарағайлы” дегендер Өртекестің ауарайына дөп келеді” [ ] деп біледі. Дұрыс айтады. Бірақ бұл екеуіндегі олқылық - тек Іле дариясын ауызға алмағандығында ғана емес, жер жаннаты Жетісудың кең аумағын ескере алмағандығында... Ал, Іле Ахбарат Торсайтындағылардың [ ]осыны түзеткендей: “Археологтардың байқауына қарағанда, Үйсін обалары мен өзге мұра іздері Тәңіртау солтүстігіндегі Манас өзенінен айналып, Тарбағатай, Балқаш көлі, Талас дариясымен ораған ұлан-қайыр аумақтың Үйсін жері екенін айғақтап отыр. - деп, ақылға қонатын сөз қозғайды да, айтарының аяғын: - Оның саяси орталығы – Чыгу (Чекүк, Шығу, Шығыл) қаласы. Оңтүстік, Солтүстік әулеттер кезінде (б.з. 420 – 589 жж.) Үйсіннің Солтүстік Уей әулетімен (б.з.386 – 534 жж.) байланысы тығыз болды. Ляу әулеті (б.з.907 – 1125 жж.) тұсында ордаға елшілері келіп тұрды. Кейінкеле өзге этностармен қосылып осызаман қазақ ұлтын құрады” деп түйеді. Ал, үйсіндер Таң әулеті тұсында Түрік қағандығының ішінде жүрді. Бұл үйсіндерді «жоғалған ұлт» (失落的民族) санап, бүгінгілерге жуытқысы келмейтіндерді ойландыруға тиісті-ақю
Үйсіннің астанасы жайлы мәлімет тым кемшін. Оның аты Хань жылнамаларында 赤谷деп жазылған. Енді соның аты мен орнына тоқталайық.
А. Мұның атының бұған шейінгі талданулары:
赤谷дің бірінші әріпінің бүгінгі оқылуы - чы, ескіше оқылуы че. Мағынасы - қызыл, жалаңаш. Мұның өзге мағыналарының (жалаң, жалаңаш, т.б.) бұған түсуі қисынсыздау. Отқа, күнге, алауға, сондықтан да қызылға табынатын (Ғұнға қарайтын және үйсін, қаңлы. т. б.) сақтарды еске алғанда, мұның мағыналық аударма болу ықтималдығы да жоқ емес. Сонда оған түрік тілдерінен “қызыл”, “ал”, “күн” сықылды мағналы сөздерді іздеуге тиістіміз.Тіпті шие сықылды сөздер де көкейге қонады.Ал, екінші әріп:
1. Бүгінгі оқылуы
(1) Гу. Бірінші мағынасы - сай (әсіресе сулы сай). Екінші мағынасы - дақыл, дән (күріш, бидай, т.б.). Сонымен, тек дыбыс қуалап, 赤谷дегенді қазақыландырып “Шығу” қылу да бар. Жоғарыда айтылған «Шие» деген, заманға ілесе және диалекттерге бағына, біртіндеп «Шы», «Ше», тіпті «Се» сықылдыларға өзгеріп жатса да таң қалудың орны жоқ. Терістеуге келмейтін «Шығу» сияқты аударулар соған саяды.
Мен дыбыс қуалағанға қарсы емеспін. Алайда оның неге “Шығу” атанғанына иланарлық айтарымыз болуы пайдалы.
(2) Юй. Бұл жеке мағына алмай, тек Тұйғұн (吐谷浑) деген, ертеде Гансу өңірінде әкімият құрған бір этностың атына ғана қолданылған.
Ендеше赤谷дегеннің бүгінгі оқылуы Чыгу немесе Чы-юй болуға тиісті. Егер толық мағыналық аударма жасасақ, алдынғы оқылуы Қызыл сай болады (Соған кей ғалымдар Қызылаңғар, т.б. десіп жүр).
Ал, Кей қаламгерлер (Соның ішінде «Үйсіннама» авторы) көркем әдебиеттік шығармаларында (мысалы, автордың «Үйсін хикаясы» атты трилогиясында) Қызылқол, Қызылкүрен, Қызылқорған десіп те келді. Мұның да қисыны жоқ емес. Өйткені ханьдер кейде ономастикондарды араласпа да (дыбыстық пен мағыналығын қосып та) аудара береді. Мүмкін олар “қызыл” дегенге мағыналық аударма жасап, “қол” (өзен, арна), “күрен”(қоршау), “қорған” (қалқа) дегендердің басқы екі әріпіне (буынына) ғана “гу” (ескіше күк) деп оқылатын иероглифті қоя салған да болар.
2. Ескіше оқылуы “Лүк”, “күк” еді деседі . Чекүк деген содан шығып жүр.
Ә. Мұның жаңаша талдануы.
1. Егер екінші оқылуына (Чы-юй дегенге) назар салсақ, “Юй” дегені бүгінгі түрік тілдеріндегі “үй”, “өй”,... сөздеріне таяу келіп тұрғандықтан, жартылай мағыналық аударма жасасақ, Қызыл үй (Қызыл орда не Қызыл сарай) дегенге таман келеді.
2. Енді бір үлкен қисын мынада: Үйсін ұлысы нөнендер тиісе бергесін, Солтүстік Памирге қарай ордасын көшірді, бірақ ежелгі қонысынан арылып та кеткені жоқ. Мысалы, баста Сары үйсін, кейін келе Жікіл (Шігіл, Шығыл) атанған бір тайпасы, Іле аңғары емес, тіпті сонау Тарбағатай (Сарғұсын - Сары үйсін атты жер бар) жақта да қалған екен. Үйсіннің бұл тайпасы кейінірек (б.з. Ⅶ ⅩⅡ ғасырлар аралығында), Күнгей Тарбағатайдан (бүгінгі Дөрбілжін, Шәуешек, Ұржар өңірінен) Жетісуға ауады. Бұлар келгесін, ежелгі үйсін жерінің кіндігіндегі отырықтанып, Жікіл (Шігіл, Шығыл) қаласын ұстап тұрғандықтан және бұл қалада өзге талай тайпаның өкілдері де болғандықтан, өздерінің алғашқы атын (“Сары Үйсін” не “Дулат” [ ] дегендердің бірі шығар) бұл қалаға келмегендерге тастап, өздерін осы қаланың атымен атайтын болады [ ]. Бұл қала - Шығыл немесе Шігіл сол ежелгі Үйсін астанасы Қызылкүрен (Чыгу) болуы әбден мүмкін. Хәндер оны толық дыбыстық аудармаға таяу (тек соңғы буынды ғана сәл өзгертіп - “ғыл” не “гіл” дегенді “гу” арқылы таңбалап) алған болар.
3. Түргеш қағанаты шаңырақ көтере салып арабтардың шабуылына ұшырайды. Арабтарға қарсы күресті басқарған Үш-еліг қаған (699-706 жж.) қысқы ордасын Шу бойындағы Сұяб қаласына, жазғы ордасын Іле өзені жағасындағы Күңіт қаласына орнатады. Осы маңайдың тіпті осы қаланың да кезіндегі Үйсін астанасы болу ықтималдығы бар. Өйткені бірден Іле бойында. Екіден “Күн” мен “Гіт” қосылып тұрған қала атының Үйсін астанасының “Чы” (қызыл) мен “Гу” ден құралған ханзуша аты болуы да ғажап емес.
4. Төрайымы М. Әбусейітова болған ғалымдар ұжымының Бақыт Еженханұлының ғылыми редакторлығында шыққан кітабында: “Чимуэр (赤木儿) қаласын Уаң Гоуей, т.б. жұңголық ғалымдар «Ханьнамада» айтылатын үйсіндердің астанасы Чыгу қаласы ретінде қарап, оның орнын Текес өзені бойынан іздейді... Алмалық қаласының (Қорғас кеденіне таяудағы көне қала айтылып тұр. - С. Ж.) оңтүстік өкпе тұсында 42 км жерде жергілікті қазақтар Мұқыр деп атап кеткен елді мекенде, көне қаланың орны күні бүгінге дейін бар. Қатысты орындардың келтірген мәліметіне қарағанда, көне қаланың батысынан шығысына дейін 3475 метр келсе, оңтүстігінен солтүстігіне дейін ұзындығы 3400 метрге дейін болған. Бұл өңірдің кешегі өткен тарихта Қазақ даласымен аумақтық жақтағы біртұтастығын ескерер болсақ, аталмыш қаланың ұлтымыз тарихына қатысы әбден бар. Бұған, басқа емес, Ұлы жүз құрамында Шымыр (Чимуэр, 赤木儿дегенге келіп тұрмай ма. - С.Ж.) деген ру атының күні бүгін сақталып келуін айтсақ та жетер еді” [ ] делініпті.
Меніңше, қала атының аудармасын дәл табу үшін 2-талдаудың жаны бар, қисыны мол. Ал, ол қала аты кейінгі тарихта сан өзгерген болар. 3 - мен 4 - талдаудағыларды соның мысалы еткен жөн шығар. Әрине соңғы жауапты археологиялық ізденіс пен былайғы ғалымдар талдауы береді.
Мұны жалғасты зерделей жатармыз. Әзірше біз оны Қызылкүрен дей тұралы.
Көріп тұрсыз, жаңағыдай ұсыныс таладауларды айтқанымызбен, бұл Қызылкүреннің нақты аты ғана емес, оның орны да әлі айқындала қойғаны жоқ. Біреулер Ыстықкөлдің шығыс-оңтүстігінде, енді біреулер Нарын өзенінің жағасында десіседі. Тағы біреулер және басқа тұсты нұсқайды. Тәптішті зерделемей тұрып оның біріне мақұл бола кету келіспейді.
Жері кең және жартылай болса да көшпенді ұлыс астансының кемінде екеу (жазғы және қысқы) болуы табиғи. Меніңше Үйсін астанасының аты бір болған күнде де (Хән жылнамаларында, өзге қаласы бар деген күнде де, екінші астана жайлы сөз жоғына қарап айтып отырмын, алдына “жазғы” мен “қысқы” дегенді қосар), орны екеу болуға тиісті. Сонда жазғы астананың Жетісудың төріне таман (мысалы Өртекес - Моңғолкүре жақта) болу ықтималдығы күштірек. Ал, қысқы астанасы Алматы маңында (мысалы Есік, Нарын, Қарақол, Жаркент төңерегінде) болуы қисындырақ. Сонда, Үйсіннің қысқы астансының орнын Мұқыр мен Кегеннің бірінен іздеген дұрыс болар ма екен.
Бұл туралы өзгелердің сөзіне де құлақ түрейік.
Мың Фанрын Қызылкүрен яғни “Чекүк қаласы - Үйсін елінің астанасы, Үйсін елі мен соңғы Хән әулетінің барыс-келіс жасау орталығы. Сондықтан Чекүк қаласының орнын анықтау аса маңызды мәселе саналады. Чекүк қаласының орны туралы қазірге дейін мынадай екі түрлі болжам бар. Бірінші болжам бойынша Чекүк қаласын Текес өзені алабында деп қарайды. Екінші болжам бойынша Нарын өзені алабында деп есептейді. Қазіргі кезде көп санды ғалымдар екінші болжамды құптайды. Алайда Чекүк қаласына қатысты жазба деректерді көргенімізде және жер жағдайына тексеру жүргізгенімізде Нарын өзені алабы деудің күдік-күмәні көбірек. Меніңше Чекүк қаласы Текес өзенінің оңтүстік өңірінде деу біршама үйлеседі” [ ] дей келіп, өз көзқарасын дәлелдеуге тырысады. Алайда ол екі астаналық ұғым мүмкіндігін ескермейді. Оның үстіне бұл астананы Өртекес маңында деп бекіте салу «Ханьнама. Батыс өңір баянындағы»: “Ұлы күнбидің ордасы Чекүк қаласында тұрады... Жері ұлан-асыр жазық, ауа райы жаңбырлы, салқын келеді. Тауларында қарағай, самырсын көп өседі” дегендегі “Жері ұлан-асыр жазық” сөзіне және «Ханьнама. Чын Таңның ғұмырнамасында»: “Тезек тәңірқұт Қаңлы қолынан пайдаланып Үйсінге талай мәрте шапқыншылық жасап, Чекүк қаласына дейін ат ізін салды. Тұрғын елді қырып-жойып, талан-таражлап, малдарын айдап кетті. Үйсіндер өкшелей қууға батына алмады. Өйткені батыс жақ иен, шет-шегі мың лиге таяу созылып жатқан иен далада мекен тұтқан жан баласы жоқ еді” дегендерге сәл қайшылау келеді. Өйткені Өртекес жақтың ұлан - асыр жазық емесі де, оның батысы да соншама иен жатпауға тиісті жер жаннаты екені де беп-белгілі. Бұл иен жер, Өртекес маңы емес, Балқаштың айналасы (әсіресе оның батысы) болуға тиісті.
«Жаңа таңнаманың» 43-бумасында: “Бұл Юйжу немесе Уынсу (温宿) дуаны деп аталады. Мұнан солтүстік-батысқа 30 ли жүргенде Сулу шыңы, 40 ли жерде Бедел тауы, 50 ли жерде Дүндо қаласы (顿多城) бар. Үйсіннің Қызылтау қаласы (赤山城) міне осы” деп жазылған екен. Мұндағы Уынсу - Хән әулеті кезіндегі Үштұрпан. Демек бұдан Үйсіннің Қызылтау (Дүндо) дейтін тағы бір қаласының аты шығып тұр және ол Үштұрпаннан 120 лидей жерде екен. Ал, «Ханьнама. Батыс өңір баянында» Уынсуғдың (Ұштұрпан, 温宿) “солтүстігінен Үйсіннің Чекүк қаласына дейін 610 ли келеді” депті. Бұл 305 шақырымдай деген сөз. Егер бұл жазбада жаңылыстық жоқ деп сенер болсақ, онда Қызылтау (Дүндо) үйсіндердің тағы бір жай (астана емес) қаласы болып шығады.
Әйтеуір, алдымен, Үйсін астанасы екеу дегенге келіскен жөн. Сосын оның жазғысы Өртекесте (мысалы Саты сайының аузында), қысқысы Жетісу Алатауы мен Іле Алатауының арасында дегенге барудың ыңғайы келеді.
Бұл ойымызды мына үш дерек дәлелдей де түседі:
Бірі Саты аузындағы обалардың жиілігі. Обалар “Моңғолкүредегі Саты мен Сарқобының маңайында ең көп шоғырланған. Саты өңіріндегі қорымдарда 200 ге тарта оба барлығы межеленуде. Бұлар топырақтан үйілген күмбез пішінді обалар, үлкендерінің периметрі (орамы) 260 метрден асады, табанының диаметрі мен көлбеу биіктігі түгел 20 м шамасында; орташа обалардың орамы 100-150 м айналасында, ал шағындарынікі 50 метрге жетпейді, биіктігі 1 м шамасында. Осы обалар үлкен, орташа, шағын болуына қарай, үштен, бестен тіпті 20 шақтыға дейін бір шоғыр болып, оңтүстіктен солтүстікке қарай тізбектеле орналасқан, 3-5 оба бір жерге шоғырланғандары да бар” [ ].
Енді бірі, Саты аузындағы қала ойраны (харабасы). Бұл қала арғы түрік тілді сақ тайплары кезінде (бірінші бөлімдегі картаға қараңыз) негізі қаланып, Үйсін ұлысы заманында (нақтырақ айтсақ б.з.д. Ⅱ ғасыр ортасында) шаңырағын тіпті биіктетіп көркейген, сосын Түрік, Түргеш қағанаттары кезінде Ұлы Жібек жолының бір торабы ретінде шалқыған, бертін келе (Шыңғыс қаған жаулауы кезінде Найманның Күшлік ханы қатты қарсыласқаны үшін) аяусыз ойрандалып, қала күйінен қалған сықылды.
Бұл екі дерек Саты аузындағы қала харабасының орнында Үйсіннің жазғы астанасы болған шығар дегенге жетелейді.
Тағы бірі, Алматы обылысы өңіріндегі қалың обалар мен Есіктен табылған “Алтын адам” сықылды археологиялық табыстар Үйсіннің қысқы астанасы осы маңда (Алматы обылысында) дегендей белгі береді.
“Академик В. В. Бартольд: шығылдар (шігілдер) Ыстықкөлдің солтүстік шығысын мекендеген ел еді [ ] дейді. Олай болғанда, ертеректе Үйсін мемлекетінің астанасы болған Чығу қаласының маңын мекендеген болады” [ ] деген сөзді жоғарыда айтылған үйсіндер Памир солтүстігіне ауғанда Күнгей Тарбағатайда қалып қойып, кейінірек Жетісуға - ежелгі үйсін жерінің кіндігіне көшіп келген үйсін бөлігінің Жікіл (Шігіл, Шығыл) қаласын ұстап тұрғандықтан, алғашқы атын (“Сары Үйсін” не “Дулат” сықылды бір атын) тастап, өздерін осы қаланың атымен атайтын болғанын [ ] бірлестіре ойлансақ, бұл қала - Шігіл (Шығыл) сол ежелгі Үйсін астанасы Чыгу екеніне, хәндердің оны толық дыбыстық аудармамен недәуір таяу алғанына сене түсеміз.
Сондықтан да шығар, Қызылкүреннің орны жайында “Жаңадан табылған деректерге сүйене отырып көптеген ғалымдар оны Кеген немесе Шарын алқабында орналасуы мүмкін деп есептейді. Кеген жазығында Үйсін дәуірінің патшалар қорымы тобына жататын алып обалар көп. Бұл Үйсін билеушілері осы маңайда тұрған деген қорытынды жасауға негіз болды. Оған қоса Қарқараның маңында Құмтөкей аталатын ат төбеліндей ашық аймақ бар. Айналасы көк шалғын, биік тау жазығындағы осы жерден көне заттардың түрлі қалдықтарын жергілікті тұрғындар тауыпты. Жұңго деректернде айтылатын үйсіндер еліндегі суық ауа райы осы жердің климатымен сәйкес келеді” [ ] деушілер де бар. Бұл пікірді бірқыдыру ғалымдар қолдап Қызылкүрен - “Кеген ауылынан (Алматы облысы Нарынқол ауданына қосылған бұрынғы Кеген ауданынан. - С.Ж.) 10 км жердегі Құмтөкей. Бұл ескі қала мейлінше ірі болған. Қалың құм басып кетсе де, бір орталық екенін еске салады... Құмтөкей деген ат ол қаланы құм басқаннан кейін қойылғанға ұқсайды... Құмтөкейдің ұзындығы 2200 метр, ені 1000 метр. Баласағұнның ұзыны 650 метр, ені 400 метр. Сөйтіп Құмтөкей Баласағұннан 3 есе үлкен. Қаланың тұрған жері де жаугершілік заманға сай. Тегіс жазықтың дөңестеу жеріне салынған. Қаланың төңірегінде жау жасырынып келетін сай-сала, адыр-бұдыр жоқ. Бұл қалаға суды 12 км жерден үлкен тоған арқылы әкелген. Тоғанының кеңдігі 3 метрдей... Су құбыры да болған” дейді .
Тағы бір пікір бойынша, “Шығу Шарын өзенінің оң жағалауынан табылған көне елді мекеннің орнымен сәйкес келеді. Бұл елді мекен б.з.д. Ⅲ- б.з. Ⅳ ғасырларында өмір сүргендердікі” [ ] екен.
Ал, кейбір зерттеушілер Шығу (Қызылкүрен) Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауында деген пікір білдірген. Су Бейхай “Шоқан Уәлиханов Ыстықкөлдің шығыс-оңтүстігінен ежелгі қала ізін тауыпты және көне қала ішінен ханзуша құрылысты, Хән әулеті кезінің бұйымдарын, ханзуша жазуларды көріпті. Көне қаланың сыртынан ертедегі суару тоғанын да байқапты. Уәлиханов та Жұңго жылнамаларындағы Шығу - осы [ ], дейді” деп жазған екен [ ].
Қызылкүреннің нақ орнын тапқанша, Матсуда Хисао “Үйсіннің Чекук қаласының орны Тәңіртаудың оңтүстігі мен солтүстігіндегі ең маңызды сауда жолының үстінде дегенге қосыламын” [ ] деуін құптай тұру жөн сықылды. Дегенмен екі астана ұғымы мықты ескерілуге тиісті.
Енді Үйсіннің төрт тарапына келейік.
1. Үйсіннің шығысы. Бұл туралы Әй Тубу (爱徒步) өзінің «Батыс өңірдің 36 елі бүгіннің қай жерінде» («西域三十六国今何在». 2009. 05.) деген еңбегінде , Үйсін ұлысының шығыс тарапындағы ұлыс-хандықтарды былай атайды (сызықшаның оң жағындағы - қазіргі орнына шамалас жер не қала): Кусан (Чюцы, 龟兹 - Күчар), Агни (Янжи, Анжы, 焉耆 - Қарашәр), Шәлік (Шулы, 疏勒 - Қашқардың Көне шәр маңы), Уынсұғ (Уынсу, 温宿 - Ақсу маңы), Үрле (Уйли, 尉犁 - Корла маңы), Гамук (Гуму, 姑墨 - Бай ауданы жақ), Беглүк (Бейлу, Валука, 卑陆– Фукаңның солтүстігі), Атымзела (Утәнзыли, 乌贪訾离 - Санжының батысы), Занғуан (Дәнхың, 单桓 - Манастың шығыс-солтүстігі), Батыс Саме (Шичеми, 西且弥 - Шиху ауданының шығыс-оңтүстігі), Шығыс Саме (Дұңчеми, 东且弥 - Санжының батысы), Кап (Жего, 劫国 - Құтыбидің шығыс-солтүстігі), Ғаға (Хуху, 狐胡 - Тұрпанның солтүстігі), Каси алды (Чышы чянго, 车师前国 - Тұрпандағы Ярғол), Каси арты (Чышы Хоуго, 车师后国 - Үрімші маңы), Каси артқала (车师后城国 - Шонжы маңы).
Бұл арада Әй Тубудың Үйсіннің оңтүстігіне жататын елдерді де [мысалы, Шәлік (Шулы, 疏勒 - Қашқардың Көне шәр маңы), Уынсұғ (Уынсу, 温宿 - Ақсу маңы), Үрле (Уйли, 尉犁– Корла маңы), Гамук (Гуму, 姑墨 - Бай ауданы) жақтарды ] қоса атап отырғанын байқаған боларсыз. Оны мейлі дейік.
Меніңше, жоғарыда аталған нағыз шығысындағы (Тәңіртау сілеміндегі) ұсақ елдердің талайы, Жаң Чян мәліметі арқылы хатқа түскенімен, бір ғасырға жуық уақыт өткесін және үйсін күшейгеннен кейін - б.з.д. І ғасырдың орта шенінде, ілгеріректе айтқанымдай, тәуелсіз елдік-хандық күйден айрылған, Үйсінге бағынған болуға тиісті.
Өйткені бірден, жоғарыда дедім, бұлардың халқы өте аз. Мысалы, Беглукте 1385, Батыс Самеде 1926, Ғағада 264, Каси артқы қалалық хандығында 560 жан ғана бар тұрса, ол заманда алыптар - Хән, Ғұн, Үйсін арасында тәуелсіз өмір сүруі қиын.
Екіден, “төңерегіндегі шағын елдерді бағындырған” Елжау күнби Боғдадан тартып батысқа қарайғы, сонау Балқашқа барып тірелетін өңірде өзіне бағынбаған елді қоймаған-ақ шығар.
Б.з.д. 71 жылғы Үйсін мен Ғұн шайқасында жеңген “күнби өзі жабғыдан төменгі 50 мың әскермен батыстан ғұндарға шабуыл жасап, оң қанат Лули хан ордасына дейін барды” [ ]... Осыған қарағанда, үйсіндер “шығыста ғұндармен іргелес болған” [ ]. Оң қанат Лули хан ордасы бүгінгі Баркөл маңында” [ ] дегендерге зер салсақ, Үйсіннің шығыс шекарасы Баркөлге таяйды. Оның үстіне Боғда маңының әу бастан өз жері екенін білесіз.
Сонымен Үйсіннің шығысы Тәңіртау солтүстігінде Мори, тіпті Баркөл тарапына шейін, Ал тәңіртау оңтүстігінде Тоқсын (профессор Су Бейхай мұның атының төркіні “Торы үйсін” дейді) мен Байынғұлынға дейін барғаны сөзсіз. “Торы Үйсін” дегеннен еске түседі, Су Бейхайдың “乌苏ды (бүгінгі Шиху ауданын. - С. Ж.) қазақтар Қараүйсін (бертінгіше аты - Көрқарасу) дейді; ал, Толы ауданындағы әйгілі Қарапұшық маңындағы Сарғұсын - Сары Үйсін дегеннен шыққан; Іледегі Моңғолкүренің солтүстігіндегі,... Тәңіртаудың бір сілемін жұрт қазірде де Үйсінтау деседі. Бұлар атамзаманнан бері үйсіндердің осы өңірде болғанының күшті айғағы” дегені. Үйсіннің мұнда болғанына дау жоқ қой. Бірақ ономастикалық мәселелер әрине ілгерілей зерттеуді қажет етеді.
2. Үйсіннің батысы. Үйсін кейін келе Ферғананы бағындырып алған деушілер де бар. Солай болды деген күнде де оңтүстік-батысы Ферғанадан арыға кете қоймаса керек. Үйсіннің батыс жақ шекарасы ұзағанда Балқаш пен Таразға таяу тұсқа ғана барған. Өйткені одан арыда өзінен осал емес, әрі өзіне туыстас Қаңлы, Ұлы жүз (Бактрияны билеп жатқан Нүкіс), оның арғы жағында Алан елдері жатыр. «Хәннама. Батыс өңір баянында»: “үйсіндердің солтүстік-батысы Қаңлы елімен, батысы Дад-уан (Ферғана. - С. Ж.) елімен” шекараласады деп жазылған. Профессор Су Бейхай Қаңлыны Үйсіннің батыс - оңтүстігінде дейді. Сенімді зерттеулі деректерге сүйене отырып, Ширатори Куракичи: “Қаңлы мен Үйсін елдерінің шекарасы Ыстықкөлдің батысына жақын екенін, әуелі Ыстықкөл мен Балқаш көлінің аралығындағы көсіліп жатқан тау жоталары екенін білуге болады” [ ] дейді. Үйсіннің батысы Шу өзеніне тым таямауға тиісті. Өйткені Қаңлылар қызу қарсы алған Тезек тәңірқұттың б.з.д. І ғасыр ортасында қазіргі Таразға келіп астана салғаны бар. Ал, “Әдетте, Дад-уан елінің негізгі мекені Ферғана деп қаралады. Бұлай болғанда Дад-уан елінің солтүстік-шығысындағы Нарын өзені алабы да үйсіндердің өріс-қонысы деуге болады” [ ].
3. Үйсіннің оңтүстігі. «Ханьнама. Батыс өңір баянында»: “Үйсін елінің оңтүстігі қалалы мемлекеттермен шекаралас”, “Әсілі Батыс өңірдегі 36 хандық бөлшектене келе 50 неше хандық болды. Бұлардың бәрі де ғұндардың батысына, үйсіндердің оңтүстігіне орналасқан” делініпті. Әрине ол қала мемлекеттері деген Тарым ойпатын жиектеген ұсақ хандықтар. Олар - Гамұк (Гумо, 姑墨), Кусан (Чюцы, 龟兹), Агни (Янжы, 焉耆), Уынсуғ (Уінсу, 温宿) сықылдылар. Оның арғы жағында өзге қалалар жатыр.
Жылнамаларда кей ұсақ елдерді де атайды, “Уандұқ (Жюанду, Һинду, 捐毒) елінің... батысы памир, Хузүн елі... солтүстігі Үйсінге тіреледі. Киінісі үйсіндер сияқты” [ ] деп.
4. Үйсіннің солтүстігі. Бүгінге жеткен Үйсін обалары, сирек те болса, Тарбағатай тауларына дейінгі тұстан жолығады. Мысалы Барлық тауының шығысындағы Қоңыроба сазында, Құлыстай жазығындағы Күртіде (Көрті ғой, көр бар жер дегендік. Дәл осындай жер аты Шиху ауданының батысында да тұр) Үйсін обалары әлі де бар. Сонда Үйсіннің солтүстік шекарасы Тарбағатаймен, ұзағанда Ертіс өзенімен, Балқаштың солтүстігіндегі Иле (伊列), Тарбағатай солтүстігіндегі Уже (乌揭) хандықтарының іргесімен шектелсе керек.
Матсуда Хисао: “Уже (乌揭), Хуже (呼揭, 呼偈) дегендер бір этнос екені ап-айқын... Мұны Худы (呼得) елі деп те жазады және бұлар Алтай тауы жақта” [ ] дейді. Бір талай ғалымдар Хужиені (яғни көнеше бір диалектпен оқығанда Хагатты) қыпшақтар дейді. Меніңше бұл дұрыс. Алтай (оның батысы, шығысы, солтүстігі, оңтүстігі) жақта өңшең түрік тілді (үйсіндер ғана емес, тағы басқа ужие, теле, цыли, т.б. аталып жүрген) тайпалар мекендеген ғой.
Шынында да, Үйсін солтүстігіндегі басты тайпалар одағы қыпшақтар, қимақтар, қырғыздар болатын. Ол кезде қыпшақтар Ғұн қағанатындағы белді баулардың бірі-тін. Көбінше қыпшақ атынан көрі Ғұн аты жиі шыққан. “Қыпшақтар жөніндегі алғашқы мәлімет жазба деректерде б.з.д. Ⅲ ғасырда кездеседі [ ]. Б.з.д. 201 жылы Ғун мемлекетінің негізін қалаушы Мөде тәңірқұт солтүстікте жаулап алған жерлерінің ішінде кюйше (цзюйше) [ ], динлин және гэгуньдер [ ] болған [ ]. Осындағы “кюйше” этнонимін “кыйчак” немесе “кыпшақ” деп қарастыруды алғаш рет Б. Карлгрен ұсынған болатын [ ]. А. Н. Бернштам да осы пікірде болып, Мөденің солтүстік жорығының картасын жасағанда цзюйше тайпаларын жоғары Ертіс пен Енисей аралығында қоныстанғанын көрсеткен [ ]. ... Шығыс Дешті Қыпшақтың шекарасы шығыста - Ертіс, батыста - Жайық өзені, солтүстікте - Тобыл өзені, оңтүстікте - Балқаш көлі мен Сырдарияның орта ағысына енетін жерлер жатты” [ ]. Бұл да осы сөзімізді бекіте түседі.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (12)

3. ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТҮЗІМІ

«Тарихи жазбалар. Ғұндар баянында» айтылғандай: Үйсін сықылды ұлыстағылардың, “от-су қуалай көшкендерімен, әр біріне тиесілі жер бөліктері болды”. Демек малды негіз еткен байлыққа ғана емес, жерге де (әсіресе шұрайлы жайылымдарға, отты шабындықтарға, жайлы қыстау, көктеу, күзеу, жайлауларға) ауылдық меншік (ісжүзінде ауылнайдың жекелік меншігі) орнады. Таптық жіктелу ілгерілей түсті. Сонымен малшаруашылығы мен егіншаруашылығындағы ауқаттану өзге әр саланың дамуына түрткі болды.
Үйсін мемлекетінің қоғамдық күйі туралы тақырыпқа Уаң Биңхуа, Уаң Миңжы, Яң Жяншиндерден [ ] бұрын ешкім шындап келе қоймаған-ды. Қазір бұл қызу талқы өрісіне айналды. Уаң Биңхуалар “Жазбаша және археологиялық материалдарға қарағанда, Батыс Хань, Шығыс Хань әулеті замандарында (б.з.д. 206 - б.з. 220 жж. - С. Ж.) Үйсін қоғамы күшті патриархалдық сипат алған, көшпелі малшаруашылық негізіндегі құлдық қоғам болды” [ ] деп қарайды. М. Нәбижан сықылды ғалымдар да осы көзқарасты құптайды . Бұл ойды «Ханьнама. Батыс өңір баяны. Үйсін баянында» тұрған бір ауыз сөз де - “олардың салты ғұндармен ұқсас” дегендік те мықтай түседі. Ғұндарды тарихшылар Батыс Хань, Шығыс Хань әулеттері заманында-ақ олар құлдық түзімде еді деп жүр. Ендеше, Үйсін тәуелсіздік алғанша сол қағанаттың қарамағындағы бір ұлыс болғандықтан, үйсіндердің ғұндармен түзім жағынан да ұқсас болуы даусыз. Мұндағы “салт ұқсас” деген сөз олардағы әр салалық (дін, тіл, әлеуметтік ғұрып, шаруашылық дағды, саяси түзім жағындағы) негізінен ұқсастықтың бәрін қамтып жатыр. «Ханьнама. Батыс өңір баяны. Үйсін баянында» тұрған, б.з.д. 71 жылы Үйсін ұлысы ғұндармен бір шайқаста, “тәңірқұттың көкелерін, олардың әйелдерін, қыздарын, күлік хандарын, лея бас жасауылын, мыңбасы, батыр басыларын және одан төменгі 40 мың адамын тұтқынға алды... Үйсіндердің өз олжалары өзіне тиесілі болды” деген сөз құлдық түзімде дегенімізді тіпті растай түседі. Өйткені үйсіндер осыншама қалың тұтқынды төрлеріне шығарып күтпейді, қайта құл қылып шаруаға салады. Үйсіндердің ЖХР ШҰАР Өртекесіндегі (Моңғолкүресіндегі) обаларына жасалған археологиялық экспедицияның нәтижелеріне аялдаған Уаң Биңхуалар: “Мұзарт сағасынан (яғни Сатыдан) 1960- жылдардың басында үш жыл уақыт жұмсап, біз үйсіндердің ZSM3 деген едәуір үлкен бір обасын аштық. Бұл обаның өзі төбе болғанда да кәдімгідей бір тау еді. Таған аумағы 200 м2, биіктігі 10 метр келетін. Обаны айналдыра таяз ор қазылған. Межелеуімізше обаның топырағын үйуге 10 мың м3 топырақ жұмсалған. Оның үстіне бұл үйілген топырақ ауық-ауық түйіп шыңдалып отырған. Осындай обаға әкелінген топырақты қазу, тасу, үйу, оны бірте-бірте түйіп шыңдау сияқты еңбек барысына талдау жасағанымызда, бұған жалпы 30 мың шамасында жұмыс күні жұмсалады екен (сол кездегі мешеулеу еңбек құралдарымен қазғанда, бір адам күніне бір м3 топырақ қаза алса, оған тасуға, үюге, шыңдауға жұмсалатын еңбек қосылса, жұмыс күні шамамен 2 еседей көбейеді). Бұл әйдік обаның ортасында тік төртбұрыш ақым бар. Ақымның бойы 6 м, ені 4 м, кеңдігі де 4 м. Жалпы аумағы 100 текшеметрдей. Осындай ақым шығару үшін 200 ден аса жұмыс күн кетеді (мұндай терең шұңқырдан топырақ шығару қиын болады да, жұмыс күн көбірек жұмсалады). Ақымның төрт қабырғасы диаметрі 20-30 см келетін қарағайдан қиюластырып қаланған. Төбесі 3-4 қабат етіп ағашпен жабылған. Долбар есеппен бұған 50 текшеметр ағаш кеткен. Мұнша көп ағашты кесуге, тасып әкелуге де кемінде жүздеген жұмыс күні жұмсалады” деп өте дұрыс айтқан. Әрине бұл әрі Үйсін еліндегі жан басының көптігінен де, әрі осы сықылды жұмыстарға салатын құлдарының аз емесінен де дерек береді (Айтпақшы, бұл құлдар Үйсіннің халық санына кіргізілмеуі де мүмкін!). Үйсіндерде кей жұмыстарға (мысалы топырақ тасуға) лайық қарапайым техникалар да болған шығар. Алайда мен бұл арқылы Үйсін ұлысында адам көп, құлдар бар дегенді жоққа шығарғалы отырғаным жоқ. Қазақ қоғамында некен саяқ құлдар (мысалы, хандар мен бай төрелер есігінде ) соңғы ғсырларда да кезігуші еді.
Бірақ тәуелсіз кезеңге өткен Үйсін ұлысын әлі де сол құлдық қоғамның ғұндардағы қалпында тұрған санау сәл ағаттық тудыруы мүмкін. Сондықтан бұл арада жоғарыда Уаң Биңхуалар айтқан “үйсіндердің қоғамы күшті патриархалдық сипат алған, көшпелі малшаруашылық негізіндегі құлдық қоғам болды” дегенге қарата басын аша кететін төрт түйін бар:
А. Патриархалдық сипаттағы қоғамдығына дау болмауға тиісті. Ендеше, Үйсін ұлысындағы әйелдердің орнын тым жоғары бағалау табан тіреп тұра алмайды. Ал, бұл үйсін ішіндегі ерекше орынға ие (бақсы, абыз, т.б.) әйелдер мен Үйсінге келіп түскен Хань, Ғұн қыздарына да солай. Тарих ғана емес, көркем әдебиетте де бұл әйелдерді ерлерден, тіпті күнбиіден де жоғары қою қисынсыз.
Ә. “Малшаруашылық негізіндегі” деудің астарында, жоғарыда баяндағанымыздай, жартылай көшпенді, жартылай отырықтылыққа қоса, заманына сай қала ұстаған, егін еккен, қолөнермен айналысқан, т.б. дегендік жатыр. Жартылай көшпенді дегендегі көшпенділігін де дұрыс түсіну керек. Ол - жер меншігі болмаған, ұшарын жел, қонарын сай білетін көшпенділік емес, төрт маусымда пайдаланатын жұрты мен өрісі тұрақты да басыбайлы, аумағының кеңдігіне сүйеніп, табиғаттан дұрыс та толық пайдалану үшін шекті де тұрақты маршрутты көшу.
Б. Тәуелсіздік алудан бұрын ғұндарға бағынды, бодан (Уаң Биңхуаларша айтқанда құл) болғаны шындық. “Үйсіндерді тарихта ұзақ уақыт бойы ғұндар биледі және құл етті. Оларды ғұндар билігіндегі құлдар тайпасы деуге болады. Айтылмыш бұл құлдар тайпасы, ісжүзінде ғұндарға бодан болған тайпалық одақ әрі шағын ел болып есептеледі. Олар өздерінің бұрынғы қоныстарында дәстүрлі әлеуметтік ұйымдары мен өндіріс тәсілі бойынша баяғысынша өзді-өзінің өндіріс қимылдарын жүргізіп отырды да, белгілеме бойынша ғұндардың билеуші тобына қыруар салық төлеп тұрды. Еңбек борыштарын, тіпті соғыс борыштарын өтеді. Саяси жақта бағыныштылығын білдіріп ордасына қол тапсырып жүрді” [ ]... Осы өңірдегі “өзге ұсақ елдер сияқты ғұндардың Батыс өңірде құрған ең жоғары билік органы - ‘Құл-құтандар бас жасауылының’ басқаруында болды” [ ]. Ол кездегі билеуші мен биленуші ара байланысты, темір мен тат ара қатынасты бүгінгі адамгершілік, туысқандық ойлармен сыпайылауға келмейді, әрине. Сондықтан Ғұн қағанаты мен Үйсін ұлысы ара байланысқа келгенде бұл талдаудың да қисыны жоқ емес.
В. Үйсін қоғамының ішкі жағы бұл тұста одан бұрынғы жай бай мен кедейлік жіктелуден кәдімгідей таптық қоғамға өткен, соған сай мемлекеттілік орнаған сатыда болатын. Басында тек күнби ордасында және байлар отбасында (байларында 4-5 мың жылқы болыпты дедік ) құлдар мен малайлар тұрса, жұрт ішінде кірмелер мен таттар жүрсе, кейін - әрі ұлыс ұлғайғанда, әрі соғыс тұтқындары көбейгенде, әрі өзге (Екіөзен, Қосөзен, Жұңго, Рим, Үнді, т.б. жақтағы) өркениет көздерінің оң-теріс ахуалы жібек жолы арқылы жеткенде, Үйсін ұлысы тіптен күрделілесе түсері хақ. Бұл оның құлдық сатыдан феодалдық түзімге кіруін әлдеқайда тездетеді. Жылнамалардағы деректер мен археологиялық қазбалар үйсін елінің ішкі жағдайындағы феодалдық қатынастан недәуір айқын белгі береді. Сондықтан, оның феодалдық қоғамға аяқ басқандығын да мойындаған жөн.
Бұл Үйсіннің қоғамдық сатысы жайлы қарасымыз. Ал Үйсіннің мемлекеттілік басқару әлеуеті де өз дәуіріне сала айтқанда осал емес екен.
Батыс Хән әулеті заманының соңғы мезгілінде ұлыкүнби Селет бүкіл елді айбарымен бас ұрғызып тұрған кезде: “Малшы қауымға айтыңдар, шұрайлы өріске жылқы апармасын, ел іші Оңғай күнби заманынан да орнықты болсын” [ ] дейді екен. Бізге келіп жеткен осы бір ауыз деректің өзі-ақ, әрине, мыналарды айқын түсіндіреді:
А. Бұл кезде бай мен кедей, үйсін мен тат (кірме), құл-күң (әлде ненің бодауына келгендер) мен тұтқын (соғыс жәсірлері) сықылдылардың жігі ашық болған. Соған сай ол жіктердің әр біріне белгілі шек қойылған.
Ә. Жартылай отырықты, жартылай көшпенді қоғамда жер меншікке айналған. Шұрайлы жерлерді күнби бастаған, жабғылар қостаған билік иелері мен байлар меншіктенген. Әр байдың (ол билеген ауылдың) меншігі саналып мойындалған, тұрақты қыстауы, күзеуі, жайлауы, көктеуі, пішендігі болған. Мұндай кең аумақтық және тұрақты меншікті тар жердегі отырықты (аграрлық) жұрт адамдары дұрыс түсіне алмайды. Содан барып оларды ұшарын жел, қонарын сай білетін қаңбақ сықылды халық іспетті көреді. Әсіресе осы ұғымды білмейтін тарихшылар, ертедегі үйсіндерді былай қойғанда, бертінгі қазақтарды да қонысы мен мекенжайы тұрақсыз, жер меншігі жоқ, аң сықылды жортып, дала кезе көшіп жүретін көшпенді деп елестетіп, қателескен болатын. Үйсіндік ұлыста әне осы меншікті қорғайтын күнбилік (Селет күнбидікі сықылды) жарлық-белгілемелер болған. Осы сықылды жарлықтар, өз заманының заңы ретінде, бүкіл қоғамды басқару құралы рөлін атқарған. “Ұлыкүнби Цыли (Селет) кезінде ресми жарияланған қалайық баққан жылқысын табынға қосушы болмасын деген жарлық... жайылымның ақсүйектер меншігінде болуын заң формасында қорғап,... малшаруашылығын өркендетуге тиімділік туғызған” [ ].
Жоғарыда айтқанымыздай, Үйсін мемлекеті - рулардың қандастық ұйымы мен алғашқы мемлекет әкімияты, әскери құрылым тығыз ұштасқан патриархалдық түзімдегі ұлыс (мемлекет). Күнби - ең жоғарғы үстемгер. Одан кейінгі мансап иелері күнбидің балалары мен ең жақын да сенімді туыстарынан құралған. Әскери ұйым мен әлеуметтік ұйым әбден біріккен. Күнби мен жабғылар (өлке, тайпа басшылары) - әрі әскери қолбасылар, әрі қоғамдық жұртбасылары.
Ұлыстар, тіпті тайпалар ара қақтығыс, талан-тараж жиі, ұлыс ішіндегі әр алуан қайшылықтар жетерлік заманда, тайпалық одаққа бірігу зәрулігі күшейіп қана қоймай, оның іші тыныш күштілеріне келіп паналайтындар да көбейе түсетіні табиғи. Бұл барыста тайпалық одақтың ноқта аға тайпасы тіпті үстем орынға көтерлді, оның көсемі қолына анағұрлым зор билікті де, байлықты да, қолды да, құлды да жинай түсті. Мәртебесі тіпті көтеріліп, мысы анағұрлым асты. Сонымен алғашындағы сайлау арқылы таққа шығудың орнын мұрагерлік басты да, сайлауды жүргізетін тайпа көсемдер алқасының (ТКА) рөлі төмендеп, тек ерекше жағдайда (мысалы, тақтағы үстемгер кенет қайтыс болғанда, т.б.) ғана күшін көрсететін болды.
Бұл кездегі Үйсін мемлекетінің билік басындағыларды тарата айтсақ, төмендегідей:
Күнби (ханзушада Kunmo昆莫, Kunmei昆弥, 昆靡деп бірнеше түрлі жазылған) - Үйсін ұлысының қағаны, патшасы. Аса күшті билік пен ең жоғарғы мәртебеге ие, бүкіл елдің саяси, әскери, мәдени, шаруашылық құқығын уысына мықтап алған тұлға. Мұндағы昆 - күн - кәдімгі ғарыштағы өз системамыздың жарық көзінің түрік тілділерге ортақ атауының ханзушаға дыбыстық аудармасы (ханзулар оны тәйяң, тянрі дейді). Ал, 莫, 弥, 靡 - ми, мо дегендер би дегеннің (қазіргі қазақшада әлі де қолданылып кележатқан атаудың) ханзушаға дыбыстық аудармасы. Бәлкім бүгінгі би деген сөзіміз әуелде бастағы ми дегеннен шыққан да болар. Тіл өзгерісі барысында Б мен М ның ауысатын жағы тағы бар. Ғұлама ғалым атамыз Махмұт Қашқари мың жыл бұрын: “Сөз басындағы М әріпін оғыз, қыпшақ және суварлар Б әріпіне айналдырып айтады” деген екен. Расында да Шадыман Ахметұлы айтқандай [ ]: “бұл құбылыс говордан ғана емес, әдеби тілден де мықтап орын алғаны белгілі. Мысалы, мауыздау-бауыздау, мейнет-бейнет, мейіл-бейіл, мекіре-бекіре, мойы-бойы, мешпет-бешбет, мұны-бұны”. Демек ми мен би туралы осыны ескергенде, ханзушадағы күнми түрінде жазылғанның күнби екеніне титтей де дау жоқ. Ал, 莫, 弥, 靡лар ескіше Хань тіліндегі кей диалекттерде би деп те оқылыпты. Шүй Сүннің “Күнби деген үйсін сөзі” деуі де міне осыдан.
Дар (Далу, ханзушасы shiangdalu相大禄, кейде dalu大禄деп жазылған) - уәзір. Мұндағы дар дегеннің қазіргі қазақ тілінде “дардай үлкен” деген сөз тіркесінде бүгінде де кезігетіні белгілі. Дар - күнбиден кейінгі, әкімият, қарулы күш жағындағы жоғары билік иесі. Чин әулетіндегі 丞相, 太尉ларға ұқсайды. Мына “шяң да лу” (相大禄) дегендегі алғы иероглиф “шяң” (相) ханзу тіліндегі уәзір дегендік. Ол бұл араға артындағы “дар” (大禄) дегенді түсіндіру, уәзір лауазымы екенін білдіру үшін қыстырылған секілді. “Ол Хань әулеті сарайының бас уәзірімен шендес болғандықтан ханзуша ‘шяң’ деп аударылған. Бірақ оның ісжүзіндегі қызметінен алғанда, оның қолында әскери билік те болды. Бұл мүзәлімді көп ретте жоғары дәрежелі ақсүйектер иеледі. Елжау күнби болып тұрғанда, үлкен ұлы тақ мұрагері, қалға атанса, екінші ұлы ‘дар’ болды. Мұның жай мәртебе еместігін осыдан-ақ аңғаруға болады” [ ] дегенге қарағанда, оның құқығы Хән әулетінің уәзірінен де жоғарылау.
Сол шербасы (Сол абасардар, zodajiang左大将) - күнби мен дардың әскери жақтағы ең жоғарғы қолқанаты. 大将 - дажяң - бүгінгі хән тіліндегі армия генералы, бұрынғы ардабек. Қазақ тіліндегі “шерік” (әскер), “шеру тарту” сықылдылардағы “шер” (парсы тіліндегі “сар”) дегеннің мағынасын кеңейтіп отырмыз. Елжау бұған үшінші ұлын қойыпты. Оңғай күнби кезінде оның үш ұлы бірдей, арт-артынан, сол шербасы болды.
Оң шербасы (Оң абасардар, yudajiang右大将) - күнби, дар және сол шербасыдан соңғы әскери жоғарғы мансап иесі (Үйсінде де ғұндардағы сықылды кез келген мәртебедегілердің солы оңдағыдан жоғары тұрады). Елжау күнбидің Хань әулетімен жасалған саяси құдалығы барысында, Лю Жиею күнбишеге қолқанат ретінде келген Фың Ляу дейтін қыз осы оң шербасыға тиеді және кейінірек (алпыстан асқан Лю Жиею Хань әулетіне немерелерін алып біржолата қайтқанда) Фың Ляу Үйсінде қалып қояды. Артынырақ Лю Жиеюдан туған бір ұл да осы мансапқа шығады.
Ябғұ (Жабғы, hu, 侯, yehu翕侯, 叶护, кей әдебиеттерде оңқа) - жерлік өңірдегі (өлкедегі) әскери-әкімшілік жақтың төбе ұлығы. Жаң Чян келген тұста мұндай шенді үшеу ғана екен. Кейін келе, Үйсін аумағы кеңейіп, халқы көбейген соң мұндай шенділер саны да артқан болар. Ябғұлар, Ұлыжүздегі сияқты, тайпа көсемі де. Бұл да бір маңызды шен. Оның қол астында да бірталай жұрт (өз тайпасына тән ру-аталар мүшесі мен солардың меншігіндегі құл-күңдер) және қарулы қол болған. Ябғұ - жабғы деген бертінгі Түрік, Түргеш сықылды түрік тілді мемлекеттерде де қолданылып келді. Мұны «Хәннамада» айтылған маңызды оқиғаларда (тақ таласы кезіндегі қимылдарда) жиі ауызға алынуынан-ақ (ең маңызды адамдармен бірге әрекеттенуінен-ақ) байқауға болады. Бұл Хань әулетіндегі уаң (хан) дегенмен дәрежелес сықылды.
“Хань әулетінің үкіметі Батыс Өңір басқағының тілегін қабылдап, ‘ұлы күнбиді құрметтету, қолдату тұрғысынан үйсіндердің ұлық әкіміне, дарына, бас бағамдарына күрең баулы алтын таңба ұсынған’. ‘Күрең баулы алтын таңба’ ұсыну - Хань әулеті үкіметінің уәзірлерге, арда бектерден жоғарғы ұлықтарға көрсететін сыйы. Осыдан-ақ жоғарыда аталған ұлықтардың Үйсін еліндегі мәртебесінің қадыр-құрметін байқауға болады” [ ].
Сол бас жасауыл (Сол қарауылбасы, zuoduowei左都尉) - Хән әулетінше болғанда, аймақтың әскери істерін басқаратын шонжар - доууей. Мұның доууей деп аударылуына қарағанда, міндеті соған таяу болса керек. Кей әдебиеттер оны орда қарауылшы тобының қолбасшысы, ұланбасы деп біледі.
Оң бас жасауыл (Оң қарауылбасы, youduowei 右都尉) - ісжүзінде сол бас жасауылдың орынбасары.
Бас бағамдар (Төбе бақ, зор бақылаушы, dajian 大监) - заң-жарғы, жөн-жосықпен айналысатын, соған қатысты істерге бақылау жүргізетін ұлық. Бұл алғашында екі-ақ адам екен. Кейін көбейген.
Бас ұлықнай (大吏) - ұлыс ұлықтарының жұмысымен айналысатын төре (ауылнай деген атауды еске алыңыз).
Орданай (Орда әкімі, 舍中大吏) - бас ұлықнайдың қолқанаты.
Бас шабарман (Әмір сарбаз, 骑君) - байланысшы, хабаршы, шабарман топтың басшысы.
Тілмашбасы (译长) - аударушылар тобының бастығы. Шетелдіктердің (мысалы Жаң Чян сықылды дипломаттардың, жібек жолындағы бөгде елдік арқыштардың) бұйымтайлары (мысалы Үйсінге іргелес өзге елдерге зиярат етуге көмектесу - әрі жол бастау, әрі аударушылық жасау өтініші) бойынша жұмыс істейтіндер мен ордадағы аударушылар тобының бастығы. Үйсін бұл өңірдегі ең ірі ел және ұлы жібек жолының үстіндегі мемлекет болғандықтан күнбилердің тым алшақ (хән, араб, грек, т.б.) тілдерді білетін абыздарды ұстағанына шек келтіруге болмайды. “Ол кезде Батыс Өңірде ұлттар күрделі, тілдері де әр түрлі болуына жарай оларда тілмаш, жол бастаушы секілді мансаптылар сөзсіз болуға тиісті еді. «Хәннама. Батыс Өңір баянында», көптеген шағын елдерде тілмаш болғандығы айтылады. Үйсіндер ірі ел болғандықтан, әрине, мұнан қағыс қала алмайды” [ ]. Бұл аудармашылар сол кезде мәмілегер - дипломаттар болғанын ұмытпаған жөн. Демек тілмаштық мекеме сыртқы істер министрлігінің міндетін қоса өтеген.
Төбе би мен билер алқасының мүшелері - ел ішіндегі дау-дамайды сол заманның өзіндік заң - жарғысы бойынша біржақтылы ететындер. Мұндайлардың ұжымдық тобы - билер алқасы. Оның басында төбе би тұрды. Билер алқасы келісе алмаған істер күнбидің алдына баратын болу керек. Бұл қазақ сықылды халықтар арасында бергі ғасырларға шейін жалғасын тапқан ғадет.
Абыздар, әлімғалар (хатшылар), жыраулар, бақсылар (сағұндар), шешендер, балгерлер, емшілер, т.б. - бұлар ел ішіндегі өз кезінің зиялы тобы ретінде белгілі ықпалды жікті құрады.
Бұл арадағы “төбе би мен билер алқасының мүшелері” және “зиялы топ” дегенді мен өмір қисыны бойынша қосып отырмын. Жылнамаларда бұлар туралы айқын дерек кезіктіргенім жоқ. Алайда баяндалған уақиғалар бұлардың болғанын аңғартады және кез келген қоғам өз заманына лайық мұндай топтан құралақан болған емес.
Тайпа Көсемдер Алқасы (ТКА) - Уаң Биңхуаларша “Үйсін ақсүйектері”. Жоғарыдағылардың ең ықпалдыларынан құралған Тайпа Көсемдер Алқасы (议事会) күнби жоқ кездегі ең жоғарғы билік ұйымы болған. Жылнамалар, мұндай топтың атын менше атамағанымен, ол топтың барлығын білдірген. Бұған Оңғай күнби Лю Жиеюдан туған ұлы Өңкейді өз орнына күнби болсын десе де, оны Хән патшасы Шюанди мақұлдаған тұрса да, Оңғай өлгесін, ТКА, бертінгі Оңғайдың өсиетін тойтарып тастап, одан бұрынғы Саншора Жөншінің өсиеті бойынша, Ғұн қызынан - сол күнбишеден туған Нәбиді күнбилікке көтеріп жіберуі-ақ мықты мысал. Бұл мысалымызды Уаң Биңхуалар да “Оңғай би таққа отырғаннан кейін үйсіндерді бірлікке келтіріп, мемлекет қуатын мейлінше нығайтты. Б.з.б. 71 жылы,... ғұндарға қарсы шайқаста орасан зор жеңіске жетті. Ол өмірінің соңында Хән әулетінің қолдауына арқаланып, Ней биді (ғұн әйелінен туған ұл Нәбиді. - С. Ж.) тақ мұрагері ету жөніндегі бұрынғы уағданы (Саншораның өсиетін. - С. Ж.) бұзып, өзінің Жиею ханшадан туған үлкен ұлы Нуангұт (Өңкей - С. Ж.) биді тақ мұрагері етіп тағайындады. Бұл іс Хән әулетінен мейлінше қолдау тапты. Бірақ Оңғай би көз жұма салысымен-ақ, “үйсін ақсүйектерінің” қолдауында Ней би (Нәби - С. Ж.) таққа мінді”, “Оңғай күнби билік жүргізіп тұрғанда, көп еңбек сіңіріп, Үйсін елін барынша көркейткен болатын. Сондықтан, оның үйсіндер ішіндегі беделі мен ықпалына жеңіл-желпі қарауға болмайтын. Бұл кездегі Хән патшалығының үйсіндерге қолданған келелі әскери, саяси шаралары да оларды бүкілдей тізгіндей аларлық еді. Бірақ үйсін “ақсүйектері” (ТКА. - С. Ж.) “ортақ келісім” (аруақ Саншораға тірі кезінде берген серттері. - С. Ж.) бойынша, Хән патшасының қарсылығын елемей, Нәби биді сүйеп күнби қоя алды. Бұл жағдай олардың Үйсін қоғамындағы ықпал күштеріне де елеусіз қарауға болмайтынын аңғартады” [ ] деп құптай түседі.
Алайда кей ғалымдар мұны “алғашқы рулық-тайпалық қоғам сатысындағы шексіз беделді көсемдер тобына” жатқызып, үйсіндердің таптық қоғамға, хандық мирастық түзімге, мәдениеттің жаңа сатысына енгеніне ұзақ болмағанының белгісі деп тұжырады. Меніңше мұнда ағаттық бар. Ұлы Даладағы дала демократиясын, оның таптық қоғамдағы мемлекет әкімияты, әскери құрылым тығыз ұштасқан патриархалдық - құлдық түзімдегі ұлысбасыға - күнбиге - ең жоғарғы үстемгерге ТКА арқылы ауыздық қоя білген өзіндік соны мәдениет екенін түсіне алмау жатыр. Елжаудың Жаң Чянға дереу де жеңіл-желпі жауап бере салмауындағы бір себепті осыған байланыстырғаным да есіңізде шығар.
Осы арада сонау сақтардан келе жатқан бір тағылымның ықпалы да бар сықылды. Ол әдеп-иба, сый-құрмет, адалдық-фәктік, ар-ұят, ант-суға беріктік, аруаққа іззет сықылдылар. Кұң Фузының (《论语•为政》деген еңбегінде): “道之以政，齐在以刑，民免而无耻；道之以德，齐之以礼，有耻且格。” дегені бар. Мағынасы - елді заң-жарғымен билесең, жазғанын жазаласаң, жұрт қылмыстан халы болғанымен, қылмыстың ұят екенін білмеуі мүмкін. Елді ахлақпен баулысаң, әдеппен түзесең, олар ұятты біліп қана қоймай, бар ықыласымен бағынатын да болады. Бүгінгі қазақтарда жалпыласқан “өлімнен ұят күшті” дегендер сықылды толып жатқан тағлиматтар бәлкім біздің де сол кездегі дана аталарымыздың бірінен бастау алған шығар. Үйсін ығайлары (ТКА) Саншора күнбидің өсиетінен аттауды - аруақ алдындағы айып, ол тірі кезде берілген уәдеден таюды - ахлақсыздық, өз ұлын жөнсіз таққа ала жүгіруді өзімшілдік, Хань әулетіне жалтақтауды - жағымпаздық санаған болар. Кейінгі Лю Жиеюдың Нәбиге жасаған қастығына ғазап та осыларға байланысты қозғаны сөзсіз.
Ескерте кетерлік бір жайт - осы айтылған соңғы шенділердің қай-қайсысында да азынаулақ әскери билік, тым құрығанда атқосшы ретіндегі қорғаушы топ болуға тиісті. Өйткені Уаң Биңхуалардың үйсіндердің әскери түзімі “ 'балалары қойға мініп құс, тышқан атып садақ тартуды үйренетін, өспірімдері түлкі, қоян аулап аужал табатын’, ‘жігіт-желеңі шетінен садақ асынып, сайлауыт сарбаз болатын’, ‘Салт бойынша олар жайшылықта мал бағып, аң аулап күнелтетін, жаугершілік бола қалса, барлық адам соғысқа аттанып, жортуылға шығатын’ [ ] ғұндардың түзімімен бірдей. Мұнан жайшылықта өндіріс ұйымы мен жаугершіліктегі әскери ұйымның бүкілдей бір екендігін байқаймыз” [ ] деп талдауы сол заман талабына үйлесетін күйді айшықтай елестетеді. Қазақ қоғамында да бұл үрдіс бертінге шейін өз маңызын жойған жоқ.
Үйсінде мұрагерлік түзімі жүргізілді.
Хань тарихи деректері бізге бүгінгі мұрагерлік түзімге тым ұқсамайтын түзімдік мазмұндарды да хабарлайды. Ал, ол деректерге толық нанатын бүгінгі тарихшылар ол кездегі Үйсіннің неке түзімін рулық қоғамның әдет-дағдыларының тым арыдағысын аңғартатын жақ арқылы талдайды. Ол деректер Лю Жиею күнбишенің алғашында Саншора (Күнсүй) күнбимен, ол күнби өлгеннен кейін таққа отырған оның (Саншораның) немере інісі Оңғай күнбимен, Оңғай күнби өлгеннен кейін Саншора күнбидің Ғұн қатынынан туған ұлы “Нәби күнбимен отасқаны” жайлы айтады. Алайда, “Лю Шижюн Елжаумен отасты”, сосын “Саншорамен отасты” деген сықылды, Лю Жиеюді “Нәби күнбимен отасты” деудің қисыны жоққа тән. Бәлкім бұл Лю Жиеюдың “күнбише” деген атағын сақтағанына бола пайда болған ханьдік жаңсақтық шығар. Өйткені әрі бұл Лю Жиеюдың әбден қартайып кемпір болған шағы, әрі оның Нәбимен жұлдызы қатты қарсы болып, аяғы оны қастықпен өлтіруге дейін оқталған тұсы. Кей ғалымдар үйсіндердің бұл әдеттері ғұндардың “әке өлсе, баласы өгей шешесін, ағайындылардың бірі өлсе, қалғаны оның әйелін әйелдікке алатын” [ ] әменгерлік салтымен бүкілдей бір деп қарайды. “Ісжүзінде бұл алғашқы қауымдық кезеңдегі рулардың өз ішінде қыз алыспау дәстүрінің сарқыны... Таптық қоғамға қадам тастағанда ханның тағы да міндетті түрде ханның қандастығы бойынша көшіп отырады. Ханның әйелі де тақтың кейінгі иесіне ауысады. Сөйтіп, Хань әулетінің қандастығындағы былық-шылықтың себебінен туатын хан билігіне деген кедергілердің алды алынады. Ежелгі дәстүрдің қабыршағы бұл тұста жаңа тарихи мазмұн алады” [ ] деп талдайды. Бұл арадағы “ежелгі дәстүр” дегені жұбайлық ұғым бола қоймаған кездің түзімі (群婚制, Group marriage system) дегендік болса керек. Бұлай талдау ілгерілей зерттеуді талап етеді. Әйтеуір ішінара істі (мысалы, адам-айуан деп айырып жатпайтын, шектен асқан ұрғашышыл болған, тіпті өз қарындасын да қойнына алған Лю Шижюннің әкесі Лю Жян сықылдыны) жалпылық іске айналдырмаған дұрыс.
Сонымен, Үйсіндегі мұрагерліктің басты жақтарын атасақ, ол мыналарды қамтыды:
А. Мүлік мұрагерлігі. Бұл қазіргі қазақтікіне ұқсас. Әке өз ұлдарын есейгенде (отаулы болғанда) енші бөліп шығарады; Өз мүлкі кенже ұлына қалады.
Ә. Мәртебе мұрагерлігі. Отбасының қоғамдағы орнына, әкенің мансабына, т.б. дағды бойынша есейген үлкен ұл мұрагерлік қылады. Ол әлі есеймеген болса, ол есейгенше көкесінің бірі ізбасар бола тұрады да, есейген соң өткізіп береді. Ол есейген соң, мұрагерлік ете алмайтын күйде болса, оның бір әке-шешеден туған ағайыны мұрагерлік етуі мүмкін. Бұл да қазақта бертінге шейін жалғасқан салт.
Б. Әменгерлік.
Үйсінде ағайындылардың бірі өлсе, оның жесірін артында қалған ағайындарының лайықты бірі алу болды. Бұл да бертінгі кезге шейін қазақ халқында жалғасын тапты. Ал, ол кезде, әменгерліктің қажет болу себептері мыналар-ды:
1. Жаттан ұзатылып келсе де, өз руының бір мүшесіне айналған жақсы келінді, жесір болғасын иесіз, панасыз қалтыру мейрімсіздік саналатын;
2. Қайтыс болған отағасының мал-мүлкін тоздырмау, жесірі мен балаларын, тіпті кейде қолындағы шешесін де бағып қағу міндеті отағасының ағайынының үстіне жүктелсе тіптен лайық болмақ-ты;
3. Қалың мал арқылы айттырып әкелген келінді төркініне қайтару әрі қазыналық, әрі демографиялық жақтан зиян болушы еді.
Үйсін мемлекетінің әскери түзімі мен қорғанысы жайында айтарымыз мынау: Үйсін мемлекетінің тәуелсіздік ала бастағаннан-ақ қорғанысқа баса мән бергені байқалады. Әйтпесе ол Ұлы Даланы жалпағынан билеп тұрған тегеуірінді тәңірқұты, 300 мыңнан астам сайжарақ қолы, Үйсін төңірегін қоршап тұрған талай хандықтары бар Ғұн қағанатынан сытылып шыға алмас еді.
“Үйсіндердің әскери түзімі - іс жүзінде бүкіл халық жаппай жасақ болу... Мұның мәнісі - әр үйдегі ер азамат (ішінара жағдайда, қыз-келіншектер де) түгел шерік (әскер, жасақ) деген сөз. ‘Олардың салты - жайшылықта мал баға жүріп, аң аулап тіршілік ету, қысылтаяң кезеңде соғысқа аттанып, жауға қарсы жорық-шабуылға, жортуылға шығу. Бұл - олардың тума қасиеті’[ ]деген ғұндар түзіміне ұқсайды”[ ]. Со заманды елестетсек мұның әбден қисыны бар.
Үйсіннің Хань әулетінен Жаң Чян келген кездегі (б.з.д. 119 жылдағы) халқының саны 630 мың, түтін саны 120 мың, сайжарақ қарулы күші 188 мың 800 деген айтылды. Одан бір ғасырға жуық өтіп, Оңғай заманына (б.з.д. І ғасырдың алғы жарымына) келгенде бұл сан тіпті де артты дедік. Бұл қорғаныс күшінің сан жағы. Ұлы Даланы бір өзі сұраған тәңірқұттың аттандыра алатын әскерінің жалпы саны ұзағанда 300 мыңға ғана баратынын еске алсақ, Үйсіннің шынында да батыс өңірдің ең күшті мемлекеті екеніне кәміл сенеміз.
Б.з.д. 71 жылы төніп келген ғұн қолына қарсы 200 мың (оның 150 мыңы Жұңго жақтікі) қарулы күш дайындалғанын жоғарыда айтқан едік. Ғұндардың бұл реткі шабуылын Оңғай бастаған 50 мың Үйсін армиясының, Ханьнің 150 мың қолының араласуынсыз-ақ, тас-талқан етуі Үйсін қарулы күшінің бұл өңірдегі сапасын да көрсете алса керек.
«Ханьнама. Чын Таңның ғұмырнамасында», Чын Таң Хань әулетінің Чыңди патшасына (б.з.д. 32-7 жж. билік құрған 成帝): “Жатжұрттықтардың бес әскері Ханьнің бір әскеріне пара-пар келеді. Неге десеңіз, олардың қылыштары өткір емес, жебелері доғал. Қазір олар Ханьнің әдемі соғыс қаруларын жасауын үйреніпті дегенді естіп жатырмыз. Сонда да, олардың үш әскеріне Ханьнің бір әскері татиды” деп мәлімет жасаған екен. Мұнда Хань әскер санының көптігіне дау жоқ. Ал Чын Таңның айтқан қару сапасына келгенде, өз елін көтере айту мен иесіне жағатсу бар деген күнде де, бұл сөз Хань жақтың қару-жарақ өнері жағынан осал емесін және атты әскер санының артқандығын дәлелдеп те тұр. Дегенмен бұл арадағы “жатжұрттықтар” дегенге Үйсін сықылды жаттардың (шетелдердің) кіру - кірмеуін ойланып көрген жөн. Өйткені Хань әулеті ұлықтарының бәрі бірдей Сыма Чян сияқты аса шыншыл деуге келмейді. Олардың ішінде жандайшаптар да, өтірікшілер де жоқ емес. Чын Таң да солардың өзгені төмендетіп, өз жағын асқақтата сөйлеумен жағымситындарына жатады. Өйткені оның, б.з.д.36 жылы, патша атынан жалған жарлық шығарып, Такламакан жиегіндегі хандықтардың армиясын аттанысқа келтіруі де өтірікшілігі жағындағы біраз сырдың бетін ашады. Демек ол әрқандай жаманаттан, тіпті басы алынудан да қорықпайтын, тәуекелшіл, суайт залым.

БОРАНБАЙ БИ
(Төреқұл Нысанбек «Даланың дара ділмарлары» 2001 жыл, 220-226)
Боранбай Қалқаманұлы 1709-1801 жылдар шамасында ғұмыр кешкен қазақтың атақты биі әрі батыры. Ол Семей облысының Ақсуат ауданының Қызылкесік, қазіргі Боранбай совхозы орналасқан ауылда туып ержеткен. Боранбай бидің туған, қайтыс болған жылдары туралы деректер әр тұрлі. Біреулер оны 91, енді бірі 98 жасында дүние салған дейді. Бізге Боранбай туралы мәліметтерді жолдаған оның жұрағаты Қарпық Егізбаевтың жазуына қарағанда, Боранбай би қазақтың атақты қолбасшы батыры Қарақерей Қабанбайдан 14-15 жас кіші, сонда Қабанбай батыр 1691-1692 жылдар шамасында туғанда, оның батыр серігі Боранбай би 1709 жылы туып, 91 жасында 1801 жылы дүниеден қайтқан боп шығады. Біз де осы болжамға тоқтадық.
Боранбай бидін арғы ата-бабалары туралы қазақ шежіресінде былайша таратылған: Найманнан Қарақерей, одан Байыс, Байыстың Дұзей дейтін бәйбішесінен (оны ел Мұрын деп атайды екен) Сарымырза мен Мақта қыз туады. Екінші әйелінен Мәмбетқұл (Қыржы), Ахымбет, Сыбан (бұларды ел көбінесе "Бесбайыс" дейді). Сарымырзадан Жолымбет одан Атағұл одан Мырзас, одан Қалқаман, одан Боранбай. Ал, Мақта апайдан (кұйеуінің аты Тоқтарқожа) Байжігіт, одан Мәмбет, Мәмбеттен Қожағұл, одан Қабанбай батыр туған. Сонда Қабанбай, Боранбай бір атадан таралған, тіптен жақын туыс боп шығады. Боранбай бидің өз кіндігінен Қойкелді, Қойайдар, Беқайдар, Қарабас, Жылқыайдар деген 5 бала болған. Сол бес ұлдан тараған 200-ден асатын үрім-бұтақтар бүгінде Семей облысының Ақсуат ауданында және басқа ауыл, қалада еңбек етеді.
Боранбай 18-20 жасынан атақты Қабанбайдың жан серігі болған. Екеуі талай жорық, соғысты тізе қоса жүріп бірге өткізген. Талай жеңіске бастаған қос батыр Абылай ханның ең сенімді батырлары, әрі кеңесші биі, ақылгөйі екен. Жоңғарлармен шайқасқан бір соғыста Қабанбай батыр астындағы атынан айрылады. Енді оған ат таңдау керек болады. Қабанбай алпамсадай алып тұлғалы батыр екен. Ол кез келген атқа міне бермеген. Анау-мынау ат көтере алмаған, сонда жасынан ат сыншысы, ат бапкері боп өскен Боранбай би бір байдың мыңғырған жылкысын аралап жүріп, бітімі нардай, өресіне адам бойы жетпейтін шоқтығы биік, бөкен сан, бота тірсек, тік мойын, басы ешкінің басындай күреңді ұстап әкеп Қабанбай ағасының алдына көлденең тартып:
– Ер салып мініңіз, аға, Сізге осындай дүлділ лайық, өзі жүйрік, өзі мықты. Ертеден кешке дейін шапсаңыз да талмайды, – депті. Сол қубас тұлпар әбден қартайғанша Қабанбай батырдың қанат серігі бопты. Батыр қайтыс болардың алдында қубас тұлпарды Боранбай биге аманат қып табыс етеді. Би оны ешкімге мінгізбей жылқыға қоя бергізеді. Қыс болса өз қолына алып, жабулап жемдеп күтеді. Әбден қартайған сол қубас айғыр бір жылы күзде Жағалбайлы тауының белесінде тұра алмай жатып қалады.
Жылқышылар Боранбай биге келіп:
– Қубас жатып қалды, орнынан тұрғыза алмадық, не істейміз? – дейді. Сонда би Боранбай:
– Қабанбайдай аруақты батырдың көп жыл серігі болған қасиетті тұлпар еді. "Қабанбайлап" ұран салып, үстінен қалың жылқыны айдаңдар. Құлағына сіңіп қалған ұранға елігіп тұрып кетер, – дейді. Би айтқандай үстінен ұрандап жылқыны айдағанда қалжырап жатып қалған кәрі тұлпар орнынан тұрып, дүркіреген жылқыға ілесе жәнеледі. Содан біраз жерге дейін барып, Жағалбайлының асуына жеткенде омақаса құлап, содан тұра алмай өледі. Жылқышылар биге хабар береді. Боранбай би келіп тұлпардың басын ақ жібекке орап, тас обаның басына кояды да:
– Бұл кезең бұдан былай "Қубас кезеңі!" деп аталсын, – депті. – Содан былай қарай ол кезең "Қубас кезеңі" деп аталып келеді. "Қубас кезеңі" Ақсуат ауданына қарасты Қызылкесік аулынан 7-8 шақырымдай жерде.
Ақсуат аймағында әсіресе Қызылкесік төңірегінде "Қабанбай шаты", "Бөгенбай шаты", "Боранбай шаты" деп аталатын шатқал, сайлар бар. Онда Қабанбай, Бөгенбай, Боранбай бастаған қолдар қоныс теуіп, жасақталған. "Баспан", "Сауыт қойған", "Долаңқара", тағы сондай қанды қырғын боп өткен соғыс алаңдарының өзіндік тарихтары бар. Солардың бәрінде болған соғыстарға Боранбай батыр қатысып өзінің ерлігін, жеңімпаздығын танытқан. Сол шайқастар жөнінде ел аузында:
Зырлатқан би Боранбай садағынан,
Қандыда" қаза тапқан батыр Ойман.
Сауыты бір қалмақтың қалып қойып,
Сол жерді атап кеткен" Сауытқойған ".
Қалмақтар сол бетімен кеткен " қашып,
Тауынан Тарбағатай әрмен асып,
Қабанбай, хан Абылай, би Боранбай,
"Жамбылды" басып қалған қарт Бөгенбай.
немесе
Арқаның бір биігі Базар Баспан,
Көк тіреп төбесінде тұрады аспан.
Кешегі кұба қалмақ заманында,
Сол тауда бір Жамбыл бар жиған тастан,
– деп айтылатын өлең жолдары сақталған.
* * *
Боранбайдың алғашқы билігі былай екен: Ол 16 жасар бозбала шағында жолаушылап келе жатып бір ауылдың үстінен шығады. Келсе, екі ел арасында шешімін таппай жатқан жер шеқарасына дауласып жатқандарға тап болады. Бір қария:
– Қалқаман батырдың өзіне тартқан бір ақылды баласы бар деуші еді жұрт. Сол сен екенсің ғой. "Ақыл – жастан, асыл – тастан" демекші. Зәуімен кеп қалған қалыс ағайын екенсің. Осы даудың билігін өзің шеш? – депті. Сонда Боранбай:
– Егер екі жақ та менің билігіме көнсе, айтып көрейін, — деп, әуелі даугерлердің дәлел сөзін тыңдап алады. Тау елінің адамдарына:
– Сіздің дәлеліңіз – шындық. Жер шеқарасы сіз айтқандай белгіленсін. Ал, сендердің дәлелдеріңіз – жалған. Мыналарға зорлық жасап тұрсыздар, – деп кесіп айтыпты. Екінші жақ бұған көнбей дауды қайта өршіте береді. Сонда Боранбай өзі мініп астындағы торы байталдың ер-токымын сыпырып, жығып салып төрт аяғын байлайды да:
– Егер менің айтқан билігіме көнбесең, мынау торы байталдың қаны мойныңа жүктелсін. Ал, менің билігім әділ болмаса, обал-сауабын өзім көтеремін, – деп байталдың тамағын пышақпен орып жібереді. Бұрын-соңды мұндай билікті көрмеген әлгі даукес қорыққанынан оның алдына жүгініп:
– Билігіңе құлдық жігітім, сіз дұрыс айттыңыз. Менікі шынында қиянат, зорлық еді. Байталдың қанын жүктей көрме, кешіре гөр? – деп жалбарыныпты. Боранбай райынан қайтып, осылайша екі ел жанжалын шешіп беріпті. Содан былай қарай Боранбай би аталып, атағы елден-елге таралып кетеді.
* * *
Боранбай батырдың бір ересен ерлігі Доланқара тауының етегінде өткен қырғын соғыста көрінеді. Жекпе-жекте жаудың бас батырын мерт қылып, қара кұрымдай қаптай лап қойғалы тұрған жоңғар әскерінің бетін қайтарып, өзі бастаған жасаққа жол ашады. Жау шегініп тым-тырақай қашады. Боранбай батыр өзіне сеніп тапсырған туды берік ұстап, батыр жігіттерімен ілгері ұмтылып, жоңғарларды өкшелей қуып тастайды.
Батырдың осы батыл қимылына, ерекше ерлігіне дән риза болған Қабанбай колбасшы оған жаудан қолға түскен олжа – Қарашаш деген сұлу қызды сыйлайды. Қарашаш – қалмақтың бас батыры Долан Қореннің қызы екен. Өзі келбетті Қарашаш Боранбай батырды сұйіп қалайды. Қабанбай батырдың қол астындағы ел-жұрт, сарбаздар жиылып Доланқара тауының кең шатқалында жеңіс тойына қоса Боранбай мен Қарашаштың үйлену тойын өткізеді. Содан былай қарай халық ат бәйгесі өткен, көкпар тартқан, қыз қуу салтын өткізген жазықты – "Тойқылған", отқа май құйып, неке қиылған шатқалды – "Майлы шат" атап кетеді.
Сол Қарашашты би баба өзге өйелдерінен ерекше сыйлап құрметтеп өткен. Себебі Қарашаштың сымбатты сұлулығымен бірге би бабаға лайықты ақыл, парасаты, ізеті, өнегелі мінез қылықтары сай бопты дейді. Халық арасында мынадай аңыз сақталған.
Ертеде Мырзас елінің тойдан келе жатқан бір топ адамы Боранбай бидің зиратына бұрылып, аттарынан түсіп дұга оқиды. Дұғадан кейін бәрі орындарынан тұрып былай шыға бергенде: біреу "би бабамның қасында өзге өйелдерінен тек Қарашаш қана жатыр екен" дейді. Сонда Тілеуберді деген "Төйт, қасиетті би бабамыздың жанында қалмақ жатыр деген не сүмдық! Оны алып тастау керек" деп қалады. Басқа кісілер оған "Қой, олай деме, Қарашаш би бабамыздың нақ сұйері, бәріміздің анамыз", – деп кейіп тастайды. Жолаушылар мүрдеден ұзай бергенде әлгі Тілеубердінің аты аяқ астынан үркіп кетіп, өзі тасқа құлап түседі, содан бір қолы, қабырғасы сынып ауылға әрең жетеді. Тілеуберді кейін сол аурудан қайтыс болады.
Боранбай тек қана парасатты, ақылды, әділ, көреген би емес, ол сонымен бірге айлақер, әбжіл де жүректі батыр екен. Сол батырдың кейінгі ұрпақтарының бірі Жақыпбек Көріпбайұлы ақсақал былай өңгімелейді:
Боранбай ірі тұлғалы, ұзын бойлы қара сұр кісі еді. Өзі ат құлағында ойнайтын сайыскер, жауға алдырмайтын өте әбжіл, шапшаң қимылдайтын, жауды бір ұрғаннан тұрғызбайтын аса қайратты кісі екен. Және қай кезде болсын әділдігін айтып тура сөйлейтін, досқа да, дұшпанға да жомарт екен. Жонғарлармен бір шайқаста Боранбай бастаған кол жеңіске жетіпті. Жаудың қолға түскен әйел, бала-шағасына бостандық беріпті. Өзімен талай шайқасып, жекпе-жекке шығып жеңіске жете алмай жүрген Дөңке дейтін батыр бұл соғыста колға түспей қашып кетеді. "Оны іздеп тауып алып жазасын бермей болмас, еліне барып қол жинап қайта шабуылға шығып жүрер" – деп, өзінің батыр інісі Нарбота екеуі іздеп шығады. Тарбағатай тауының сай-саласын шолып келе жатса, әлгі қалмақ батыры, қалың қарағайдың арасында ұйықтап жатыр дейді. Атын Нарботаға ұстатып кояды да, өзі жаяу жақындап барып жаудың батырын найзамен түртіп оятады. Екеуі алыса кетеді. Бірін-бірі олай-былай лақтырысады: Анау да түйедей бір пәле екен, әл бермей жүреді. Әбжіл Боранбай қанжарын бұрынырақ сілтеп оны жайратады. Осы бір арпалысты көріп тұрған Нарбота:
– Көкетайым-ау, осынша әлекке түскенше ол жауызды ұйықтап жатқанда найзамен бір-ақ шаншып кұрта салмадың ба? - дегенде ол:
– Ей, шырағым-ай, батырға мәрттік керек. Ол жау да болса, бір елдің атақты батыры емес пе, қапыда кетпесін деп, ояттым, - деген екен.
* * *
Ол Найман жұртының әсіресе Мұрын найман елінің басын біріктіріп, ел қылған азамат. Боранбай бидің бұл еңбегі жөнінде ел арасында мынадай өлең таралған.
Таулардың басы биік, бауыры алаң,
Бұл маңда өсіп-өнген ата-анам.
Жеті ру Жолымбетті бастап келіп,
Қондырған би Боранбай батыр бабам.
Жасында 98 дүние сапты.
Бұл сөзді айтып кеткен батыр Қабан.
Бұрынғы үлкендерден естуші едік,
Өтіпті одан бері талай заман.
Шежіреші қарт ақын марқұм Мәлғаждар Смағұлұлының архивынан алынған бұл үзіндіге қарағанда ертеде жаугершілік заманда оңтүстік, Қаратау маңында көшіп-қонып жүрген Найман елінің жеті ру Жолымбет ауылын осы күні Ақсуат аймағына көшіріп әкеп қоныстандырған Боранбай би болып шығады.
* * *
Боранбай батырдың жоңғар шапқыншылығы тұсында қандай ерліктер көрсеткенін, өзінің жан серігі, аға батыр Қабанбайға сенімді серік болып, ойрат, жоңғар батырларымен қалай шайқасқанын шебер жырлаған қазақтың белгілі айтыс ақыны Қалихан Алтынбаевтың "Ақырғы айқас" дастанында мынадай сурет-эпизодтар кездеседі.
Халық кез келген ханды, батырды, би, абызды пір тұтып оған әулиедей сиынып, атын ұран етіп жауға қарсы шаба бермеген ғой. Қалың қазақ жұрты тек Абылайдай ханын, Төле бидей, Қаз дауысты Қазыбектей, Әйтекедей, Боранбайдай билерін, Қабанбайдай, Бөгенбайдай батырларын ғана ардақ тұтып, оларды жеңімпаз өулие, пір санап, аттарын ұранға айналдырып кеткен. Ел аузында мынадай аңыз бар:
Бір жолы Қаз дауысты Қазыбектің бәйбішесі ояна кетсе, қасында жатқан отағасы өзінен өзі қатты қысылып жатқанын байқайды.
– Отағасы сіз неге қысылып жатырсыз? – бір жеріңіз ауырып қалды ма? – дейді. Сонда Қазыбек би:
– Жаңа ғана бір ұры біреудің атын ұрлай қашып еді, оны ат иесі көріп қойып куа жәнелді. Қашқан да қуғанда: "Қазыбек! Қазыбек!" деп ұрандап барады. Сол екеуінің қайсысын қолдарымды білмей, қысылып жатырмын, – депті. Сонда ақылды бөйбіше:
– Қашқанның жаны олжа, қуғанның малы олжа емес пе? Оның несіне қысыласың? – деп ақыл қосқан екен.
Сол айтқандай Қабанбай Боранбай аттары да өздерінің көзі тірі кезінде жауынгерлік ұранға айналып кеткен.
Боранбай атының да көзі тірісінде ұран боп кету себебі былай екен: Боранбай бидің Нарбота дейтін немере інісі болады. Ол жаугершілікте жеңімпаз батыр аталған ер жігіттер екен. Сол Нарботаның Көктоқы дейтін жорыққа мінетін тұлпары болыпты. Бір жолы Боранбай би өзінің Нарбота інісі мен тағы бірер жігіттерімен ел арасындағы дау-жанжалды шешуге арғын еліне бара жатып үлкен бір астың үстінен шығады. Би Боранбай келді деген соң ол елдің басшылары бәйгеге қосатын аты бар шығар деседі. Бұл сөзді есіткен Боранбай інісі Нарботаға:
– Нар тәуекел, Көктоқыны бәйгеге қос, – дейді.
Інісі:
– Ойбай, көкежан-ау, Көктоқы баптап суытылған жоқ, тері де алынбаған атты қалай косамын. Атқа обал ғой. Озып келсе мақұл, қалып қойса, сіздің дардай атыңызға сөз келмей ме? – деп киналады. Сонда би:
– Қос деген соң қос, төуекел, Көктокы бізді ұятқа қалдырмас! – дейді.
– Мақұл, көке!
– Нарботажан, атқа мінетін балаға мынаны айт. Алғашқыда аттың басын тарта отырсын, алға түспесін. Аттардың жел жағын ала шапсын. Орта жолдан асқан соң аттың басын өз еркіне қоя берсін. Осы кезде бала: "Боранбай, Боранбай!" деп ұрандап шапсын. Нарбота балаға осыны айтып тапсырады. Бала бұл ақылды мүлтіксіз орындайды. Сөйтіп, сол бәйгеде Нарботаның Кектоқысы бірінші боп озып келеді. Мұның сырын білмек болып сұрағандарға әлгі бала айтыпты:
– Алғашқыда ең соңында отырдым, орта жолға жеткенде, аттың басын қоя бердім де "Боранбай! Боранбай!" деп айқай салдым. Осы кезде жануар қос құлағын тігіп алды да өзгеше шабысқа салды. Атқа біртүрлі қанат біткендей болды. Мен ат жалынан ұстап әрең отырдым. "Боранбайлап!" айқайлаған сайын жануар құстай ұшады. Әні-міне дегенше бар аттың алдына түсіп, оқша зу-зу етіп мәреге жеткенімді өзім де сезбей қалдым. Бала осылай дегенде қариялар:
– Япыр-ай, мына Боранбай би тегін адам емес екен-ау, – деп, бәрі оны кұрметтеп, құттықтап, төбесіне көтеріпті. Міне, содан былай қарай бүкіл Найман елі атқа шапса, жауға қарсы аттанса Боранбай би атын ұрандап шабады екен.
* * *
Би Боранбайдың бір кесімді сөзі мынадай: Боранбайдың Мәмбет дейтін өзі ерке өскен тентек інісі болады. Ол әрбір топ-жиын сайын ұрыс, жанжал шығарып, оның айып-бодауын ағасы төлеп жүреді екен. Бір елдің тойына шақырылар алдында ол інісін шақырып алып:
– Сен осы жолы жанжал шығармай, тиыш жүр. Мен той тарқаған соң саған ат мінгізіп, шапан жабамын, – дейді. Мөмбет мақұл деп ағасына уөде береді. Той жанжалсыз өтеді. Мөмбет сыйлы, сыпайы конақ боп тыныш жүреді. Той тарқайды. Мөмбет ағасына келіп:
– Көке, айтқанынызды орындадым. Кәне, ат, шапанымды бер? – дейді.
Боранбай оған:
– Мен сағат ат та, шапан да бердім емес пе?
– Қайдағы, қашан?
– Сен түсін. Егер мен саған той алдында ескертпесем, сен тағы жанжал шығарып елді дұрліктірер едің. Айып төлеп тағы да шығынданар едің. Ат, шапаның жаныңда қалды емес пе? Бұл менің бергенім емей немене?! – депті.
Сонда інісі:
– Қап, мүндай айлаңды білгенде көнбес едім. Талай қызыл кеңірдектер кетті-ау, бекерге? – деп, басындағы тымағын алып, жерге бір ұрыпты дейді.
* * *
Бірде сол Мәмбеттің кесірінен екі ел арасы бүліне жаздайды. Ел-жұрт жиналып оның ағасы Боранбай биге барады. Би Мәмбетті де, жәбір көрушілерді де шақырып алып өз отауында тергепті. Мәмбөт кінәлі боп шығады. Сонда Боранбай би өзіммен бірге туған інім еді деп, оған бұра тартпайды. Халықтың әділ сөзін сөйлейді. Інісін ат құйрығына байлап өлтіріндер! – деп бұйырады. Би айтқан соң екі болмайды. Жазалаушы жігіттер Мәмбетті ат құйрығына байлай бергенде манадан бері шымылдық ішінде бұл істің ақырын күтіп отырған Мәмбеттің үйіндегі келіні Боранбай бидің алдына барып иіліп сәлем қылыпты. Ол жаман келіндерге ұқсап, жылап, байбалам салмапты. Сабыр сақтапты. Осы әдептілігі үшін би атасы:
– Келінім үшін кінәсін кештім, босатыңдар ол пәтшағарды! – депті. Жаны көзіне көрінген Мәмбет ағасының алдына тізе бүгіп:
– Бұдан былай бұзақылығымды қойдым! Міне, жан, міне, иман! – деп уөде беріпті. Содан былай қарай Мәмбет түзеліп, әдепті жігіт боп кетіпті, – дейді ел.
* * *
Өзінің туған халқының қамын жеп елімізді, жерімізді ішкі-тысқы шапқыншы жаулардан корғап қалған, болашақ үрім бұтақтарының қамын ойлап оларды жер-суға ие мирас етіп қалдырған, бытырап әр тарапта жүрген өзінің туған жұрағаттарының басын біріктіріп ел қылған Қабанбай, Боранбай бабаларымыздың кейінгі ізбасарлары жоқ емес. Бұған тек қана осы атыраптан шыққан қарадан аға сұлтан сайланған Құнанбай қажы, оның Абай бастаған ақын балалары, Шәкі шешен, Кенже, Қисық, Қылыр, Тоқабай, Алшынбай, Шоң, Торайғыр, Шорман, Кегенбай, Сеңкібай, Сары, Бокбасар және әйелдер қауымынан шыққан Қыдыр Сәмәмбет келіні, Үйрек бәйбіше (шын аты Тыныштық) тағы бір қатар би-шешендер есімдерін атар едік.
* * *
Жарма ауданындағы Боранбай би зиратының тұсынан ешкім тоқтап, тізе бүгіп дұға оқымай өтпеген. Ауру, дертке шалдыққандар, басына іс түскендер ол әулиенің басына түнеп, жәрдем, шапағат тілеп отырған. Ал, Қазан төңкерісінен кейін, дінге, ата-баба дәстүріне, салт-санаға қарсы атеистік бағыт үстем болған жылдары ол кісіге теріс пиғыл көрсетіп, ізет-кұрмет көрсетпей өткендер әр пөлеге ұшырап, опық жеген. Осыған байланысты ел арасында өңгімелер аз емес.
1967 жылы Боранбай бабаның Ахметолла Елібайұлы деген бір ұрпағы қасына Кәріпхан молданы ертіп бабасының басына дұға оқуға барады. Құран окылады, игі тілектер айтылады. Сонда Көріпхан ақсақал Боранбай би зиратының қалай салынуы туралы мынадай өңгіме айтыпты:
– Жарылғап деген ұры болады. Өзі жалғыз атты кедей еді. Баласы да жок, өйелімен екеуі мынау Қапанбұлақта тұратын. Бір жолы сол ұры жортуылдан кештетіп келіп Боранбай бабаның мүрдесінің басына кеп тұнепті. Бұл кезде бабаның зираты әбден ескіріп, мүжіліп жер болуға айналған екен. Ұйықтап жатқан ұры түс көріпті. Түсінде Боранбай баба аян беріп айтыпты: "Сен ұрлықты қой, онымен байымайсың, менің басыма қорған тұрғыз. Сонан соң бақыт конады. Перзент көресің, мал да бітеді", - дейді. Ояна келсе түсі екен. Жарылғап құран окып, бабаға сиынады да атына мінеді. Аулына барып, үйін көшіріп зират жанындағы бұлақ басына қондырады. Сөйтеді де, ол, иен далада өйелімен екеуі жаздай тырбанып би бабаның басына төртқұлақ корған тұрғызады. Ол заманда мұндай иесіз далада ұры-қарылардың кезіп жүретін кезі ғой. Бір күні айдалада жалғыз үйге 3—4 аттылы ұрылар барады. Жарылғаптың тұсаулы жайылып жүрген жалғыз атын ноқталап жетекке алады да, әлгі ұрылар Жарылғапқа барып:
– Ен далада жалғыз отырған кімсің?! – деп, жөн сұрайды. Жарылғап оларға: Боранбай атамның басына қорған тұрғызып жатқан бір кедей едім, атымды тастап кетіңдер? – деп жалынады. Ұрылардың бастығы болса керек, дөрекілеу біреуі:
– Ой, атамзаманда сүйегі қурап қалған адам түсіме кіріп еді деп, осыншама әуре-сарсаңға түскен сен де бір ақымақ екенсің, – деп жүріп кетеді. Жарылғаптың жалғыз атын жетектеп, былай шыға бере шаба жәнелгенде, әлгі би баба әулиеге тіл тигізген бастықтың аты сүрініп омақаса құлапты да, мойын омыртқасы үзіліп пышаққа ілініпті, анадай жерге ұшып түскен өзінің бұғанасы сынып орнынан тұра алмай қалады. Осылайша би бабаға қайта барады. Атын қайтарып береді. Бәрі Боранбай бабаның басына барып, қайта-қайта жалбарынып дұға оқиды. Пышаққа ілінген аттың етін түгелімен Жарылғапқа тастап кетеді. Жарылғап содан былай қарай ұрлықпен айналыспайтын боп, адал еңбекпен шұғылданады. Ел-жұрт оның бұл адамгершілік, қайырымдылық кызметін есітіп, оған мал жинап береді. Жарылғаптың әйелі жүкті болып, келесі жылы ұл табады. Оның атын Аралбай қояды. Аралбай биыл 66 жаста, зейнеткер, 6 баланың әкесі.
Бүгінде Семей облысында оның ішінде Ақсуат ауданында және басқа елді мекендерде тұратын Боранбай бидің үрім-бұтақтары өзінің қасиетті батыр әрі би бабаларын еске түсіріп, ас берді.
Бидің туған жері - Қызылкесік ауылына және сол ауыл орталығындағы Киров атындағы мектепке Боранбай есімі берілді.
(Боранбай би туралы мөлімет Нұрғазы Шөкейұлынан алынды).
Ал, блог иесі мұны ғалым Мұсайфтан алып жариялап отыр.

Қаракерей Қабанбай батыр
Қаракерей Қабанбай батырға еліміздің түкпір-түкпірінде ескерткіштер орнатылып, атамызға арналған өлең-жыр, аңыз-әңгіме, романдар жазылып жатқанына біздің қуанышымыз шексіз. Кеңес Одағы кезінде Қабекеңнің атын тек еміc-еміс қана естуші едім. Бұл менің замандастарымның бәріне тән құбылыс болар. Сондықтан да, өз басымнан өткен оқиғаларды саралап, Қабанбай атамыздың есімімен байланысты аздаған естеліктерімді назарларыңызға ұсынбақпын.
Қабанбай атамыз сан рет ат басын тіреген, суына түсіп, жаралы жауынгерлерінің жарасын емдеткен қасиетті Алакөлге мен 1973 жылдан бастап әр жыл сайын барамын. Жаугершілік заманда бір ауыр соғыстан кейін, Қабанбай батыр Алакөлдің осы Жарбұлақ жақ жағасына келіп, жаралы жауынгерлерімен бірге суына түсіп, бір-аз күн тынығып жатыпты дейді. Ол кезде қылыш, найзамен соғысатын кез. Жараланған жауынгерлері көп болса керек. Бірнеше күнде жауынгерлердің жарасы тартылып, әжептәуір жазылып қалыпты деседі. Содан бері Алакөлдің, әсіресе осы Жарбұлақ жақ жағасының суы, денеге жабысқан ауру-сырқаудың бірден бір емі деген аңыз бар. Ол жөнінде сол көлге келушілердің түгелі дерлік құптап айтып отырады. Дәрі-дәрмектің көмегімен жазыла қоймайтын аллергия, псориаз т.б. дененің қышыма ауруларына дәрігерлердің өздері ем ретінде осы көлдің суын көлденең тартып отырады. Сондықтан бұл көлдің шипасы аңыз ғана емес, Қабанбай бабамыз көрсетіп кеткен ақиқат-шындық екеніне көзіміз жетіп отыр.
Кеңес кезінде бүкіл Одақтың түкпір-түкпірінен қаптап келген халық Алакөлдің жағасын бермей, бастарына шатыр жасап, астарына бөстегін төсеп, көл жағасының кез-келген жеріне орналаса беруші еді. Біз де бала-шағамызбен солардай «палатка» деп аталатын үйшік құрып, 10-15 күн мөлшерінде өз күнімізді өзіміз көріп, Алакөлдің күніне қақталып, суына шомылатынбыз.
Ол кез біздейлерге «жабайылар» деп айдар тақса да, айып қоймайтын заман еді. Себебі Кеңес дәуірінде жағалауда 4-5 қана демалыс үйі болып, арнаулы жолдамаң болмаса, оларға бас сұғу ешкімнің ойына да келмеуші еді.
Алакөлді маған көрсетіп, таныстырып жүрген Тілеуқабыл Тоқаев деген бажам еді. Өзі, Құдай айдап Мақаншыға жұмысқа барған соң, бізді қонаққа шақырған. Содан Алакөлді апарып көрсетемін деп, басы пәлеге қалды. Біз, көлдің қасиетін түсінген соң, жыл сайын шақырусыз-ақ қылқиып «қонаққа барушы» болып алдық.
Шынын айту керек, кейіннен біз де талай дос-туыстарымызды апарып Алакөлді көрсеттік. Алакөлдің қасиеті – бір барған адам ол көлді жыл сайын аңсап, сағынып тұрады екен. Қазір өз балаларым да Алакөлге жиі барып тұрады.
Міне осы жылдардан бастап мен де Қабанбай батыр туралы аңыз-әңгімелерге, дастан-хикаяларға ден қоя бастадым.
Алакөлдің жағасында Жарбұлақ деген ауыл бар. 1962 жылдары, «арғы беттен» келген Қожақұл ұрпағының басым бөлігі осы ауылға келіп қоныстанған екен. Солармен әңгімелескенімде аталарының шежіресін, есте қалған өлең-жырларын, ел аузындағы аңыздарын да жаза жүрдім. Ол кезде тәптіштеп, аталарын қуа жазу ойыма келмепті. Кеңес өкіметі құлап, ата мұра – шежіремізді жинап, кітап етіп бастыратын күн туады, дәл сол Мәмбеттің шежіресін мен құрастырамын деген кімнің ойына келген?!
Сонда да болса санамның түкпірінде бірдеңе болды ма екен, кім білсін. Бірде, өзен жағасына Науалыдан бір автобус оқушы бала келіп, солардың мұғалімі Даңғылбаев Мұхаметрахым деген адаммен таныстым. Ата-тек сұрастыра келсек, Мұхаң Мұрынның Жәуар атасынан екен. Жәуардан Орақбай батыр шыққан. Мен де Мұрын ұрпағымын. Сол кезде қолымыздағы мәліметтерді жылнамаға келтіріп, екеуіміз ата-тегімізді таратыппыз. Бұл қағазды кейін, 25 жылдан соң, қолыма қайта алып, қарап шықтым. Мұхаметрахымды да тауып, бүгінде араласып тұрамыз. Мұхаң қазір Науалы мешітінің молдасы. Міне сол жасалған жылнама қазіргі мен шығарып жүрген шежірелердің негізіне айналды.
1991 жылы Алакөлге тағы келдік. Ол кезде бензин, арақ-темекі, сабын жоқ, дүниенің бәрі қат болып тұрған кез. Кеңес өкіметі құлаған, аласапыран уақыт. Алакөлдің басына вагоншалар қаптап кетіпті. Соның бірінен орын алып, бала-шағаммен келіп жайғастым.
«Ұзын құлақтан» естуімше, жуырда Мақаншыда Қабанбай батырдың 300 жылдығына арналған той болады екен. Қазағым: «той дегенде қу бас домалайды» – дейді емес пе?! Ал енді бұл тойға біз қалай барсақ? Көлік бар, бірақ бензин тапшы. Ақшаға табылмайды. Сапар шегер болсақ, қайтар жолға жетер бензинді ала жүреміз. Бензиннің бар жері – Аякөз. Жаным қатты қысылды. Дәл тұсына келіп тұрып, тұңғыш рет өткізілгелі отырған атамыздың мерейтойын көре алмайтын болғаным ба?
Қарсы алдымызда Үржар ауданының демалыс үйі бар. Күн ара оған бір жүк машинесі келіп, тамақ тасып жүретінін көреміз. Жүк тасушы өзім құралпас қазақ жігіті. Біреуден бірдеңе сұрағанды жек көретін басым, амалсыздан сол кісіге бардым. Менің де жасырын «қаруым» бар. Ол кезде қат саналатын екі жартылық арақ ала келгенмін. Соның бірін көлденең тартып, жалынып-жалбарынып, бензин жеткізіп беруге әзер көндірдім. Келесі келгенінде 20 литр бензин әкеліп берді. Екінші жартымды тағы біреуге беріп, одан 10 литр бензин алдым.
Той болатын күні ертерек тұрып, екі ұлым – Бауыржан мен Сабыржанды ертіп, Мақаншыға келдік. Мақаншының шетіне, Алакөлге барар тасжолдың шығыс жағына, әдейілеп көрермендер отырардай сатылап, орындықтар орнатыпты. Сонда жайғасып отырып тойды тамашаладық. Есімде қалғаны – ығы-жығы халық, біреулер сөйлеп, біреулерге ат-шапан беріп, бәйге шауып, балуан күресіп, біреулерді марапаттап жатты.
Бұрын Қабанбайдың өз кіндігінен тараған ұрпақтарын сирек кездестіруші едім. Осы тойда қайсыбір тұяғын жолықтырдым да, ал қайсыбірі жөнінде деректер жинап алдым. Соның бірі деп, өзін көрмесем де, Қабанбайдың Қытайда тұратын ұрпағы – Зейнолла Сәнік туралы тұңғыш естуімді айтар едім.
Кітап дүкенінің сөресінде З.Сәнік пен Б.Садыханның бірігіп шығарған «Қаракерей Қабанбай», (Алматы 1991 ж.) атты кітабы тұр екен. Ол кезде кітап та «дефицитке» айналған қат кез ғой. Әр нәрсені сылтауратып, сатушы маған бұл кітапты алғашында бұлданып, сатқысы келмеп еді, мен де қоярға-қоймай «қадалған жерімнен қан алып», соңында, әйтеуір, көндірдім-ау. Кітап менің қанжығама байланды. Қабанбай батыр туралы талай мағлұматты тұңғыш рет осы кітаптан оқып білдім. Кейін Зекеңнің басқа да кітаптарын оқыдым. Өзімен танысып, бірнеше мәрте сұхбаттастым да. Бірақ өзім тұңғыш танысқан осы кітаптың әсері, басқалардан гөрі жүрегімнен ерекше орын алыпты.
Сонымен көп күттірген той да өтті. Қазір ойлап қарасам, тойдың ешбір ерекшелігі есімде қалмапты. Әр тойда шапан жауып, ат мінгізу бүгінгі таңда әдетке айналды ғой. Біз де бәрін көрдік. Әсіресе балаларым Қабанбай атасының есімі төңірегінде көп нәрсені естіп-біліп, бұл той естерінде ұзаққа сақталатындай болды. Атамыз Қабанбай батырға арналып ұлан-асыр той жасалғанын, соның ішінде біздің де болғанымызды ерекше мақтанышпен әлі күнге дейін әңгімемізге қосып, айтып отырамыз.
Сол жылы Семей, Шығыс Қазақстан, Талдықорған облыстарында да Қабанбай бабамыздың 300 жылдық мерекесін атап өтіпті. Сол салтанаттарға қатысқан Қазақстанның халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов ағамыз «Таңғажайып дүние» (Алматы 2005 ж., 10 том, 585 бет) атты романында Мақаншыдағы тойға да тоқталып кеткен. Қабдеш ағамыздың атын атаған соң, ол кісінің Қабанбай батыр туралы екі томдық роман жазып, бүкіл әлемге Қабанбай есімінің таратушысы болғаны туралы ерекше айтып кетпеске болмайды. Қабанбай батыр атына байланысты Қазақстан жерінде болып жатқан кез келген оқиға Қабдеш ағамыздың назарынан тыс қалып көрген емес. Өз ойын әрқашан ашық айтатын, пікір таласқа келгенде қарсы жақтың шен-шекпеніне пысқырып та қарамай, ақиқаттан таймайтын Қабекеңнің сын мақалаларын айызымыз қанып оқып отырамыз.
Соның бірі – шежіреге байланысты: «Түп-тұқияннан өзіме шейін» деген шежіре-кітапқа жазған бір топ сын мақалалары мен «Қабанбай батыр қайда жерленген» деген тақырыпқа жазылған пікір таластары (Алматы 12 том, 218-235, 337-361 беттер]. Кейінгі мақаласы кезінде газет беттерінде жарияланып, қалың қауымға кеңінен таныс болған. Қабдеш ағамыз Қабанбай Сарыарқада жерленген десе, бір топ ғалымдар – Астананың түбінде, кесене салынған жерде жатыр деп дәлелдейді. Мен екі жақтың да өкілдерімен кездесіп, кесіп айтатын дәлелдерінің, қолдарында ешбір құжаттың жоқ екендігін білдім. Сондықтан да, мүмкін кетіктің бір ақауына тығын болар деген оймен, төменде бірер құжаттардың түпнұсқасын ұсынып отырмын. Ол, кезінде орыс патшасы шығарып отырған ғылыми жорналындың (1-сурет), 1914 жылғы санында басылған аңыздардың көшірмесі (2, 3, және 4 -суреттер). (Суреттер жеке суреткүйінде жіберілді, қою керек болса осы жерге бірінен-соң бірін көркемдеуші маман қойып береді).
1-сурет
1914 жылы Семей қаласында басылып шыққан Орыс патшасының ғылыми жорналының мұқабасы
2-сурет
Орыс патшасының ғылыми жорналында басылған
«Торғауыт және қара қалмақтармен Байжігіттердің соғысы хақында» атты мақаланың көшірмесі
3-сурет
«Торғауыт және қара қалмақтармен Байжігіттердің соғысы хақында» мақаласының жалғасы
4-сурет
Семей облысының Зайсан уезі Маңырақ болысында тұратын Байжігіт атасы туралы жазылған мақаланың көшірмесі
Қабанбай батыр жайлы мен де біршама мұрағаттарды ақтарып, шежіре-тарих жинадым. Осы ретте, жоғарыдағы құжаттардың негізінде, өз ойымды айта кетсем деймін.
Мұқабасы (1-сурет) басылған жорнал 1914 жылы шыққаны көрініп тұр. Осы жылдары шыққан бұл жорналдарда, қазақ арасынан жиналған аңыз-әңгімелер, өлең-жырлар, археологиялық құны бар мәліметтер, т.б. көптеген деректер басылып отырған көрінеді. Әрине, аңыз болғандықтан, бұл мәліметтердің бәрі дерлік 100 пайыз ақиқат деуден аулақпыз. Сонда да құлақ асуға болатын жерлері бар деп ойлаймын.
Соңғы келтірілген (4-сурет) Маңырақ болысының тұрғындары, онда тұратын Байжігіт атасы туралы мәлімет. Маңырақ болысында, ол кезде, Байжігіт (Жұмық тармағы), Төртуыл және Қыпшақ аталары тұрғанын, 1900 жылдары жүргізілген Ф.Щербина экспедициясының мәліметтері де растайды. Ал Байжігіттің әкесі Тоқтарқожа, анасы Қаракерейден шыққан Мақта апай екені өзге де шежірелерден белгілі.
Енді алдыңғы (2-сурет, 3-сурет) көшірмеге келейік. «Торғауыт және қара қалмақтармен Байжігіттердің соғысы хақында» деп аталған мақаланың (аңыздың), қай жылы жазылып алынғаны көрсетілмегендіктен, өзіміз анықтауға тура келді.
Аңыз бойынша - Абылай бұдан 130 жыл бұрын өлді дейді. Ендеше аңыз 1910-1911 жылдары жазылып алынған деп топшылаймыз. Аңыз болғандықтан 1-2 жыл мөлшерінде ауытқу болатынын ескеріп, 1910 жылға тоқталайық та, аңызды нақты жылға айналдырып, төл тілімізге аударайық:
«1740 жылдары Ақмола мен Қарқаралы уездерінің шегінде, Қанжап бастаған қара қалмақ пен олардың жақын туыстары торғауыттар және солармен қабат, қазақтың Байжігіт атасы да тұрып жатыпты. Кейінгілерін Абылай атты сұлтан басқарыпты. Қара қалмақтар мен торғауыттар жер үшін Байжігіттермен қырқыса бастапты. Қақтығыс кезінде екі жағынан да көптеген адам шығын болыпты. Бірнеше қақтығыстардан кейін, қара қалмақтар мен торғауыттар, Байжігіттердің тегеурініне төтеп бере алмай, отырған жұртын тастап, қашуға мәжбүр болыпты.
Олар Ақ-тау (Ақтас болар С.М.) мен Шыңғыстауға (қазір Семей уезінде) келіп, енді Байжіттер шаба қоймас деп, қауіптенбей, Шыңғыстауға қоныс теуіп, «шеп» құрып, яғни тастан қамал (көлемі белгісіз) соға бастапты. Оның айналасына, көлденеңі 7 аршын тереңдігі 3 аршын келетін ор қазыпты.
Байжігіттердің сұлтаны Абылай, қара қалмақтар мен торғауыттардың тұрған жерін біліп қойып, өз батырлары: Қабанбай, Қасай, Байбарақ, Құттымбет, Құттыазам (мүмкін Құттықадам болар С.М.), Айтбай, Дүйсембай, Түйес (Тілес С.М.), Тиес, Ертіс, Бұқар, Дәулет, Шерікбай (Шерубай батыр болар С.М.) және Мырзагелділер мен қатар, 5000 халқы (қолы С.М.) бар, арттарынан қуып келіпті».
Құжатты осы арада үзе тұрып, жоғарыда аты аталған батырлар сол кезде Байжігіт атасының ішінде бар болған адамдар ма екен деп, қолда бар шежірені пайдалана отырып, зерттеп көрейік.
Ең бірінші Қабанбай батырдың аты аталады. Қабанбайдың ата-тегі: Байжігіт-Мәмбет-Қожағұл-Қабанбай (4), яғни Байжігіттің 4-ші ұрпағы, (ұрпақ көрсеткішін жақша ішінде беріп отырмын). 1740 жылдары жасы 50-дің маңында болуы керек. Аңыздағы оқиға желісі 1740-1760 жылдардың аралығында болған деп топшыласақ, оған Байжігіттің 3, 4, 5 – ші ұрпақтары араласуы әбден мүмкін. Енді осы батырлардың ата-тегін атап өтейік: Байжігіт-Тоғас-Қасай (3); Қасай-Дәулет (4), Шерубай (4); Байжігіт-Тоғас-Жаманай-Көтібақ-Байбарақ (5), Тиес (5); Байжігіт-Жұмық-Саты-Бұрымбет-Құттымбет (5); Байжігіт-Арыс (Қарақұрсақ)-Әлібек-Ырысымбет-Тілес (5), Құтты (5); Байжігіт-Тоғас-Қожай-Дәуімбет-Сәметай-Айтбай (6); Байжігіт-Жұмық-Тәуке-Өтеп-Ертіс (5); Байжігіт-Тоғас-Қасай-Қабылан-Мырзагелді (5). Міне жоғарыдағы аты аталған батырлардың бәрі дерлік Байжігіт шежіресінен табылып жатыр. Бұқар деп отырғаны әйгілі Бұхар жырау болар. Құттықадам батыр болған, ол Мұрын-Жолымбет-Назар-Құттықадам болып келеді, Қабанбайдың замандасы. Дүйсембай деген адам аты жиі кездеседі, 1-2 батырдың аты шықты.
Сонымен аңызда аты аталған адамдардың аты, Тарбағатай тауының теріскей жақ қапталында тұратын Байжігіт атасының батырлары екенін көрсеттік. Аңыз да осы жақтың адамдарының аузынан жазылып алынғанға ұқсайды. Тоғас батырларының аты жиі айтылғанына қарап, айтушы Тоғас атасынан ба деп ойлаймыз. Сондықтан, шалғайда тұратын туыстары, Мәмбет атасынан шыққан батырлардың аты аталмай қалғаны таңданарлық емес. Әрине, Қабанбай мен Бұхар жыраудың атын ұмытып кету мүмкін емес еді.
Аңыздың аудармасын жалғастырайық:
«Абылай Шыңғыстауға келіп, қамалға шабуыл жасай бастады. Байжігіт жағынан көп адам шығын болып, ақыры Абылай қамалды алады. Қамалын тастай қашқан тұрғындары, енді Тарбағатай тауын келіп сауғалайды. Бірақ, 1500 қол Байжігіт атасының қазақтары, ішінде мана аты аталған батырлары бар, қара қалмақ пен торғауыттарды қуа шығып, Аякөз өзенінің аяқ жағындағы Көгілдір сайында қуып жетіп, соғысады. Соғыс екі күн болады. Осы соғыста қара қалмақтың сұлтаны Қанжап, Байжігіттің сұлтаны Абылайдың қолынан қазасын табады. Қара қалмақ пен торғауыттар жағынан соғысқа 5000 қол қатынасып, олардың көбі шығын болады, ал Байжігіттер жағынан 9-ақ адам қаза табады. Қара қалмақ пен торғауыттар Байжіттердің қыспағына шыдай алмай, Еміл, Арқашар және Барлық бағытына қарай қашады. Осы аты аталған сай-салаға барғаннан кейін, тоқтағылары келіп еді, бірақ, Байжігіт қазақтарының шабуылынан қорқып, Қытайдың қоластына өтуді қолайлы деп шешеді. (бұл бұдан 163 жыл бұрын болған еді) ( немесе, шамамен 1748 жылы С.М.).
Қытайдың қоластында үш жыл тұрып, қара қалмақтар пен торғауыттар, қытай шенеуліктерінен қазақ Байжігіттермен «бітім» жасауды сұрайды. Шенеуліктер бұлардың сұрауын қабыл алып, 2000-нан тұратын қолмен, Аякөз өзенін бетке ұстап, жолға шығады. Лай-су сайына келген соң, олар, Шыңғыстаудағы Байжігіттің сұлтаны Абылайға елші жіберіп, бітім жасап, қырғи-қабақты бейбітшілікпен бітіруге келгендерін хабарлайды. Абылай хабарды алып, өзінің бітімге дайын екенін білдіреді де, 1000 адам алып, ішінде батырлары да бар, Лай-суға келіп бітім жасайды. Көкқасқа айғыр, қарабас қошқар сойып, бұдан былай қақтығыс болмайды деп, жердің шекарасын белгілейді. (Сол шекара күні бүгінге дейін мемлекеттік шекара болып саналады). Соғыста қаза болған адамдары үшін, екі жақ та бір-бірінен құн сұрамайтын болып келіседі.
Байжігіттің сұлтаны Абылай, бұдан 130 жыл бұрын, Шыңғыстауда қайтыс болды. Мәйіті Түркістандағы Әзірет-Әулиенің жанына жерленген.
Жоғарыда аты аталған батырлардың барлығы да Шыңғыстауда өлді.
Тоғас атасы, Тарбағатай тауына бұдан 130 жыл бұрын (1781 жылы С.М.), қоныс аударған, шамамен бұдан 43-44 жыл өткен соң, қазақ Байжігіттер Ресейдің қоластына өтеді».
Міне, бізге жеткен бір құжаттың мазмұны осындай. Қалай десек те, бұл аңызда айтылған көп деректермен келісу керек. Әрине, кейбірі күмән туғызуы да мүмкін. Ең бастысы: Қабанбай батыр қайда қайтыс болған? - деген сұраққа, біз жауап таба аламыз ба, жоқ па?
Ұлт болашағы мен ұрпақ үшін өмірін ат үстінде өткізген және ешбір айқаста сағы сынбаған батыр бабамыз 78 жасында қайтыс болған. Қабанбай ауырып, қалы нашарлап жатқан түста, қалын сұрай келген Бұқар жырау төмендегіше толғаған екен:
«Айналайын Қабанбай,
Жау келгенде жарағым,
Алыстан асып дау келсе
Түрулі тұрған құлағым.
Жақыннан жарым жау шықса
Белдеудегі пырағым.
Мың жылқыны суарған,
Төскейден аққан бұлағым.
Кеше түсте естідім,
Қабанбай ауру дегенде,
Жетімсіреп жыладым.
Бір құдайдан сұрадым:
Арғыннан айттым жүз кісі,
Найманнан айттым жүз кісі,
Үйсіннен айттым жүз кісі -
Үш жүз кісі болар ма?
Айналайын Қабанбай,
Қара мойын лағың.
Әулиенің арты едің,
Бұл дүниенің қарты едің,
Айналайын Қабанбай,
Қайда болар түрағың?»
(З.Сәнік, Б.Садыхан «Қаракерей Қабанбай», 88 б.).
Жоғарыда әдейілеп қою әріппен көмкерілген «Кеше түсте естідім»-деген жолға назар аударайық. Бұл жолға сенсек, 90-ға келген Бұхар жырау бір күнде Қабаңа келіп жеткенін көреміз. Бұхардың тұрағы Баянауылдың Қызылтауы екенін еске алсақ, ол жерден қазіргі Астанаға болмаса Мақаншы маңына (екеуі де 400 шақырымдай жер) қалай жетіп барғанына таң қаламыз. Ал Қызылтау мен Шыңғыстың Ақтасына бір күнде еркін жетуге болады.
Бұл екінші дәлеліміз.
Осы ретте, бала кезімде естіген бір әңгіме ойыма түсіп отыр.
Баяғыда, бір жолаушы келе жатып, күн бата бір ауылға келіп ат басын тірепті. Қазақтың әдет-ғұрпына сәйкес, мал сойылып, ортадағы ошаққа қазан көтеріліп, ет асылып жатыпты. Бір кезде, сол үйдің кіші бәйбішесі, еттің көбігін алып, «бисмиллә» деп, қазанға бір уыс тұз салып шығып кетіпті. Біраздан кейін, үлкен бәйбіше келіп, еттің қалған көбігін алып, «бисмиллә» деп, ол да бір уыс тұз салып, шығып кетіпті. Аз уақыт өткенде, сол үйдің бойжеткен қызы келіп, «бисмилләсын» айтып, бір уыс тұз салыпты.
Шай келіп, бәрі жиналған соң, бәрін көріп отырған қонақ орнынан тұрып, «бисмиллә» деп, қазанның қақпағын ашып, бір уыс тұз салыпты да:
-Сіздердің әдеттеріңіз бойынша әр кісі бір-бір уыс тұз салу міндет екен, мен де қалыспайын, - депті.
Сол жолаушы іспетті, «Қабанбай бабамыз қайда жерленді?»- деген сұраққа мен де өз үлесімді қосып, бір уыс тұз салып отырмын. Бірақ мен құралақан емеспін, құжатқа сүйеніп отырмын. Тұзымның «дәмін» көріп, бағасын мамандар, ғалымдар мен қалың жұртшылық бере жатар деген ойдамын.
(Сыдықов Мүсәйіп «Қаракерей шежіресі», 1-том, Байжігіт-Мәмбет тармағы. Павлодар 2009 ж., 559-566 беттер) .

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (13)

4.ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫ
Үйсін ұлысы Батыс Өңірдегі әрі ең үлкен, әрі ең күшті ел ғана емес, әрі ең бай ұлыс болған. Бұған тілтиек бола алатын себептер молшылық.
Ең алдымен, басты ресурс - халық және оның санының артуы және маңайындағыларға қарағанда сапалық жоғарылығы. Бұл Елжаудай ел көсемі тобының, өзге елдерге салыстырғанда, жоғары интеллекті мен мықты басшлық қабілетіне тіке байланысты. Бүкіл Үйсін жұрты солардың жетегінде жан-жақтылы көтерілді.
Сосынғы бір абзалдылық табиғи ресурста. Жетісуды кіндік еткен регионның қай саланың өркендеуіне де қолайлы жағдайы оларға жар болды.
Бұл кездегі Ұлы Жібек жолының жазғы тарауы мен Ұлы Далалық тармағы (Жайлау Жібек жолы) Үйсіннен өтпей қоймайтын-ды. Үйсін елі Батыс пен Шығыс арасына көпірлік рөл атқарды. Бұл Үйсінге, қазыналық пайда келтіріп қана қоймай, мәдениет пен өнер, шаруашылық пен сауда сықылды жақтардан да ауыс-түйістік көп орай ұстатты. Шығыс пен Батыс елдерінің артық тарапынан үйренуіне ыңғайлылық туылды
Әрі ежелден байланысы қою, әрі жап-жақында тұрған батысы мен оңтүстігіндегі елдердің (мысалы Екіөзен – Аму мен Сыр, Қосөзен - Тигр мен Эфрат сияқты көне мәдениет ошақтарының) озық жақтары Үйсінге, қай тарапынан болса да, тіке әсер етуші еді. Оған кейін келе Жұңго жақтың озық мәдениеті де ықпал жасай бастады.
Жылқыны қолға (әлемде ең бірінші болып) үйреткен, “қанатты” сарыарқалықтар қатарындағы үйсіндердің харекет өрісі өте кең еді. Соған орай көргені көп болды, естігені одан да асып түсті. Қазіргі тілмен айтқанда, информация алу орайының молдығы үйсіндердің өзгелерге (әсіресе маңындағы талай отырықты жұрттарға) қарағанда көзін тіпті ашты, көкірегін анағұрлым оятты. Оларға мүлде отырықтылыққа көшу қиын емес-ті. Бірақ, жері кең, малы көп, егіншілігі өзіне жетерлік болғасын, жартылай көшпенділікті экономикалық озықтық, ұтымдылық, тиімді әдіс санады. Үйсін қоғамында дала мен қала, көшпенділік пен отырқтылық, малшылық пен егіншілік, сауда мен қолөнері, т.б. өзара толқтырысып, демесіп отырды.
Үйсін мемлекеті тәуелсіздік алған соң, әлде неше ондаған жылдар, сұрапыл соғыссыз, негізінен бейбіт өтті. Өзгелер үйсінге тиісе алмады. Ал, үйсін қажет тапқанда іргесін оп-оңай кеңейтіп алатын болды.
Біз енді экономикаға тән басты салаларды атай кетейік.
1. Малшаруашылығы. Бүгінде мол суына, тың құйқасына, шүрайлы көгіне, орманды тауына, мол жауын-шашынына, жылы ауа-райына бола жер жаннаты атанған Жетісу өңірінде (ҚХР дің Іле Қазақ Автономиялы облысы мен ҚР дің Алматы қаласында, Алматы обылысында және Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігінде) кемінде 6-7 миллион халық ауқатты өмір сүруде. Бұл 2000 жылдың алдындағы 2 миллионға ғана таяған үйсіндер үшін өте жайлы табиғи ресурсты қоныс еді. «Ханьнама. Үйсін баянында»: олардың “Елінде жылқы көп. Байларында 4-5 мың жылқы бар” делінген. “Шижюн ханшаны айттырғанда ‘қалыңға мың жылқы’ айдатқанының өзінен-ақ жылқыларының көп екендігін аңғаруға болады. Жылқыларының сапасына келсек, Хань әулеті тұсында Үйсін жылқылары өте даңқты болды. Жаң Чянның Ханьге үйсіндерден алып барған асыл тұқымды сайгүліктері, алғашта ‘тәңірлік сайгүлік’ (天马) делінді де, Дад-уанның (Ферғананың) сайгүліктері Түнязыға әкелінгеннен кейін ғана олардың аты ‘қиыр батыс қазанаты’ (西极马) дегенге өзгертілді. Іле өңірі - ісжүзінде сол кездегі үйсіндердің мекені - қазіргі таңда да бүкіл елімізге әйгілі ‘Іле жылқысының’ өндіріс базасы болып отыр. Бұл жылқының дене бітімі тым зор болмағанымен, мүсінді, жүрісті, жүйрік. Бұл да - олардың сол бұрынғы тегіне тартқандығынан болар... Шижюн ханша ‘Аққу жыры' деген бәйітінде: ‘Қорегі тек ет екен, айран, қымыз-сусыны’ дегендегі ‘ет’ жылқы, сиыр, қой еттерін қамтиды. Бірақ қой басты орында тұрады. Обадан қазып алынған қой сүйектері көп ретте кездікпен бір жатады. Тіпті кездіктің сүйекке түйрелген күйінде табылғандары да бар. Бұл сол кездегі сүйек шығарушылардың өлгендердің о дүниеге барғандағы ет жейтін құралына дейін орналастырғанын нақты бейнелейді” [ ]. Бүгінде кей ғалымдар ол кездегі Үйсін ұлысындағы малдың жалпы санын 4 миллион 536 мыңнан асады десіп жүр. Үйсіннің мал байлығына, осы Жетісуды кіндік еткен ежелгі Үйсін жеріндегі обалардан табылған асыл дүниелер түгіл, сол обалардың сыртқы келбетінің өзі-ақ зор айғақ. Өйткені олар өте ауқатты елдің ғана қолынан келетін, көп еңбеккүш пен талай азық-түлікті және қаржыны қажет ететін алып та ауыр құрылыстар.
Бұл обалар арғы сақтардан бастау алып, Үйсін кезінде жалғасып, түріктердің алғашқы кезеңіне шейін ұласым тапқан. Көбінесе конус пошымды келеді, көбі тақ санды (1, 3, 5,... ) болады, солтүстіктен оңтүстікке қарай тізіледі. Бір тұсқа 10 шақтыдан 200 ге шейін шоғырланады. Кей үлкен обалардың (мысалы 20 метрлік биік, табан периметрі 200 метрден асатындарының) төрт тарапына төрт кішірек оба да қойылған.
2. Егін шаруашылығы. Ежелгі Үйсін аумағының шығыс шеті саналатын, Үрімжінің шығысындағы Боғда маңынан (мысалы Боғда көліне шығар сайдан, яғни Сәнгұң ауылынан) тас кетпеннің шығуы [ ] бұл өңірде сонау тас дәуірінен (Хан әулетімен еш барыс-келісі жоқ заманнан) бастап егіншілік болғанын растап отыр. Бұл жақ егіншілігінде тары мен арпа, тіпті бидай сияқты дәнді дақылдар басты орын ұстаған сықылды. Нығымет Мыңжанұлы “Ежелгі үйсіндердің отырықшы егіншілік мәдениетінің дамуына олардың Ұлы Жібек жолы бойында болуының, Жұңгоның ішкі өлкелерімен, Орта Азия елдерімен экономикалық қарым-қатынасының игі ықпал жасағаны даусыз” [ ] дейді. Жақып Мырзаханов та, “Көне Хән жазба деректемелерінде ежелгі үйсіндер кілең көшпелілер ретінде сипатталған. Ал археологиялық материалдар үйсіндердің, малшылықпен ғана емес, отырықшы болып, егіншаруашылығымен де айналысып, жартылай көшпелі, жартылай отырықты ел болғанын көрсетті” [ ] деген екен. М. Нәбижан: “Қазақстан жеріндегі Ақтас қыстау-қонысынан тас кетпендер және егін жинау құралы – қола орақ сынығы, 11 бүтін дәнүккіш және 15 дәнүккіштің сынықтары табылған. Ақтас қыстау-қонысының төңірегінде қарапайым суармалы егіншіліктің болғандығының белгілері байқалған. Тек Ақтас қана емес, қарапайым суармалы жүйелердің іздері Жоңғар Алатауының, Шолақ (Іле аңғары) және Шу-Іле (Шу аңғары) тауларының қойнаулары мен баурайларында, Қырғыз Алатауының (Талас аңғары) солтүстік баурайында да кездеседі” дейді. Бұл көзқарасты құптаған Уаң Биңхуа сықылды ғалымдар да “«Ханьнамада» үйсіндердің қоғамдық шаруашылығының ерекшеліктеріне аялдағанда, олар ‘Ағаш шаншымайды. Халқы сулы, шүйгін қоныс қуалап көшпелі малшылықпен шұғылданады’ деген дерек көрсетілген. Мұның өзі - осындай шаруашылық ерекшелігінің қысқаша қорытындысы болмақ. Бұл арада назар аударарлық мынадай жайт бар: мұндай салыстырмалы түрдегі тұрақсыз көшпелі тұрмыс тәсілі оларда салыстырмалы отырықты елді мекендердің болмағандығынан дерек бермейді. Біздіңше, Үйсін қоғамында салыстырмалы түрдегі тұрақты қоныстар болған. Құжаттарда үйсіндердің астанасы Чыгу қаласы, ол сол кездегі қоғамның саяси, экономикалық және мәдениет орталығы есептелінеді делінген. Бұл олардың отырықты қоныстары болғандығының тіке дәлелі” [ ] дейді. Бұл арада “тұрақсыз көшпелі тұрмыс тәсілі” дегендегі “тұрақсызды” аграрлық елде өскен азаматтың сонау үйсіндерден тартып бергі қазақтарға шейінгілерде тұрақты қыстау, тұрақты көктеу мен күзеу, тұрақты жайлау болғанын ескере алмаудың нәтижесі деп отырмын. Ал енді, «Ханьнама. Үйсін баянындағы» үйсіндерді “ағаш шаншымайды” дегендік әрі егін екпейді дегендік емес, әрі жалпыбеттік ахуал бола алмайды. Өртекес (Моңғолкүре) ауданындағы Үйсін обаларынан табылған ауырлығы 3 кг келетін тіл тәріздес шойын түрен сықылдылар да үйсіндерде егіншілік болғанына айғақ [ ]. Үйсіндерге қатысты Қазақстандағы археологиялық зерттеулер олардың егіншілікпен шұғылданғандығын (астық және басқа егіс дақылдары, сондай-ақ қола орақ, диірмен тас, тастан жасалған қол диірмен, т.б. астық өңдеу құралдары табылғандығы арқылы) дәлелдеп отыр [ ]. Қазақстан мен АҚШ ғалымдары бірлесе отырып жүргізген археологиялық қазба жұмыстарының Талғардың батыс - солтүстігіндегі Түзусайдан тапқандары мұны тіпті растай түседі [ ]. Егінге қолайлы жер жаннаты Жетісудағы үйсіндер түгіл, олардан әлдеқайда солтүстікте жатқан, негізінен малшылыққа жайлы өңірдегі Ғұн қағанатындағы тайпалар да егін еккен. Оған сол «Ханьнаманың» өзіндегі “Жауди патша тұсында, Лю Жиею патшаның құзырына хат жолдап: ‘Ғұндар Касиға (Жүйчыға, қазіргі Тұрпан маңы. - С. Ж.) тың игеруші атты жасақтар жіберді...’ деуі”, “Ғұндар тың игеретін төрт мың атты әскерін Касиға тағы жіберген... Толассыз бірнеше ай бойы жауған қар-жаңбырдан ғұндардың малдары қырылып, еліне оба таралды. Астығы пысбай қалды” дегендер-ақ дәлел. Уаң Биңхуалар ғұндарда қамбашы деген мансап болғанын айта келіп, “Бұл мансап ғұндарда егін шаруашылығының белгілі көлем алғанын түсіндіреді” дейді. Мұндайда Үйсін елінде егіншіліктің ғұндардың солтүстіктегі тайпаларынан да тәуір дамығанына сене беріңіз.
Меніңше де «Ханьнама. Үйсін баянындағы» сөздің бәрін дұрысқа жатқыза беру келіспейді. Ондағы үйсіндерді “ағаш шаншымайды” дегенінің өзі де біржақтылы сөз. Үйсін байлары егінге құлдарын салады және ол байлар жұртынан аулақтағы, “шыбын-шіркейлі”, “құл- күңдер жатағы” саналады. Әуелі, бертінгі ғасырларға шейін, қазақ ішіндегі қыстауынан ұзап шыға алмайтын, өзге үш маусымның рахатын көре алмайтындар төмен жік, жатақ саналып келгені белгілі. Ол ғадеттің беті қайтқан бергі заманда да, дихан қазақтардың бір талайы жазғытұрым қыстау маңына егінін егіп тастап жайлауға шығып кететін, күзде бір-ақ келіп орып алатын ғадетін бертінге шейін жалғастырды. 2000 жылдың арысындағы үйсіндер де шетелдік қонақтарын не ғұрлым тәуір тұстарында қабылдайтын шығар-ау. Түзу келіп-кетіп жүрген Хән елші, арқыштарының жатақтар жағына ат ізін сала алуы да, Үйсін жерін түгел шарлап шығуы да мүмкін емес. Мүмкін күнбиге жайлауда кезіккен Жаң Чян олардың егіндігін көрмеген де болар. Ал, фактілер үйсіндерде егіншілік те болғанын дәлелдеп отыр. “Кеңестер Одағындағы Үйсін регионына жүргізілген археологиялық жұмыстардың дәлелдеуінше, үйсіндердің егіншілігі негізінен өзен, көл жағалауларында болған. Ақтас қыстауындағы археологиялық жұмыстар үйсіндердің сол кездегі диқаншылық арықтарын және ауданы 36 дан 150 шаршы метрге дейінгі жеміс бақшасының орнын тауып отыр. Бұл Үйсінде суармалы егіншілік болғанын дәлелдейді. Олардың бидай, қонақ, тары сықылды дақылдарды өндіргенін, оны дөңгелек диірмен таспен өңдеп істеткенін аңғартады. Істетушілер қол тиірменнің үстіңгі тасын тесіп, оған ұстайтын тұтқа да орнатқан. Бұл орыннан бұдан басқа қола орақ,... сықылдылар да шықты” [ ].
Үйсіндегі егіншілік, бағбаншылық, терімшілік атаулылардың келу көзін тек сыртқа ғана және сыртқа болғанда тек бір көзге ғана тірей салу да әділдік болмайды. Бұл шаруашылықтың түп көзі, ең алдымен, олардың арғы ата-бабалары және жерлестері саналған сақтарда және онікіне мұрагерлік еткен өздерінде жатыр. Одан қала берсе ғана өзгеден үйренді деген жөн. Бұл үйренудің де ең басын қасындағы (мысалы, Аму мен Сыр бойындағы) елдерден көрсеткен қисынды, әрине. Сосын ғана лайықты дәрежеде өзгеге кезек келмек.
3. Қолөнер кәсібі. Ұлы Дала тұрғындарының б.з.д. бірінші мыңжылдықтың өзінде–ақ өнерлі болғанына сол заманның тарихшысы Геродоттың «тарих» дейтін еңбегі арқылы Сақ-скиф ақсүйектері «Құдай берген алтын бұйымдарды игілікке жаратып отыр. Олар белін алтын белбеумен буынады, өлген адамды жерлегенде алтын бұйымдарды қоса көмеді» деп жазуы айғақ. Үйсіндер - солардың мұрагерлері. Адамзат тарихындағы қола дәуірінен соңғы, аса маңызды (жанжақтылы зор өзгерістерді әкелген, заттық мәдениетке негіз болған) темір дәуірінің Ұлы Далалықтардағы тарихы да зерделеуді, ескеруді қажет етеді. Бұл кез - шикізаттан алғашқы тәсілмен (мысалы Үйсін ұлысына тым алыс емес Кіші Азиядағы Хетт тайпаларының үрлеу әдісімен) темір ала бастағанына 1300 жылдай болған шақ. Аса абыройлы ғалымдардың қолынан шыққан әдебиеттер “Ерте темір дәуірі б.з.д. Ⅷ-Ⅶ ғасырлардан бастап... б.з. Ⅵ ғасырына дейінгі уақытты қамтиды... Ерте темір дәуірінде суармалы егіншілікке негізделген көнешығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Солтүстік Африка, т.б.) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаю үдерістері жедел қарқынмен дамыды... Далалық тұрғындар қоғамы бұрынғыға қарағанда ерекше қарқынмен дамыды, металл өндірісі, сауда айырбасы гүлденді... Ерте темір дәуірінің соңын алатын уақытты, яғни скиф-сақ дәуірінен кейін келетін кезеңді ғылымда ғұн-сармат дәуірі деп атау қалыптасқан (б.з.д. Ⅲ- б.з. Ⅴ ғасырлары). Бұл кезде тарих сахнасына жойқын өзгерістер шықты” [ ]. “Дүниеде ең ерте, мөлшермен б.з.д. 1400 жылдары, темір шығарған хет (赫梯) хандығы. Жұңгодағы өңірдің дені б.з.д. Ⅴ ғасырда темір қаруларды қолдана бастады”[ ] дейді.
Ұлы Далалықтардың, әсіресе үйсіндердің темір өндіруді қашан игергенін, өзі таппай, өзгеден үйренсе қашан, қай жақтан (хеттерден бе, жоқ әлде Жұңгодан ба?), қалай үйренгенін тәптішті зерделеу керек. Зерделемей тұрып, “өзгеден үйренген”, тіпті “өзге елден жай игерген” дей салу Ұлы Дала мәдениетіне жеңіл қарайтын көне ойдың жемісі болып қалар.
“Сөз теңізі” (“辞海”): “Түрік - ертедегі ұлттар аты. Кең мағынада Түрік - Теле сықылды тайпалар, тар мағынада - Түрік қағанаты. Б.з. Ⅵ ғасырында Алтайдың оңтүстігінде көшпенді еді. Көсемінің тегі (фамилиясы) Ашына (阿史那) болатын. Алтайдың пошымы дулығаға (соғыста басқа киетін жабдық - доумоу, 兜鍪- С. Ж.) ұқсайтындықтан түрік (тужө, 突厥. – С.Ж.) атанып кетті. Басында нөнендердің (жужан, роуран, 柔然. – С.Ж.) теміршісі (锻工) еді” дейді. Бұдан түрік тайпаларының (соның ішінде үйсіндердің) темірді өзгелерден тым жай игермегені байқалып тұр.
Расында да, Үйсін ұлысының қолөнер кәсібі (метал қорыту және одан әр алуан дүниелрді жасау, керамикалық нәрселерді өндіру, жүн тоқу, ыдыс-аяқ пен әшекей не жасану бұйымдарын дайындау, т.б. лар) едәуір көлемге ие бола дамыған. Ол тек отбасылық қосымша кәсіп қана болып қалмай, кәдімгідей өнеркәсіп деңгейіне өркендеген. Бұл арада, өзге мәдениеттері сықылды, Үйсін қолөнерінің де оның алдындағы Сақ қолөнерінің сабақтастықпен жалғасуы екенін баса айтуға тиістіміз. Үйсін ата-бабаларының - сақтардың қолөнер жағында да мықты болғанын археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр. Оны төмендегі суреттерде тұрған өнери деңгей тіпті де дәлелдей түседі [Төмендегі суреттерде Құты, сырғалар көрсетілген. Ұлы Даланың орта шенінен яғни Солтүстік Қазақстан мен Оңтүстік Сібір жақтан археологтар тапқан ежелгі сақтардың ыдыстары мен бұйымдары (б.з.д. Ⅳ ғасыр)].
Әрине үйсіндер сақтардың ұрпағы ретінде ата-бабаларының осы деңгейдегі жоғары дәрежелі өнеріне мұрагерлік етті және оны одан ары дамыта да берді. Ежелгі үйсіндерді зерттеуші ғалымдар былай дейді: “Қолөнеркәсібі - Үйсін қоғамында аса келелі маңыз алған тағы бір өндіріс саласы болып саналады. Археологиялық материалдарға қарағанда және жазба деректерге негізделгенде бұл тұста оларда металл қорыту, қыш ыдыстар жасау, жүн тоқыма кәсібі, сүйек-мүйіз өңдеу өнері болды. Металл қорыту - үйсіндердің басты қолөнер өндіріс саласы болып есептеледі... Олардан күнделікті тұрмыста пайдаланылатын пышақ, біз және т.б. соғылған түрен, жебе масағы сықылды заттар да табылды. Қоладан жасалған біз, телпек, сәндік бұйым сияқтылар да шықты. Бейіттің төрт қабырғасы мен ақым ағаштарын мәнерлеу іздерінен металдан жасалған күрек, қашау және т.б. еңбек құралдарын қолданғандығы айқын байқалады. Сонымен қабат, тат басып шіріген қола бұйымдар және алтыннан жасалған сақина, сырға, сондай-ақ әр түрлі үлгідегі алтын жалатқан әшекейлі заттар табылды” [ ].
“Ежелгі үйсіндерде темірден, мыс пен қоладан еңбек құралдары, тұрмыс және табыну заттары – балталар мен шоттар, орақтар мен пышақтар, кішкене мехраптар мен шырағдандар, қару-жарақтар, қанжарлар мен жебелердің ұштары және сәндік заттар – білезіктер, сырғалар мен сақиналар жасалған....Зергерлік бұйымдары – алтын, мыс немесе қола сымнан бұрап жасалған, асыл тасты алқалары бар сырғалар, қола түйреуіштер болып келеді. ... Алматыға жақын жердегі Қарғалы қойнауынан табылған алтын бұйымдар ежелгі үйсіндердіңзергерлік өнерін мейлінше айқын сипаттайды. Табылған заттардың ішінде айыр өркешті түйенің мүсіні салынған екі жүзік, тау текелердің он мүсіні, адамды кеміріп жатқан тышқан бейнеленген сырға, көптеген қаптырмалар бар. Бұл заттардың барлығы алтыннан жасалып, перузадан өрнек салынған” .
Ғалымдар: “Метал қорыту - үйсіндердің негізгі қолөнер кәсіптік өндіріс саласы... Метал қорытудың, метал құрал жабдықтар жасаудың өзі бір қыдыру арнаулы өндіріс өнеріне саяды. Бұл өндіріс тәсілі ендігі жерде отбасылық қосымша кәсіптің қолөнеріне симас еді. Бұл тәсілдің малшаруашылығынан, егіншаруашылығынан дербес жаңа бір өндіріс саласы болып бөлініп шыққаны табиғи. Үйсіндердің метал қорытуда кен байлығын пайдаланған Тәңіртаудың батыс сілемінде қола, мыс, темір рудалар байлығы мол. Бұл туралы тарихи материалдарда жазба деректер бар” [ ] немесе Үйсін “қабырларынан байқалған темір құралдардың өте жалпыласқаны байқалады. Мысалы темірден істелген қанжар, қылыш, бәкі, пышақ, балға, соқа сықылдылар” [ ] деп отыр.
Шынында да, біз сөз қозғап отырған б.з.д. Ⅲ - І ғасырларда, Үйсін ұлысы ғана емес, сақтардың бұл өңірдегі ұрпағын билеген Ұлы Ғұн қағанаты тұтастай темір мәдениеті сатысында болатын. Бұл туралы Лин Ган: “Ғұндар шаңырақ көтерген б.з.д. Ⅲ ғасырда, олар игерген басты еңбек құралы, мыс емес темір болатын. Мемлекет іші-сыртындағы неше ондаған жылдық археологиялық қазбалар толып жатқан бұған қатысты материалдық фактілермен қамдап отыр” [ ] деп өте дұрыс айтқан, сондай-ақ ол 1979 жылы Жұңго Ішкі Моңғолиясынан табылған, б.з.д. Ⅴ-Ⅲ ғасырларға тән алуан түрлі темір қарулар сықылды талай мысалдарды көрсеткен. Ғұн қағанатының құрамында болған Үйсіннің бұл қағанат ішінде озық өрелі екені, соған сай ондық темір мәдениетті ыспаттайтын археологиялық табыстардың мол екені беп белгілі. Бұл негізінен Бегазы-Дәндібай заманынан бастау алады. Қазір кеңінен танымал болып отырған Пазырық, Берел, Шілікті, Бесшатыр, Тасмола, Есік, Қырықоба, Қызылүйік, т.б. ескерткіштерден шыққан дүниелер мұны тіпті дәлелдей түседі. Профессор Су Бейхайша айтқанда, “Алтайдағы Тұяқтының (Тұйықтың шығар. - С. Ж.) ежелгі молаларынан шыққан жүген ауыздықтарының бәрінің шығырығы бар. Оның төртеуі темірден соғылған, тек біреуі ғана қоладан құйылған. Бұл б.з.д. Ⅵ ғасырда жалпыласқан сақ темір ауыздықтарына мүлде ұқсайды... Б.з.д. Ⅴ-Ⅲ ғасырлардағы Алтай өңірінде жарыққа шыққан жаңа тұрпатты қару-жарақтар Енисей бойындағылардан бұрын пайда болды. (ШҰАР ІҚАО Нылқы ауданы Қас өзені бойындағы Нұра сайынан табылған мыс кенінің қалдықтарын ескеріңіз). Оны қорыту өнері де тез жақсарып, батыстағы скифтер мен иран-сакалардың қару - жарақ жасау әдістеріне ұқсап кеткен” [ ]. Бұл дәуірде, шынында да жоғарыда Лин Ган айтқандай, “олар игерген басты еңбек құралы, мыс емес темір болатын”. Үйсіндер осының белортасында жүрді. Демек, ең алдымен, үйсіндер темір өндіру мен одан пайдалануды біз сөз қып отырған кезеңнен (б.з.д. Ⅱ-Ⅰ ғасырлардан) неше жүз жыл бұрын игерген ата-бабалырынан үйренді және дамытты. Сосын, өзге елдермен ауыс-түйіс жасады десек, ол және жалқы емес көп векторлы болды. Жұңгомен де, Иран, Қосөзен, Кіші Азия, т.б. жақтармен де байланыс жасады. Үйсіндердің және сол тектес түрік тайпаларының бір ұрпағының - Алтайдағы түрік тайпаларының өзі бағынышты болған тайпаларға темірші болып беруі де талайды ұғындырады [Жоғарыдағы сурет: ҚХР Іле өңірінде жүргізілген археологиялық қазу жұмысы барысында, Өртекестен (Моңғолкүреден) шыққан ежелгі үйсіндердің жақұтты, әшекейлі, қақпақты құтысы].
Үйсіндердің оның алдындағы сатыларды нық-нық басып өткеніне де дау жоқ. ЖХР Іле аймағы Нылқы ауданының оңтүстігіндегі 3 шақырым жерде жатқан, Нұра сайындағы, ежелгі (б.з.д. 500 жылдың) мыс кені талайды түсіндіреді [ ]. Бұл кенге жасалған зерттеу ол жерде кенді (5 м кеңдікпен 20 мтер еңдікке шейін) қазу мен қорыту жұмыстарының қатар жүргенін айғақтап отыр. Кеннің қазу орнынан қажетті тас құралдар, ағаштар, т.б. дүниелер шыққан. Қорыту орны да соған таяу жазық жерде. Мұнда отын, көмірлерден сырт, мыс құрамы 60 пайызға шейін баратын кентастар да жатыр. Соған қарағанда бұл өте сирек кезігетін құрамы бай, қамтымы жоғары кен болған. Демек, үйсіндер ғана емес, олардың арғы ата бабалары да қола мәдениетінен, соның ішінде кен көзін табу, ашу, таңдау, тасу, қорыту, өңдеу саласынан да едәуір деңгейге көтерілген екен. Бергі сөз болып отырған заманға келгенде, сақ ұрпақтарының, соның ішінде үйсіндердің ол өнерге мұрагерлік етіп, тіпті дамытқаны шындық. Іле дариясының басындағы Күнес ауданынан табылған (жүгіне отырған, шошақ бөрікті, тұрқы 40 см келетін) сарбаздың (суретке қараңыз) қола мүсіні мен Іленің сол жағасынан (Шапшал ауданынан) шыққан (тіктөртбұрышты, сирақты, ұзындығы 76 см келетін) қола табақ [ ] сақтар мен үйсіндердің метал өңдеу өнерінің арғы ғасырларда-ақ недәуір өрлегеніне көп айғақтың бірі бола алады. Бұл туралы өзге ғалымдар да “Үйсін обаларынан табылған сәндік бұйымдардағы... суреттер,... ерттеулі атты ұстап тұрған адам мүсіні қойылған шамдалдар тым тамаша. Әйелдердің әшекейлі бұйымдарына түйелікөш, әр алуан құс бейнелері нақышталған. Бұлар өте әсем. Күнес ауданынан табылған cарбаз мүсіні[ ]Үйсін өнерінің даму деңгейін дәлелдейді” [ ] деп, бұл пікірімізді құптай түседі.
Уаң Биңхуалардың археологиялық жұмыстарының нәтижесіне қарағанда, үйсіндердің қорымдарында, ежір бұйымдар жаппай бірге көмілген екен. Бұл үш кезеңді бастан кешірген сықылды:
А. Алғашқы кезеңдегі қолдан дөрекі жасалған саз балшық ежірлер.
Ә. Орта кезеңдегі қолдан жасалған, бірақ білдекпен мәнерленген, едәуір нығыз әрі майда, нәзік, пішіні де әжептәуір жүйеге түскен ежір дүниелер (табақ, шұңғыл тегеш, т.б.).
Б. Соңғы кезеңдегі дами түскен, білдекпен жасалған, пішіні толық жүйеге түсіп, сындарланған, сұңғат деңгейдегі, бабымен өртелген керамикалық бұйымдар. Бұл тұста керамикалық бұйымдарды жасау отбасылық қосалқы өндіріс санатындағы күйден өз алдына бөлек жаңа қолөнеркісіптік өндіріс сатысына көтерілген көрінеді.
“Осы кездегі ыдыстар ішінде мүлде ерекше қауашақ пішінді ыдыстар да бар. Бұл ыдыстардың мойны жіңішке, аузы тар, иығы кең, бүйірі шығыңқы, түп жағы дөңгелек, екі иығына дөңес тұтқа салынған. Шәйнектің жалпы тұлғасы қауашақ секілденгенімен, бір жақ бүйірі дөңес, енді бір жағы жалпақ. Бұл ол ыдыстарды қанжығаға байлап жүретін, керегеге іліп қоятын, арқалайтын ыдыстар екенін түсіндіреді[ ]. Қазіргі малшылардың киіз үйлерінде де осы тектес ыдыстардың ілулі тұрғанын көретініміз қызығарлық-ақ. Бұл екеуінің жасалу форымы бүкілдей ұқсайды. Бірақ қазіргі торсықтар фарфордан емес, теріден жасалған. Оған су немесе ақ құйылады. Демек бұл ыдыстар екі мың жылдан бері мұра болып келген, төтенше ұзақ тарихқа ие”[ ]. Бұдан біз, өз заманындағы Үйсін өнері жайлы мәлімет алып қана қоймай, бүгінгі қазақтардың сол үйсіндер ұрпағы екеніне де тағы бір фактіні байқаймыз.
Әрине жүн мен тері өңдеу кәсібі жартылай көшпелі ұлыстар өмірінде аса маңызды орын ұстаған. Күмбез пішінді киіз үйлер олардың негізгі баспанасы іспетті. Лю Шижюн ханша назалы көңілмен жазған «Аққу жырында» “күмбезденген үйлері, қабырғасы - туырлық” деп үйсіндердің киіз үйлерін айтқан ғой. Уаң Биңхуаларша айтқанда, “Киіз үйден жел де, жаңбыр да өтпейді. Көшіп-қонуға оңтайлы. Көшпелі малшаруашылық өндірісі мен тұрмысының нақты ерекшелігіне қабағат үйлеседі; сондықтан ол күні бүгінге дейін малшылық өңірлердегі қалың қауымның өте ұнататын баспанасы болып келеді. Соның үшін киіз басу, оны білектеп пісіру малшы отбасыларының игеруге тиісті техникасы болып табылады... Лобнор, Құмыл және т.б. жерлерден табылған ерте заманғы жүн тоқыма бұйымдарына қарағанда, Шынжаң өңірінде жүн тоқыма өнерінің өте ұзақ тарихи дәстүрі бар. Ауасы ылғалды, жауын-шашыны көп болғандықтан, Іле өңіріндегі Үйсін қорымдарынан күні бүгінге дейін жүн тоқыма үлгілері табылған жоқ. Дегенмен киіздің тозыққан бопырлары ақымның астынан да, ағаш ақымдығының қабырғаларынан да кезігіп отыр. Үйсіндерде сол кездің өзінде жүн тоқыма өнерінің болғандығын нақты айтуға болады” [ ].
Н. Мұқаметханұлы “Ақтас-2 қытау-қонысын қазған кезде иірілген жіпті орап отырған айқыш-ұйқыш торласқан 4 тесігі бар сүйек қалақша табылған. Мұндайлар Үйсін елінде жүн тоқыма қолөнер кәсібінің айтарлықтай өркен жайғандығын және оның әлеуметтік қосымша кәсіпке айналғандығын байқатады” деп жаады..
Уаң Биңхуа мен Уаң Миңжылар: “Қорымдардан қазып алынған сырлы ыдыстардың сынығы және жібек тоқымалардың қалдығы сияқтылар үйсіндерде жібек пен сырлы бұйымдардың болғандығын аңғартады. Бұлар түгелімен Түнязы өңірінен (Жұңгодан. - С. Ж.) әкелінген тартулар немесе тауарлар болса керек. «Ханьнама. Үйсін баянында» Үйсінге ұзатылған Шижюн ханша мен Жиею ханшаның Хань үкіметі тартуға жіберген қыруар жібек бұйымдарын ала келгендігі жазылған. Моңғолкүреде жауын-шашын көп болғандықтан, бұл мәдени жәдігерліктер бізге жетпеді” деген екен. Қисыны бар. Олар да әкелген шығар, Жібек Жолымен керуентартқан саудагерлерден сатып та алған шығар. Өздері де тоқыған болар. Алайда сырлы ыдыстар өзінен шықпады деу қисынсыз. Өртекестің Бомасынан шыққан, алтын зері көздің жауын алатын, бетіне ұшқат гүлі жіппен тоқылған, өрнек жолына інжулер ұсталған, бүгінге жеткен тамтығының өзі 25/23 см келетін бұйым да, қызыл жақұт ұсталған алтын маска да, қызылжақұт ұсталған алтын көзе, т.б. сөзімізге айғақ .
Үйсіндерге алдымен өз өмірі, қала берді арғы сақтар мен бергі Ұлы Жібек жолын бойлаған ауыс-түйістер талайды үйреткен. “Қазбалардан табылған үш қырлы сүйек жебе масағы, тоқылған ши (өрнекті) сықылды материалдар сүйек өңдеу, ши тоқу өнерлерінің де болғандығын түсіндіреді”[ ]. Ал мұны Су Бейхай: “Үйсін қабырларынан қазып алынған үш қырлы жебе масағы, бойра сықылды материалдар сол кезде сүйек жабдықтар жасау, қамыс тоқу ( ши тоқу. - С. Ж.) өнерінің өркендегенін де түсіндіреді... Үйсіндердің қолөнер кәсібі едәуір жоғары деңгейге жеткен. Археологиялық қазбалардан шыққан алтын, күміс, мыс ыдыстардың бүйірінен әр алуан хайуанаттардың, әйелдердің қола шашқыстырғыштарынан құстардың, жүзік-сырғаларынан түйенің мүсінін көруге болады”[ ]деп мұны анағұрлым мықтайды.
Әрине мұндайдың бәрін түгел тізбелеудің қажеті шамалы.
4. Аңшылық, саятшылық, аушылығы. Бұл ол кездегі талай ұлтта әбден дамыған маңызды кәсіптердің бірі болды. Адам аз, жер кең ол заманда табиғат дүниесі бүгінгідей бұзылмаған, жануарлар әлемі мыңғырған күйде болатын. Күнделікті тіршілік үшін де, соғыстық азық-ауқатқа да аңшылық, саятшылық, аушылық қатты ес қататын. Оның үстіне Үйсін ұлысы тұрған Жетісуды кіндік еткен мекен мұндай ресурсқа тіптен бай-ды. Бұл тұстағы соғысқа аттанған қалың қол үшін ер азығы жолда-тын. Қосарға ат алса да, азыққа тұнияздықтардай тым көп мал айдамайтын.
Аңшылықтың жеке, топтық және қаумалап аулау (ұлық ау) түрлері Үйсіндерде кең етек алды. Мұның сонау сақтар кезінен келе жатқан шаруашылық екені бұл даладағы петроглифтерден айқын байқалады. Не не жыртқыш аңдар бар ол кезде аңшылық, саятшылық үшін көбінесе жүйрік ат, ұшқыр тазы, қыран құс, мықты қару қолданылған секілді. Петроглифтерден садақ пен сүңгі жиі көрінеді. Илин Сегалдың: “Жебе жасауға адамдар неше мың жыл уақыт жұмсады. Бастабында садаққа жебе істетпеді, қайта сүңгіні (дұрысы жыданы. - Ш.А.) пайдаланды. Соған орай, ол кезде садақты адам бойындай қып өте үлкен жасады”[ ] дегенінің жаны бар секілді. Алайда біз сөз етіп отырған заманда - петроглифтер түсірілген кезден 6-7 ғасыр өткен дәуірде үйсіндердің қару- жарағы замандастарынан қалыспайтын деңгейде мықтап дамыған болатын. Олардың садақтары өте серпімді, жебе масақтары недәуір үшкір, жақ тарту техникалары көп көтерілген-ді. Сүңгі мен найза да мықты қару саналатын. Мал бағуға төбеттерді, аң аулауға тазылар мен қыран құстарды салатын. Бұл бүгінгі қазақтарда мықтап жалғасуда және ондық қоғамдар да бар.
Өз аумағында үлкен дариялар мен көлдер болғасын, үйсіндерде тіршілік үшін аушылық та болды. Алайда балыққа, ауға, қайыққа байланысты деректер әзірше кезіге қойғаны жоқ.
5. Сауда-сатығы. Үйсін ұлысы Ұлы Дала жібек жолының өткелінде тұрғандықтан, өз заманына сай сауданың да базары болды дей аламыз. Оның үстіне қасындағы Соғды елі саудагерлері көп, саудаға шебер болғандықтан сынықтан басқаның бәрі жұғатыны рас. Үйсіндер Жетісуды кіндік еткен өңірге келуден бұрын Боғданы кіндік еткен аумақта (Тәңіртау мен Алтай арасында) тұрды дедік. Таулы Алтай өлкесін ерте темір дәуірінде мекендеген тайпалардың археологиялық мәдениеті (б.з.д.Ⅵ - Ⅲ ғасырлар), Еуразия археологиясындағы ерекше құбылыс саналған, “кезінде Руденко бұл мәдениеттің бүгінгі жалғастырушылары осы күнгі қазақ, қырғыз халықтары деген”, К. Ақышев, т.б. ғалымдар сақ мәдениетінің бірі деп, ал өзге ғалымдар байырғы түріктердің мәдениетіне жатады деп есептеген[ ] Пазырық - патша обаларындағы “көп шыққан қыш-ежір ыдыстар, алтын зейнет бұйымдар, өте-мөте Жұңгоның торғын-торқасы мен басқа да кездемелер, жады (нефрит, jade, қастас) бұйымдар, сырлы дүниелер, қола нәрселер, т.б. сол тұстағы Алтай сахарасында сауда мен айырбастың төтенше дамығанын, Жұңгодан Алтайға, Орта Азияға баратын жібек жолы әлдеқашан ашылғанын бейнелейді”. Бұдан ғасырлар аттағаннан кейінгі Үйсіндердің, батысы мен оңтүстігі түгіл, қиырдағы Жұңгомен де дипломатиялық–құдандалық байланыс орнатқандығынан, олармен айырбас саудасы жасалып тұрғаны белгілі.

АҚ ПАТШАНЫҢ САРАЙЫНДА БОЛҒАН АҚСАҚАЛДАР ҚАЗАҚ ДЕПУТАЦИЯЛАРЫ ЖӨНІНДЕ БІРЕР СӨЗ
Ресей патшалығымен Қазақ хандығы арасындағы қарым-қатынастар Тәуекел ханның тұсында басталған. Тәуекел 1594 жылдың аяғына таман Мәскеуге Құлмұхаммед биді елші ретінде аттандырады. Атақты би бұл сапарында біраз мәселелер төңірегінде сөз қозғаған.

Ресей патшалығымен Қазақ хандығы арасындағы қарым-қатынастар Тәуекел ханның тұсында басталған. Тәуекел 1594 жылдың аяғына таман Мәскеуге Құлмұхаммед биді елші ретінде аттандырады. Атақты би бұл сапарында біраз мәселелер төңірегінде сөз қозғаған. Ал осы кездесуді жалғастыру орыс патша тарапынан 1595 жылы қолға алынып, қазақ даласына Третьяк Чебуков жіберілгенімен қарым-қатынас жалғаспаған.

Ресей патшасы Федор Иванович 1595 жылдың наурыз айында Тәуекел ханның елшісімен бірге Вельямин Степановты қосып жібереді. Осы елшіліктен бастап қазақ-орыс арасындағы қатынастарда ілгері басушылық байқалады. 1694 жылы хан Тәуке І Петрге хат жазады. Мұнан кейін 1687-1697 жылдарда екі ел арасында сауда-саттық мәселелері қозғалған. 1772 жылы І Петр: «Всем азиатским странам и землям, – оная орда ключ и врата; и той рады причины оная орда потребна под россиской протеку... быть, чтобы только через их во всех азиатских странах комоникацею иметь и к Россиской стороне полезные способные меры взять» – деген. Дегенмен, І Петр қайтыс болғаннан кейін оның ойы іске аса қоймады.

Ойрат-жоңғарлар қазақ даласына көз тігіп, жаулап алу мақсатында үнемі шабуылдаумен болды. Бұл шапқыншылықтан көршілес орыс мемлекетімен толыққанды қатынас орнағанда ғана құтылатынын саралаған Әбілхайыр хан 1730 жылдың 8 қыркүйегінде Анна Иоановна патшайымға арнайы хат жазып, Сейітқұл, Құтлымбеттерді елшілікке аттандырады. Ал 1731 жылдың 7-10 қазанында Әбілхайыр ханның ордасына полковник Тевкелев бастаған Ресей елшілігінің келуі, онда 27 бидің Ресейге бодан боламыз деп ант қабылдағаны тарихтан белгілі.

Орыс патшалығы қазақ даласында үш орда, кейіннен дистанциялық (желілік), уездік, болыстық, т.б. басқару органдары арқылы өз биліктерін жүргізді. Қазақ жұртшылығы арасынан шыққан хандар, сұлтандар мен билер, батырларды өздеріне тартып, қызметтерін бағыттап отыруға тырысты. Алайда қазақтың белгілі билері орыс патшасы берген шен-шекпенін өз жұртының мақсаты үшін пайдаланды. Әрине, мұндай адамдар аз болатын. Ал патша генералдары мен ояз басшылары қазақ жұртшылығының беделді сұлтандары мен билерін және жекелеген батырларды патша сарайына шақырып, салтанатты қабылдауларды дүркін-дүркін жасап отырған. Патша бұл қабылдауларда біріншіден, Ресей патшалығының күш-қуатын көрсетуге тырысса, екіншіден, қазақ даласында билігі жүретін, өз жұртына айтқанын орындата алатын сұлтандар мен билерді уысынан шығармауға ұмтылды, үшіншіден, олардың ойларын білуге мол мүмкіндік туатынын есепке алып шақыртатын.

1828-1830 жылдарда шақыр­тылған Қарқаралы мен Көкшетау ішкі округінің билері император Николай Павловичтің қабылдауында болды. Олар: сұлтан Тұрсын Шыңғысов, Абылай Абасов, Құсбек Тәукин, Алшынбай Тіленшин, Шыңғыс Бөкеев т.б. еді. Бұлар осы қабылдауда негізінен шендерін өсіру мен айлықтарын көбейтуді сұраған көрінеді.

1847 жылы сұлтан, генерал-майор Баймағанбет Айшуақов бастаған қазақ зиялылары Мәскеу, Петербор қалаларында болып қайтқан.

Орта бөліктен: сұлтан Мұхамед­ғазы Шерғалиев;

Шығыс бөліктен: сұлтан Бабағали Мәтиев, Досмұхамед Әрменов;

Құрметті Ордалықтар – Батыс бөліктен: Би Қазы Сырымов, Майке Құлов;

1859 жылдың 3 тамызында ІІ Александрдың шақыртуы бойынша пристав Костромитиновпен бірге 13 адам жолға шығады. Олар 12 тамызда Нижний Новгордқа, одан соң Мәскеуге келеді. Қазақтардан құралған бұл үшінші делегация еді. 24 тамызда делегаттар Петерборға келіп жетіп, көрнекті жерлерін аралап, 9 қыркүйекте ІІ Александр патшаның қабылдауында болады. Патша өзінің арнайы жарлығымен Сырдария шебінен барған Тайпы және Тұрсынбай Бүркітбаевты Станислав лентасы, алтын медальмен марапаттайды. Бұл делегаттар 1859 жылдың 13 қыркүйегінде елге қайтып, жолда Мәскеу қаласында 7-9 күндей аялдап, Орынборға келеді.

Бұл патшаның астарлы саяса­тынан туындаған сапар екенін көзі ашық қазақ өкілдері көкірегіне түйіп қайтады. Осы қабылдау күндерінде Тайпы Жаңбыршин мен Тұрсынбай Бүркітбаевты патша мұрагерлері және ұлы князь Константин мен Николай, Михаил Николаев қабылдайды. Осында Ішкі істер министрі екеуіне де жоғарыда айтылған сыйлықтарды берген.

Жалпы 1849-1860 жылдар ара­лы­ғында патша қазақ өкілдерін 4 рет қабылдаған. Бұған әрдайым Орынбор мен Самара генерал-губернаторы А.А.Катенин мұрындық болып отырған.

1859 жылғы Петербор сапарына Орта бөліктен Орал даласының орта бөлігінің басқарушысы, подполковник Мұхамеджан Баймұхамедов, басқарушының орынбасары, жүзбасы сұлтан Ханғали Арыстанов, Шекті руының биі Есет Көтібаров барды.

Ал Шығыс бөлігінен – №53 дистанцияның бастығы, әскери старшина сұлтан Сүлеймен Жиһангеров, №21 дистанцияның бастығы, жүзбасы сұлтан Махмұт Жантөрин, Жаппас руының басқарушысы, жүзбасы Бермұхамед Құланбаев болды. Батыс бөліктен – батыс бөлік әкімінің көмекшісі, хорунжий Шолақ Айбасов, жүзбасы сұлтан Асфандияр Сүйеуғалин; Ішкі ордадан сұлтан Едіге Сүйінішқалиев, сұлтан Дәулеткерей Шығаев бар еді.

1859 жылдың 31 шілдесіндегі №240 қатынаста Тайпы Жаңбыршин мен Тұрсынбай Бүркітбаевтың жақын арада, басқа да ордалықтармен бірге Санкт-Петербургке аттанатынын, оларға Перовскідегі надворный кеңесші Осмоловский арқылы 50 сом күміс ақша бергенін жазады. Орынбор шекара комиссиясының бастығы, стас-советник В.Григорьев делегацияны бастап жүретін пристав Костромитиновке нұсқаулар берген.

Пристав Костромитинов өз кезе­гінде шекара комиссия бастығына қай жерге, қай күні келгеніне дейін хабарлап рапорт жіберген. 11 тамызда Нижний Новгордқа келгенін, 13-інде әрі қарай жолға шығатынын хабарласа, 17 тамызда делегацияның 16 тамыздан Мәскеуде екенін, 22-інде Петерборға қарай жолға шығып, 24 тамызда Санкт-Петербургқа аман-есен келіп, Владимирск бұрышы мен Нева даңғылындағы Москва қонақ үйінің №29,30,45,48 бөлмелеріне орналасқандарын жазған. Сондай-ақ ол Мәскеу мен Петербордағы қабылдаулар жайында қысқаша мәлімдеген. Пристав Костромитинов 13 қыркүйектегі рапортында астанадан Орынборға қарай жолға шыққанын, 17-де Мәскеуден шыққандарын назардан тыс қалдырмаған.

9052004abce1fe7c6b1c6577db27b785.jpg

1960 жылы Санкт-Петрборда патша қабылдауында блған Қазақ депутациясы

С.Бекшорин, М. Тәукин, Е.Қасымов, Б.Шегенов, М.Жантөрин, пристав

Л.Н.Плотинков, Е.Төлепов, Ә.Сейдалин, Ә.Мұңайтпасов, А.Бағанин.

Архив құжатында 8 қыркүйекте мәртебелі патшаның депутация мүшелеріне шен-шекпен беріп, марапаттағаны және оларға ақша бергені де жазылған. Мысалы, подполковник М.Баймұхамедов – полковник, сұлтан Ханғали Арыстановқа – есаул лауазымын берсе, батыр Есет Көтібаровты түтін салығынан босатқан. №53 дистанцияның бастығы, әскери старшина сұлтан Сүлеймен Жиһангеровке – подполковник, №21 дистанция бастығы, жүзбасы сұлтан Махмұд Жантөринге – есаул, Жаппас руының басқарушысы, жүзбасы Бермұхамед Құланбаевқа – есаул, Батыс бөлігінің басқарушысының көмекшісі Шолақ Айтбасовқа – хорунжий, есаул Асфандияр Сүйеуғалинге түтін пұл есебінен 500 сом күміс ақша беруді, сұлтан Едіге Сүйінішқалиевке – хорунжий, сұлтан Дәулеткерей Шығаевқа – хорунжий, жаппастың биі, хорунжий Тайпы Жаңбыршинге алтын медаль және Станислав лентасы берілген және осы марапатқа қыпшақ биі, хорунжий Тұрсынбай Бүркітбаев та ие болған.

1859 жылдың 2-5 қазан аралы­ғындағы Шекара комиссиясының шебін­де патша сарайынан оралған­дарды барар жеріне дейін жеткізу мәселелері де айтылған. Сонымен қатар сырдариялық билер: Тайпы Жаңбыршин, Тұрсынбай Бүркітбаевты жол қаражаты және тарантаспен қамтамасыз етіп, жолдағы пошта бекеттерінен тоқтаусыз ат ауыстырып алуына рұқсат берген пәрменді қағазды қоса берген. Сондай-ақ олармен ақшалай есептесуге де тапсырма берілген. Демек, барлық депутация өкілдеріне де осындай қамқорлықтар жасалғаны байқалады.

Аталған депутация өкілдері Нижний Новгородтағы үлкен жәрмеңкеге куә болады, Мәскеудегі (18 тамыздағы) әскери шеруді көрген. Петерборда қазақ делегациясын Қысқы сарай, Эрмитаж, Кунст-камера, басқа да сән-салтанаты келіскен орындарға апарған. Архив құжаттарының арасынан Ресей шенеуніктерінің бір-біріне жазысқан хаттарынан өкілдері жақтырмаушылық байқалып отырады.

Қарақұл Құлкенов, Құлназар Арыстановты өзімен бірге патша қабылдауына алып баруға рұқсат та сұраған және Есет Көтібаров өзінің генералға жазған бір қатынасында (25 сәуір 1859 жылғы) Орынбор генерал-губернаторына жазған өтінішінде Хиуалық қазақтардың тұрмысының нашарлығын айта отырып, өздерінің тұрмыс-тіршілігінен хабардар еткен. Есет батыр бұл мәлімдемеге өз мөрін, басқалары таңбаларын басқан.

Петерборда болғандардың арасында сырдариялық билер: Тайпы Жаңбыршин мен Тұрсынбай Бүркітбаевтың суретке түспей қалуы осы мезетте басқа ведомстволарда болғандығынан деп қарау керек сияқты.

Тайпы Жаңбыршин

Тайпы Жаңбыршыұлы (Жаңбыршин) Жаппас руының Жылкелді, оның Мойнақ аталығынан ХІХ ғасырдың 20-жылдарында туып, 1877-1878 жылдары өмірден озса керек. Бидің есімі архив құжаттарында 1847-1850 жылдары көрініс береді. Қызылорда қаласының тұсында «Тайпы» атты құм-төбе бар. Бұл төбе би қыстауының орны.

Орыс офицері Бларамбергтің «Күнделіктер» атты еңбегінде Ақмешітке бара жатқан жолда Марал ишанды кездестіргенін, орыс әскерлерінің Қоқан бекінісіне бара жатқанын хабарлаған Тайпы екенін жазып қалдырған.

Т.Жаңбыршиннің 1858 жылдың 23 маусымында өзінің қарамағындағы шаңырақтардан түтін пұл жиналғаны туралы мөрін басып, хабарлаған мәліметі кездесті. Сондай-ақ Тайпы 1861-1863 жылдарда ашылған Перовскі фортындағы пошта бекетін басқарған. Патша қабылдауында болған ол 1856 есаул, 1859 жылы Станислав лентасы және алтын медальмен марапатталады. Ал баласы Құрманайға (Құрман) хорунжий шені 1864 жылы Түркістанды алуға қатысқаны үшін беріледі. Ол 1905 жылдың 22 маусымында Шағанда өмірден өтеді. Бұл турасында «Туркестанские ведомства» газетінде оны жерлеуге көп жерден адамдар келіп қатысқаны жайлы жазылған. Демек Құрманай да әкесі Тайпы сияқты ел билеген азамат – тұлға болғанын көреміз.

Тұрсынбай Бүркітбайұлы

Т.Бүркітбайұлы 1830-1853 жылдарда қоқандықтардан датқа атағын алса, Ресей өкіметі мен қазақ жұртшылығы би деп атаған. Нақтыласақ, орыс патшалығы 1855 жылы зауряд-хорунжий атағын берсе, 1859 жылы иыққа тағатын Станислав лентасы және алтын медальмен марапаттаған. Жалпы, Т.Бүркітбаевтың ел билігіне араласуы ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарында басталған. Ал Сырдария шебінің құжаттарында оның есімі 1840 жылдардан бастап көрініс береді. Тұрсынбай би туралы түрлі жазбаларда оның іс-әрекеті, жаз жайлауы мен қыс қыстауы, басқа да жазылымдар 1853, 1861 жылдардағы мұрағат құжаттарында кездеседі. 1859 жылдың 15 мамырында Перовскі форты комендантына екі баркаспен отын өткізгені де айтылған.

Патша қабылдауына қазақ даласынан 1859 жылдың 3 тамызында ІІ Александрдің шақыртуы бойынша 13 адам жолға шығады.

Аталған делегацияны пристав Л.Н.Плотников пен Ә.Сейдалин бастап жүрген. Орынбор казактарының басқарушысы В.Григорьев делегация басшысы Плотниковке нұсқау-ереже беріп, олардың қатаң сақталуын тәптіштеп жазыпты. Сондай-ақ өкілдерге қажетті тарантас, дәрі-дәрмек, жол-қаражат шығындарын есептеп, жалпы шығын 5210 сом, 82 тиынды құрайтынын назардан тыс қалдырмаған. Осы жазбалардан бір байқалатын жағдай, патша қабылдауында болатын қазақ сұлтандары мен билері қатаң сүзгіден өткен. Өйткені 1860 жылдың 4 сәуіріндегі генерал-майор Данзастың жазбасында сұлтандар Бөрі мен Елікей Қасымовтың Орал бекінісіне келгенін, енді оларды Петербор депутатциясына қосуды сұрағаны және Е.Қасымовтың патша қабылдауына баратынын сұлтанға жеткізген. Е.Қасымовпен бірге келген Бөрі сұлтанның бұл сапарға ілікпей қалған. Генерал-губернатор бұл жазбалардан басқа да осы жазда патша сарайына 10 адамның баратынын, оның екеуі Сырдария желісі (шебі) қазақтары екенін нақтылап жазған. Тіпті, оларға ұлттық киімдерімен баруға, жоқ болса тіктіртуге тапсырма береді. Бұл құжаттарда Петербор мен Мәскеудің көрнекті жерлерін аралатуды, Ресей патшалығының күш-қуатын көруге жағдай жасау туралы түрлі мәлімдемелер, рапорттарда кездесіп отырады.

Тархан және депутат атағы бар оралдық Ғұбайдолла Есенбаев хақында «Русский вестникте» «Қазақты дәріптеу» атты (1860 жыл, 30-том, №12 санында жарияланған – Т.Д.). мақалада казак Иосиф Железнов қазақтарды қатты сынға алады.

772d4d0034a024390f2129341d95e428.jpg

Петрборда болған сұлтандар мен билердің мөрлері

Павел Небольсин 25 күндей болған делегацияны мадақтап, Оралдық казактардың мұсылман қазақтарды қорлайтынын, ұрысатынын, тағы басқа жайларды сөз етеді. Осыған орай Иосиф Железнов 1860 жылдың 8 қазанындағы «Русский вестниктегі» (43-51 бб). «Киргизомания» атты мақаласында Павел Небольсиннің «Путешествующие киргизов» деген мақаласына сын тағып, авторды мінеген. Осы мақалаға орай С.Бабажанов «Русский вестникте» басылған «Қазақты дәріптеу» атты мақалаға қазақтың жауабы» деген мақаласында: «...Азамат Исенбаев көршінің жақсы бастамасына деп, Орал-Жайық қазақ мектебінің оқуын жақсарту үшін Столыпиннің атына 1000 сом күміс ақша жібереді. Осындай істен өрбіген қарапайым мәселе үшін азамат Железнов шүбә туғызып, азамат Исенбаевты масқаралап жазып отыр», – деп орнықты жауап беріп, И.Железновты тұқыртқан. Ал осы депутатция жайында Лев Плотников «Путешествие киргизов» («Русский вестник», ХХХ томында) қазақ делегациясын өзі бастап жүргенін айтады және қазақ сұлтандары мен билеріне жақсы мінездеме береді.

1859-1860 жылдардағы үшінші және төртінші Орынбор генерал-губернаторылығынан жасақталған қазақ депутатциясын (делегациясын –Т.Д.) Н.Костромитинов, Л.Плотников, П.Небольсин, С.Бабажанов, Ш.Уәлиханов, Романовский т.б. жазып қалдырса, фотограф А.Муренков пен А.Шпаковскийлер түсірген дейміз. А.Муренков түсірген суреттер 1860 жылдың 21 сәуірінде «Иллюстрация» журналының №115 санында басылған. Суреттің жоғарысында «Почетные киргизы из Зауральной степи и внутренней орды, посланные в 1859 году Петербург, для представления к Высочайшему двору» делінсе, астыңғы жағында суреттегілердің есімдері жазылған.

Л.Н. Плотников Ш.Уәлихановпен кездесуі жайлы жазған (Орынборда Т.Д.) мақаласында Е.Төлеповті алшын биі деп жазса, кейбір зерттеушілер алшын руынан деп атаған. Шындығында, Есет Төлепов алаша руының Аманқұл бөлімінен тарайтын ұрпақ. Бейіті Қызылорда облысы, бұрынғы Тереңөзек ауданындағы «Шаған» елді мекенінде. Ұрпақтары да сонда тұрады. Ел аузында оның ірі кісі болғаны айтылады.

Орынбор-Самара генерал-губернаторының ұсынысымен кезекті Петербор сапарына іріктеу кезінде С.Бекшоринді тездетіп Орынборға жеткізуді Сырдария желісінің бастығы генерал-майор Данзас тапсырған (1860 ж., 1 маусым) және 13 шілдедегі №816 қатынасында соңғы нұсқаулар да берген.

1862-1863 жылдары Перовскі мен Қазалы уездерінде Орскі мен Орынборға қатынасты жақсарту мақсатында ат пошта бекеттері ашылған. №1 фортпен Бекбау арасындағы бекетті С.Бекшорин басқарған. 1862 жылы 70 жігітімен қоқандықтармен ұрысқа қатысқан.

Пристав Л.Н. Плотников жолбас­шылық жасаған төртінші депутация құрамында болған Сырдариялық бидің бірі Сердалы Бекшорин 1860 жылдың маусымындағы жол сапарында көп нәрсеге көз жеткізіп, елге оралған. Эрмитаж, патша сарайы т.б.жерлерде болып, көкірегіне көп нәрсені түйеді. 1860 жылғы депутатция жайлы арнайы мақала жазған (1860 жылғы, қараша, Орынбор) Л.Н. Плотников төртінші депутатция құрамын нақтылап, олардың қай өңірден, қай рудан екенін жазған.

Осы мақаласында пристав : «...Сырдарияның билері Есет Төлепов пен Сердалы Бекшориннің екеуі де аса қабілетті адамдар. Алдашпен құрдас, нағыз қырғыздар, біріншісі сауатсыз болғанмен, екіншісінің қырғызша сауаты бар және өте қызыққұмар, не көрсе соның суретін салатын, теміржол бойымен жүріп өтсе – жол мен локомотивті салып, вагондарын артына тізеді, Эрмитажда болып қайтса – «Помпейдің ақырғы күнін» оймен көшіруге бас қоятын», – деп Сердалы бидің жалпы қабілетін оның ішінде суретшілік қабілетінен мол хабар берген. Сонау 1860 жылға орыс шенеунігі мен Шоқан Уәлихановтың хаты мен мақаласына жүз жыл толғанда академик Әлікей Марғұлан Сердалы Бекшориннің би болуымен қатар суретші болғанын дәлелдеді. Әлекеңнің «Шоқанның жаңадан табылған хаттары» («Жұлдыз» журналының 1960 жылдың №2 санында), сондай-ақ Өмірсейіт Шәріповтың, жазушы Әнуар Әлімжанов, журналистер Амантай Сатаев, Әбілқайыр Спанов, Әмірхан Меңдеке, музейтанушы Марат Әбдешов, Сердалы бидің ұрпағы Қаражан Сердалиев көп еңбек сіңіріп, баба есімін қайта тірілтті.

Патша қабылдауларына Жетісу, Шығыс, Арқа өңірінен де сұлтандар мен билер қабылдауда болып тұрған. Бұл үрдіс 1917 жылға дейін жалғасса керек.

Архивтық құжаттар арасынан патша шенеуніктерінің сұлтан, болмаса билерге жанама, болмаса тікелей берген тапсырмалары мен нұсқаулары жиі кездеседі. Олар: Есет Көтібаров, Әзберген Мұңайтпасов, Елікей Қасымов т.б. жазылған хаттар мен қатынастар. Соның бірі генерал Дебудың сұлтан Елікей Қасымовқа тапсырмасы. Онда қалжыраған шалды құрта алмай отырғанын, қалайда оның көзін жоюды тапсырғаны нақпа-нақ жазылған. Осындай жағдайда екі оттың арасынан сытылып шығу, екінің бірінің қолынан келмеген. Тек елін, жерін, қазағының болашағын ойлаған саясаткер алымды сұлтандар мен билер ғана ауыр істерді тігісін жасырып шешіп отырған. Олардың істеріне баға бергенде сол кезеңнің көзімен қарап бағаласақ орынды болар демекпін.

Тынышбек Дайрабай,

зерттеуші, этнограф

ҰЛТ РУХЫН ОРНЫҚТЫРҒАН ҚАЛАМГЕР
16.01.2015 19:50 Айдана БЕГІМ, Астана 0227
Биыл Қазақстан жұрты үшін мерейтойлар жылы деуге болады.
Соның ішінде тоталитаризмнің бас бермес асау шағында-ақ көркем шығармасымен көкейдегіні айтып, ата тарихты жазып, ұлт рухын оятқан арда жазушы Ілияс Есенберлиннің 100 жылдығы да аталып өтуде. Күні кеше халықаралық Түркі академиясы жазушы мерейтойына орай, «Көркем шығармадағы тарихи шындық» атты жиын ұйымдастырды. Бұл басқосу Елбасы тапсырмасымен биыл кең көлемде аталып өтілетін Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына арналды.

Алқалы жиынға қаламгерлер мен ғалымдар, Парламент депутаттары, тарихшылар мен қоғам қайраткерлері және жазушының немересі Мағжан Есенберлин келді. Басқосуда сөз алғандар тілге тұсау салынған қиын кезеңде ұлт тарихын, оның ішінде Қазақ хандығы тұсындағы ел өмірін көркем шығармасы арқылы кейінгі ұрпаққа қалдыра білген жазушы шеберлігін сөз етті.

І.Есенберлин есімі аталғанда, әуелі қаламгердің «Көшпенділер» трилогиясы еске түседі. Әйтпесе, жазушы әдебиетте алғашында ақын ретінде танылған. Оның «Сұлтан», «Айша», «Біржан сал трагедиясы» атты дастандары, «Адамгершілік туралы жыр» өлеңдер жинағы жарық көрген. 60- жылдары проза жанрына бет бұрып, осы аяда сүбелі туындылар жазды. «Өзен жағасында», «Толқиды Есіл», «Адам туралы ән» хикаяттары, «Айқас», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Қаһар», «Алмас қылыш», «Алтын құс», «Жанталас», «Көлеңкеңмен қорғай жүр», «Аманат», «Махаббат мейрамы» романдары, «Көшпенділер», «Алтын орда» трилогиялары шын оқыр­манның жастанып оқитын шығармаларына айналды. Өйткені жазушының сүйекті шығармалары ұлы дала мәдениеті мен Қазақ хандығы туралы мол мағлұматқа толы болатын. Жазушы шығармалары әлемнің 30-ға жуық тіліне аударылды. Демек, оны әлем біледі, оқыған. Сол себепті биыл жазушы мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтеді. Бұл шараларға халықаралық Түркі академиясы да үлес қоспақ.

«Халықаралық Түркі академиясы Қазақ хандығының 550 жылдығын жыл бойы атап өтуді жоспарлап отыр. Қазақстанда ғана емес, Еуропа, АҚШ, Түркі мемлекеттерінде осыған қатысты елеулі шаралар өтеді және сол шаралардың барлығында да Ілияс Есенберлиннің аты аталатын болады» деді академия президенті Д.Қыдырәлі. Ол өз сөзінде Ілияс Есенберлинді кезінде Бек­маха­нов сынды алыптарымыз айыпталып жатқан тұста тыңнан түрен салып, үлкен тақырыптарды қозғап, тарихи сананы көтерген мұзжарғышқа балады.

Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы:

– Ілекеңнің мықтылығы сонда – ол көркем шығарма арқылы тарихи шындық­тың бетін алғашқы болып ашып берді. Оның шығармасы сондықтан да оқыла береді, зерттеле береді. Қазақ хан­дығының 550 жылдығы қарсаңында Ілекеңнің шығармалары қайта жаңғырады деген сенімдемін. Әрине, кезінде жазу­шының «Қаһар» шығармасы қоғамда біраз дау тудырды. Оған қарсы мақалалар да жазылды. Бірақ соған қарамастан, уақыт өте І.Есенберлиннің шығармалары оң баға алды.

Жабал ЕРҒАЛИЕВ, жазушы, Парламент Сенатының депутаты:

– Есенберлиннің «Қаһар», «Көш­пенділер» шығармалары – қазақ-совет әдебиетіндегі «Абай жолынан» кейінгі ары, абыройы биік тұрған шығарма. Біз Арк­тиканың мұзына алғашқы болып шыққан Есенберлиннің еңбегін, қайраткерлігін, ұлтжандылығын бірінші кезекте айтуымыз керек. Бір жарым жыл бұрын Парламентте І.Есенберлиннің 100 жылдығын ЮНЕСКО деңгейінде атап өту туралы бастама көтерілді. Сол қаулы қабылданып, бүгін осындай үлкен іс-шараның өтуі мені қуантып отыр. І.Есенберлиннің Атбасар қаласында туғанын жақсы білесіздер. Атбасар кешегі тыңның қақпасы емес, Есенберлиндей ұлы тұлғаны дүниеге алып келген, қалың тарих жатқан жер. Сон­дықтан Ілекеңнің 100 жылдығы қарсаңында қазақ зиялылары осы өңірде үлкен мәдени, тарихи жұмыстарды ұйымдастыруымыз керек.

Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ, жазушы-ғалым, Мемлекеттік сыйлықтың иегері:

– Мен Ілекеңді көрмеген адаммын. Бірақ оның «Қаһар» шығармасы шыққанда, сатып алып, бас алмай оқығаным есімде. Түнімен көз ілмей оқып, ертеңінде дүкеннен он данасын сатып алып, дос­тарыма таратып берген болатынмын. Менің ойымша, сол уақытта көп адам осылай жасады. Себебі сол уақытта қазақ қоғамы ұлттық құнары бар шығармаларға зәру-тін. Жалпы, осы шығарма қазақ қоғамына мықтап ой салды, «қазақ қайдан шықты, қандай болдық?» деген сұрақ көпшілікті мазалай бастаған-ды. Осы туынды кейін де көптеген тарихи шығар­маның дүниеге келуіне, жазушы, тарих­шылардың осы тақырыпқа қалам тербеуіне жол ашты.

Құныпия АЛПЫСБАЕВ, филология ғылымдарының докторы, профессор:

– Қазақ хандығының тарихы соңғы 30-40 жылда Ілияс Есенберлиннің есімімен байланыса аталып келді. Өйткені кеңес кезінде, тарихты шынайы жазуға мүмкіндік болмаған кезде, Ілекең көркем шығармамен болса да ұлттың өткенін тарих қойнауынан шығарып берді. Ұлттық болмысты, ұлттық сананы ұлттың бойына сіңіруді мақсат тұтқан І.Есенберлин тың тақырыпқа барды. Оның «Қаһар» шығармасы қоғамда үлкен сілкініс тудырды. Қазақ тарихы 17-жылдан басталады деген жалған қағиданың сеңін бұзып, көбесін сөкті.

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (14)

5. ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Үйсіндердің қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығы да, тындырған жұмыстары мен өзіндік ерекшеліктері де, әр саладағы жетілу деңгейі де, т.б. оның мәдениетіне есеп. Үйсін ұлысының жоғарыда аталған қысқаша тарихы да, түзімі де, экономикасы да оның мәдениетін аңғартпайды емес. Өйткені оның бәрі - Үйсін рухани әлемінің заттануы, сыртқы көрінісі. Сөз болғалы тұрған бұл Үйсін мәдениеті - б.з.д. Ⅱ - Ⅰ ғасырлардағы үйсіндердің материалдық (заттық) және рухани (бейзаттық) даму деңгейі.
Бұл кездегі үйсін мәдениеті - оның алдындағы сақ мәдениетінің табиғи жалғасы дегенді айтқамыз. Бұл арадағы мәдени сабақтастық әсте естен шықпауға тиісті.
Жақып Мырзахановтың Үйсін ұлысының мәдениет деңгейі туралы бір қисынды талдауы бар. Ол онда былай деген болатын: “Үйсін елінің астанасы Шығудың өз заманында Жібек Жолы саудасында маңызды орын ұстағаны күмәнсіз (демек бұл мәдени ауыс-түйістің қайнаған алаңы болды. - С. Ж.). Осы қаладағы (немесе қала төңерегіндегі) қарапайым бұқара Үйсін шонжарларын астықпен қамдап отырған (Әрине. Бұл егіншілікке құл-күңдерді салды деген күнде де, әйтеуір егіншілік, бағбаншылық мәдениетінің болғандығы даусыз. Оны жоғарыда да дәлелдедік. - С. Ж.). ‘Бұл ел жылқылы келеді. Байларында 4-5 мыңнан жылқы мыңғырады (Демек таптық қоғам қалыптасып, феодалдық қоғамға өткен. - С. Ж.), халқы қырыс, обыр келеді (Демек сауда, пайда, қор жию, т.б. жақтарға ысылған. - С. Ж.). Сенімсіздік істегендерге қатты өшігеді, ұры-қарысы көп (Демек недәуір күрделі қоғам. - С. Ж.), ең күшті мемлекет’ деп жазылуы («Хән әулеті тарихы. Батыс өңір шежіресі» дегенде. – С.Ж.) Үйсін қоғамында таптық қатынастар айқын, мемлекеттік билік органы күшті екенін, ел ішіндегі бөлшектенуге де, сырттан келетін шапқыншылыққа да төтеп беретін құдіреті бар екенін дәлелдейді. Оның үстіне үлкен байларының болуы, ‘ең күшті мемлекет’ деп жазылуы Үйсін мәдениетінің өз дәуіріне сай биік өреге көтерілгенін дәлелдейді. Үйсіндердің мәдениетін сақ мәдениетінен төмен мөлшерлеу ғылыми жақтан табан тірей алмаса керек”[ ]. Ал, мен Үйсін мәдениеті оның алдындағы Сақ тайпалары мәдениетінен жоғары дей аламын. Өйткені қалыпты жағдайдағы кез келген этностың мәдениеті заманның ілгерілеуіне ілесе дамиды, ұрпақтан ұрпақ сөзсіз озады. Бұл адамзат тарихының ақиқаты. Б.з.д. Ⅲ-Ⅰғасырларынан бұрын Ұлы Далада өмір сүрген сақ тайпаларын әрі Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Алан елдерінен мүлде бөлек санау, әрі оларды өзге жұртқа бар мәдениетін түк қалтырмай алып кеткенге есептеу, сөйтіп Үйсін сықылдыларды ғана емес, бұл региондағы бүгінгілерді де тарихи тамырынан айыруға ұмтылу, егер еуроцентризм мен шығысцентризм болмаған күнде, өзге жат пиғыл саналар еді.
Үйсін мәдениеті жайлы сөзді рухани әлемге қатысты мазмұннан бастайық. Өйткені одан басқаның бәрі соның заттануы ғой.
1. Дін (Наным-сенім) мәдениеті. Бір халықтың дін тарихын білмейінше оның өмірін, мәдени болмысын терең тану мүмкін емес. Өйткені өткен тарихта дін мәдениеттің барлық салаларын қамтыған болатын. “Дін - адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа, қоршаған дүниеге, табиғатқа, өзі өмір сүретін ортаға және өзінің ақыл-ойы мен сана-сезімінен тысқары тылсым дүниеге қатынасы; адамзат танымының дүние мен жаратылысқа деген көзқарасты айқындайтын мифология, философия және ғылымнан ерекше өзіндік бір тұрпаты; адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік, мәдени институт; ерекше қоғамдық сана және әлеуметтік құбылыс”[ ].
Адамзаттың бітімі, менталитеті, ой-санасы өте төмен кезде жан бағудан өзгені ойлауы мүмкін емес-ті. Мұндайда дін де болмайды. Діннің туылуы - адамзат ой-қиял тарихындағы елеулі секіріс. Адамзат қоғамында тас дәуірінің бір сатысына жеткенде діндік сенім туыла бастады. Сосын ол біртіндеп дамыды.
Плехановтың: “Табиғат діннің ең алғашқы, ең бастапқы обьектісі болып табылады. Бұл түйінді барлық діннің, барлық ұлттың тарихы дәлелдеді” [ ] дегені - шындық.
Р.А.Мирзадиновтың «Жаратылыстану концепциялары» бойынша айтқанда, “Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың діни дүние танымының негізгі ерекшелігі, олар өздерін қоршаған табиғи ортадан бөлген жоқ. Өндірістік аумақ, оның жануарлары, өсімдіктері мен минералдық байлықтары, оған әсер ететін табиғи күштер мен осында тіршілік ететін адамдардың топтары - барлығы біртұтас болып қабылданды. Сондықтан табиғатқа адамға тән қасиеттер, ал адамға табиғат қасиеттері тән деп түсінді. Бұл діни түсініктердің барлық алғашқы түрлерінде - фетишизм, тотемизм, анимизм және магия да ерекше көрініс тапты”.
Үйсіндерде алғашында бұлардың бәрі дерлік болды және олар талайға шейін жалғасты. Айталық, кейбір жансыз денелердің ерекше құдіретті күштеріне сену - фетишистік түсініктер - жансыз денелерді жанды дүние ретінде қабылдау ол заманның адамдарының бәрінде (соның ішінде үйсіндерде) де болды. Мысалы, аспандағы ай, нажағай, от (алас), арасан не тұма және оның басындағы жалғыз терек, т.б. - фетиш болып саналды. Ежелгі үйсіндер мен оның жалғасы түріктер түгіл, қазақтар да бертінгі заманға шейін оларды фетиш санап келді. Анимизм (белгілі бір денелер бойында болатын ерекше құдіретті күшке сену), үйсіндер түгіл, бертінгі қазақтарда да күшті болды.
Үйсіндер Ұлы Дала сақтарының жан-жақтылы мұрегері ретінде өзіне ең жақын сақ бұтарларының діни нанымына ізбасар болды. Сақтар басында табиғи рухқа нанды. Бұл да әрине тайпаларына қарай әр алуан еді. Жалпы ғұндар, соның ішінде үйсіндер көкті (аспанды), күнді, жұлдыздарды құдіреттендіріп қарады. Тәңірқұт, Күнби, Хантәңір, Тәңіртау, т.б. атаулар әсте тегін шықпаған. Бұл олардың өздері өмір сүретін жағдайға, табиғатқа құрметінен туған натуралистік түсінігі, панашы рухы, қабылдаған субъекті, өзі мен табиғат арасындағы үйлесімділікті мойындауы еді. Плано Карпини түріктердің бір Аллаға иланатындығын айта келіп, “... оның үстіне олар күнге, айға және отқа,... құдай деп табынады”, - депті. Жаң Чян келгенде Күнби оны екі алаудың арасынан өткізбек, аршаның күлімен беті-қолын сүрттірмек болады. Бұл ісжүзінде құрмет, аластау, тазарту (қазіргіше айтқанда, бұрқылау немесе дизенфекциялау) салты болатын. Бірақ оны Жаң Чян дұрыс түсінбейді әрі еліне бөсе сөйлеп барады. В. В. Бартольд: “Ежелгі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (Жеранаға) сыйыну болды”, - деген екен. Бұл кешегі үйсіндерде де, бертінгі қазақтарда да айна қатесіз жалғасымын тапқан болатын. Тоныкөк ескерткішінде: “Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, - делінген екен. “Ертедегі үйсіндер, қаңлылар аспанға табынып, оны ‘тәңір’ деп, аспан көк түсті болғандықтан оны ‘көк тәңір’ деп атады. Қазақтардың ‘көк соққыр’ деп қарғағаны ‘тәңір атқыр’ деген мағынаны білдіреді. Бұл сол байырғы идеяның қалдығы. «Тарихи жазбалар. Ғұндар шежіресінде»: ‘Тәңірқұт жорыққа аттанғанда, күндіз күнге, түнде айға сиынады’ делінген”[ ].
Гередодша айтқанда да, сарматтар (демек оларға туыс үйсіндер де) әсіресе күнге табыныпты. Оған (әлемдегі ең ұлы, ең нұрлы, ең тез тәңірге) қолындағы ең серік, ең тез қолқанаты жылқыны құрбандыққа шалысыпты. “Іледегі Үйсін обаларынан ертедегі үйсіндердің мәйіт басын күншығысқа қаратып жерлегенін, қабірдің сыртын күн пішінді күмбездеп үйгенін, кейінің оның сыртынан тағы бір қабат шеңберлеп тас жатқызғанын, сонымен бірге оба төбесіне үйілген тасты да дөңгелектеп қойғанын көрдік. Ол кезде үйсіндер, қаңлылар күн құдай - бір жайгер, ал нажағай - оның атқан жебесі деп есептеді” [ ]. Үйсіндер мен қаңлылардың киіз үйді дөңгелек етуі, ең жақын ауылдастардың алқа-қотан (күрен жасап) қонуы, талай тайпалардың (мысалы Үйсін ішіндегі Қаңлы, Албан, Дулат, Суан, Абдан, Ботбай, Сәмбет, Сиқым, т.б.) ентаңбаларында күн белгісі - О пішіннің болуы міне осыдан. Үйсін елбасысының күнби атануы да соған байланысты.
Маздеизм (Mazdeisme) ежелгі үйсіндерде күшті болды. Ол кейін келе тіпті іргелес Ирандағы Сасанилар әулетінің мемлекет діні дәрежесіне шейін көтерілді. Бұл діннің сарқыны қазақтар ішінде әлі де бар. Қазақтағы отты лаулату мағынасындағы маздату, Ахура мазда деген сөз бәлкім сол маздеизмнен қалған болар. Тіпті бұл діннің түрік халықтарынан шығуы да мүмкін. Әйтеуір, кейін келе Түрік, Слав, Парсы, т.б. ұлттарға дәстүр болған От тәңір (ирандықтарша Атәш ата - От ата, аландарша Ад У Ни - От Құдай[ ] үйсіндерде Алас Ата боп өмір сүрді. Бұл арадағы Аланның Адуни дегеніндегі Ад - от, У - күн немес құдай (Умай анадағы У ды еске алыңыз), Ни - ие, кие дегендік шығар. Ол б.з. Ⅵ ғасырында Жұңгоның солтүстігіне барғанда “отқақұлдық” (拜火教) деп аталды. Ⅶ ғсырда, Чаң-ан мен Лояң қалаларында оның ғибадатханалары да болды. Бірақ әрі шет ел діні деп қаралғандықтан, әрі Жұңго дәстүрімен сиыса алмағандықтан бұл елде дами алғаны жоқ. “Үйсіндер, қаңлылар отты күннің жер бетіндегі киесі деп қарады... Отты кіршіксіздіктің символы, жарық нұрдың қайнары, арамдықты аластаудың, пәле-қазадан арылудың қуаты есептеді”[ ]. Қазақтағы қазіргеге шейін үзілмеген аластау салттары - әне соның жалғасы.
“Үйсіндер, қаңлылар, күнге табынумен бірге, айға да сиынды. Ай жаңаланғанда, әйелдер айға қарап тізерлеп отырып, ерлер тұрған беті алақандарын жайып (‘жаңа ай жарылқа, ескі ай есірке!’ деп. - С. Ж.) айға сиынды... Бұл ғадет қазақтар арасынан қазірге дейін кезігеді” [ ].
Үйсіндер жерді ана ретінде тәу тұтыпты. Мысалы, қажеті болғанда қылыштарын қара жерге шаншып, үстіне ақ не қан сеуіп, қара жермен қарудан соғыс жеңісін де тілеседі екен.
Сақтар жылқыға, бұғыға, аққуға, үкіге, т.б. тәу ететін. Бұл да бүгінгі қазақ, қырғыз, т.б. халықтарда сарқынын сақтаған. Қыздар баскиіміне, бесікке, домбыраға, т.б. үкі тағу соған мысал. Сақтар өлгендерінің мәйітіне жылқыны қоса көметін. Үйсіндер ғана емес, жалпы “Түріктер сақтар мәдениетінің мұрагері ретінде, мәйітке атты қоса көму салтын жалғасытырды” [ ].
Жалпы алғанда, Үйсін мәдениетінде психоанализдің түп бастауы санауға болатын шаман діні мықты орын алды. “Шамандық дегеніміз, - депті Шоқан Уәлиханов, - әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлгеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау... Шамандық сенім табиғатқа бас иеді... Шамандар аспан Тәңірі мен Рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттерімен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары, ақын да, сәуегей де және емші де, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған”. Үйсіндер шаман адам санасынан тыс күштермен қарым-қатынаста болады деп нанды. Оларда шамандар (сағұндар, бақсылар, бақшылар - ұстаздар) - “әлеммен байланыс жасай алатын, сол негізде тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, сиқыршылық, т.б. қасиеттері бар” адамдар едәуір жоғары мәртебеге ие болды. Үйсіндерде шамандар (бертінгі, шамандықтың инварианттылығын - тұрмысқа икемделген нұсқасын ұстанған бақсылар) атасағұн, баласағұн, т.б. лауазымдарға да иелік етті. Жай тұрмыстан тартып ірі істерге (тіпті соғыстың жеңістеріне дем беруге) шейін араласатын болды. Оның кейі сол заманға тән оқығаны бар абыздар болатын. Айта берсеңіз, Хән Уди патшаның, өмірінің соңын ала, “өлместің емін іздеткен” емшісінің бірі де, “Сізге маңыңыздағылардан қастық бар” деп алдап, патшаның сарай ішіндегі талай сенімді серіктерін өлімге бұйырттырғаннің бірі де осы Батыс Өңірден барған ху (мүмкін құдандалы ел Үйсін) емшісі Луанда (栾大) сықылдылар болатын.
Үйсіндерде тотемизм де (тотем - киетек, үндістерше “туыс”, “белгі” дегендік) айқын болды. Мысалы бүкіл түрік халықтарына ортақ бөрі тотемі (Елжау күнбиді емізді делінетін көкқұртқаға байланысты) осы үйсіндерден басталған сықылды. “Үйсіндер бөріні тотем етті. «Тарихи жазбалар. Ферғана баянында»: ‘Жаңа туған нәресте күнби иен далада қалады. Бұл баланы құстар ет тасып беріп, көк бөрі емізіп асырайды. Ғұн тәңірқұты оны ‘киелі бала’ деп біліп, Алып кетіп, асырап ержеткізеді’ деп жазылған. Ал, «Ханьнама. Жаң Чянның өмірбаянында»: ‘Осы кезде жаңа туған нәресте күнбиді әкесінің туысы Бөжей оңқа қалың шөптің арасына орап қойып, өзі тамаққа кетіп қайтып оралса, нәрестені көк бөрі емізіп, ет тістеген құстар төбесінен ұшып жүреді. Мұны көрген ғұндар баланы ‘киелі’ санап, еліне апарады. Оны Ғұн тәңірқұты асырап ержеткізеді’ деп жазылған”[ ]. Көкқұртқаны (бөрі қаншығын) қастерлеу аңыздарының өзге вариянттары да бар. Алаша ханның өзі және оның арғы аталары (Яфет, Түрік, Түтік, Елшехан, Дипбагүй, Киікхандар) туралы да бұл тотем сөз болған. Бұл әрі үйсіндік тотемді, әрі үйсіндердің түрік екенін тағы да аңғартады.
Сонау сақтардан тартып бергі үйсіндерге шейін күшті болған генотиптік наным бүгінгі қазақтарда да тым әлсірей қойғаны жоқ. Профессор Т. Ғабитовше айтқанда: “Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ілкі ата текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады. Генотиптік сенімнің орталық бейнесі - аруақ”. Ата-баба аруағын қастерлеу - мысалы аруаққа сиыну, одан көмек сұрау сықылдылар Сақ заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр... Үйсіндегі ТКАның арғыдағы Саншора өсиетін ұмытпауы, Оңғайдың (Саншорадан кейінгі) сөзін қайыра тұрып, Нәбиді күнби етуі сол аруаққа (Саншорадан тартып арғыдағы күллі Үйсін ата-бабаларына) жоғары іззеттің нышаны сықылды елестейді. Батыр ата-бабаларының атын ұранға айналдырып, жауға шапқанда солай ұрандап шабуылдау, ертедегі үйсіндер мен қаңлылар түгіл, бергі қазақтарда да болды. Бүгінгі қазақтарда да ол жаңаша түспен жалғасуда.
“Тайпа немесе ру атаулының бәрі тұрмысындағы ерекше жаратылыстық жағдайды және жаратылыстық туындыны түгелдей өз дініне енгізді” [ ] деген рас. Үйсіндер генотиптік нанымды малға да істетті. Үйсіндер өздері баққан малды киелі санады және олардың киелерін (“шопан ата”, “қамбар ата”, “зенгі баба”, “ойсыл қара”, “шекшек ата”, т.б.) қастерледі. Бұл ғадет бертінгі қазақтарда толық жалғасын тапты.
Үйсіндерде магия (яғни сиқыршылық - адамдардың басқа адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге, тіпті табиғат құбылыстарына әсер ету қабілетіне сену) де болды. Әсіресе махаббат, емдік, т.б. магиялар (мысалы жадылау, т.б.) қазақтар ішінде де бертінге шейін жалғасты.
Арғы заманда, әсіресе сақтар деп аталған кезеңде-ақ, үйсіндердің ата-бабаларында жыныстық ағзаға табыну да етек алған. Бұл кезінде ата-бабалары Ұлы Даланың шығыс шетінде жасаған бүгінгі кәрістерде де бар. Тарбағатай аймағындағы Шағантоғай ауданының Бардақұлы мен Санжы облысындағы Құтыби ауданының Қызыл қия (Қаңлы тас есігі, 康家石门子) деген жеріндегі жыныстық ағзаға табынуды көрсеткен петроглифтер осыны дәлелдейді. “Қауымдық қоғамдағы адамзаттың қимылы бейнеленген осы екі жартас суреттері,Жұңгода көп ұшырамауы былай тұрсын, тіпті халықарада да сирек кезігеді. Ол төтенше маңызды ғылыми құнға ие”[ ]. Бұл петроглфтердің бірталайы арғы сақтар кезінен тартып Үйсіннің сөз боп отырған заманына шейінгі тұстарда салынған.
Шадыман Ахметұлының талдауынша, “Еуразияның ұлан-қайыр даласын қоныстанған көшпелі түріктер ана тәңір Ұмайға табынған... Ол сонау Сақ-Үйсін дәуірінен қалған дара тұлға. Әйелдер мен балалардың жебеуші тәңірі Ұмай ананың атын тіліміздегі ‘ұма’ (аталық малдың ені. - С. Ж.), ‘сарғынай’ (сарғы ұмай) сөздерінен тапсақ, М. Қашқари: ‘Ұмай - бала жолдасы’ дейді... Міне бұдан Ұмай анаға табыну дәстүрінің Түрік қағандығынан көп бұрын қалыптасқандығын әрі оның аналық рулық қауымнан қалған анаға табынудың жалғасы екенін аңғарамыз” [ ] дейді. Қисынды сөз.
Бұл өңірдегі халықтарға жыл басы наурыз мерекесі сықылдылар да ортақ болды. Қадім замандардан тартып батыстағы эллиндерден (гректерден) шығыстағы бирмалықтарға шейін мерекеленген бұл мейрам бұл өңірдегі тайпаларда “гүл гардон”, “наусаржы”, “нардуган”, “шаған сара”, “ноурыз оях”, “ұлыстың ұлы күні” сықылды аттармен тойланып тұрды. Бүгін ол Қазақстан cықылды елдерде мемлекеттік мерекелердің бірі.
Ұлы Даланың Үйсіндер өмір сүрген өлкесінде, дәстүрлі нанымдармен қатар таралған діннің ең байырғы бірі зороастризм болған сықылды. Шығыстанушы ғалымдар (В. Струве, В. Абаев және т. б.) бұл діннің бұл өңірге б.з.б. Ⅵ ғасырда таралғандығын айтқан екен. Бұл үйсіндер ішінде, тым етек алмаса да, әсерсіз өте шықпаған болар.
М. С. Орынбековтің «Қазақ сенімдерінің бастаулары» деген кітабында “Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бұмынның інісі Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған ‘Нирвана-сутрадан’ бастап будда әдебиетін түрік тіліне аударуға жарлық берді” деген сөз тұр. Шынжаң өңірінен шыққан археологиялық деректер мен бүгінге жеткен мыңүйлер мен бұдханалар мұны растайды. Ұлы Даланың Үйсін, т.б. елдері буддизмді қабылдап қана қоймай, оны шығысқа, Орта Жазыққа таратуда да күшті рөл атқарған болатын. Алайда бұл Үйсіннің екіге жарылған, тіпті батысқа көшкен кезіне (б.з. бірінші мың жылдығының басына) тура келеді. Сондықтан үйсін ішінде тым етек алмаған сықылды. Тіпті үйсін жақта оған қарсылық та күшті болған-ау деймін. Үйсін, т.б. елдердің талай дарынды буддистерінің шығысқа ауып барып қоныс тебуі, Хань әулетіндегі елге ірі ұстаз болуы да сондықтан шығар.
Бірақ Ұлы Даланың бұл тұсындағы басты этностардың (түріктердің) жоғарыда сөз болған басты дәстүри итағатын (тәңіршілдікті, аруаққа табынуды, шаманизмді), зороастризм мен буддизм түгіл, соңғы мыңжылдықтан бері әбден жалпыласып, мықтап орныққан ислам діні де түбегейлі ығыстырып шығара алмады.
2. Тұрмыс мәдениеті. Жоғарыда аталған экономикалық өре, рухани және психологиялық, т.б. мәдениеттегі деңгей үйсіндердің тұрмыс мәдениетін де көтере түсетіні белгілі. Ол киім-кешек, үй-жиһаз, әрлену мен тазалық, т.б. жақтардың бәрін де қамтып жатады. Соған бір мысал мынау: Үйсін ішіндегі белді тайпаның бірі Йұрпан (Юебан, қазіргіше Албан [ ]) ханының нөнендермен жауласпай тұрғандағы бір сапары туралы жылнамалар былай депті: “Йұрпанның ханы мыңдаған адаммен Нөнен еліне Датанмен дидарласу үшін келеді. Олардың жеріне жүздеген ли ішкерілеп кірген Юебән ханы нөнендердің кір жумайтынын, әйелдері ыдыстағы жұғынды жалап кетіретінін көреді де, қасындағы ұлықтарына ренжіп: ‘мені алдап қайдағы иттердің еліне әкелгенсіңдер? !’ деп атының басын кері бұрады... Содан бастап бұлар (нөнендер мен албандар. - С. Ж.) бірі мен бірі жауласып, өзара көп шабысты...” [ ].
3. Тіл-жазу мәдениеті. Ол кезде Ұлы Далада қолданылған тіл көп болған. “ⅩⅨ- ғасырдың соңыⅩⅩғасырдың бас шендерінде Шынжаңда экспедициялық жұмыста болған неміс зертеушісі А. Фон-Ликог өзінің бір еңбегінде ‘тек Шынжаң жерінде он жеті түрлі тіл, жиырма төрт түрлі жазу қолданылған’ депті” [ ]. Сақтарды көп тайпалы, көп тілді, оның ішінде түрік тілділері де (түрік тіліне тән диалектілер де) толып жатыр дейтініміз де осыдан ғой. Алайда, бұл өлкедегі Сақ бұтарларының, Хән тарихшылары ху тілдері (胡语) санап келген, мына тілдерін ғана атап өтейік:
А. Тохар тілі. Бұл тілдегі деректер бізге Күшар, Қарашәр, Тұрпан (Ідіқұт, Қарақожа), Дунхуаң (Дахата, Дашя) өңірлерінен табылған будда классиктері, өзге дін (мысалы манихей) жазбалары, медицина әдебиеттері, келісім-шарт, жерхаттары мен іс-шоттар арқылы жетіп отыр. Саны да аз емес. Ғалымдар бұл тілді сатем тіл тобының шығыс бөлігіне жатады, италиялықтар тіліне таяу, ең ежелгі үнді-еуропа тілдерінің бірі болар деседі. Олар оның екі (күшарша немесе батыс тохарша және қарашәрше немесе шығыс тохарша) диалектін де байқаған. Кей оқымыстылар Крораннан шыққан дүниелерді зерттеп, оны тохар тілінің үшінші диалекті деп те жүр. Олардың кейі ұлыжүздердің тілін де осы тілдің диалектіне жатқызысады. Алайда иландыруға әлсіз.
Ә. Шығыс иранша тіл немесе “сака тілі” (“塞语”). Бұл Хотан, Керия, Қашқар жақтан табылған мәтіндерге қарап шығарылған салдар. Мұның да кемінде үш диалекті бар екен.
Б. Соғды тілі. Ғалымдар мұны ежелгі иран тілінің шығыс диалектіне жатқызып жүр әрі б.з.б. Ⅱ ғасырдағы Жібек Жолының халықаралық тілі деп те санайды. Бұл тілге аздаған дерек Самарқаннан және Дунхуаңнан табылып отыр. Дунхуаң дерегі - Лояңдағы өрт пен сонда аштан өлген көп соғдылықтар туралы жазылған 8 хат.
Жоғарыда аталған бұл тілдердің біз үйсіндерге тілі жуық емес қалалы хандықтар деген жақтың тілдері екенін ұмытпағанымыз жөн.
В. Түрік тілі. Торсайт //www. htb. com. cn/ мен //imgsrc. baidu. com/ baike/ дегі авторлардың (新疆哲学社会科学网да жариялаған мәтіннен алған) мына сөздері бұл өңірдегі түрік тілі мен ондық диалектілер тарихының арыда екенін растай түседі. Онда: “Лингвистердің болжауынша тохар тілінің алғашқы үнді-еуропа тілдерінен бөлініп шығуы тым ертедегі - б.з.б. 3000 жылдың басындағы іс. Сосын, алғашқы тохар тілі мен фин-угор, үнді-иран және түрік тілдері ұзақ мезгіл араласқан. Сондықтан бұл араласудың дені Орта Азияның солтүстігі мен шығысындағы регионда өткен” делініпті. Бұл үзіндінің беретін шабыты кемінде екеу сықылды:
Бірі, кей ғалымдардың тек археологиялық қазба жұмыстарынан арыда шыққан ішінара мәтіндермен ғана шектеліп, бергі кезде табылған жазуларды ескермей, бүгінге дейін жеткен тарихи да реал шындыққа да мән бере алмай, бұл өңірдегі түрік тілдерін ауызға алмауының қате екендігін сезе түсу.
Енді бірі, “алғашқы тохар тілі мен түрік тілдері ұзақ мезгіл араласқан” дегеннің, тәп сол дәуірде түрік тілінің де өмір сүріп жатқанымен қоса, бұл тілдер ара парықтың бүгінгідей зор емесін және түрік тілінің өзге (мысалы тохар) тілге енуі мен оны өзіне де қабылдауының шынайы процес екенін мықтап ескеру.
Ғалымдардың көбі үйсіндерді түрік тілді халық деп санайтынын әлде неше жерде айттым. “Толып жатқан ғалымдардың зерттеп дәлелдеуінше, Үйсіннің тілі түрік тілдері тобына жатады. Жапон ғалымы Ширатори Куракичидің зерттеуінше, ертедегі Үйсін билеушісінің атының артындағы Ми деген Хань әулеті кезінде Би деп оқылады екен. Демек бұл бүгінгі қазақтардағы би. Бұл фактілер ертедегі үйсіндердің осызаман қазақтарының ататегі екенін анағұрлым түсіндіре түседі”[ ]. Алайда оның түрік тілдерінің қай диалектінде таяу сөйлегені былайғы жерде зерделеуді күтіп тұр.
Су Бейхай профессор: “Кеңес Одағындық А. Н. Бернштам: ‘Б.з.д. бірінші мыңжылдықтың орта шенінде Орта Азияға келген ұлттар барған сайын көбейді. Олар түріктермен тектестеу ұлттар. Бұл жаңа келушілер Үйсін мен Қаңлы арасына, олармен іргелес боп қонды. Б.з.д. Ⅲ-Ⅱ ғасырларда, олар жергіліктерге барынша қосылып, жергілікті тұрғындардың нәсілін, келбетін біртіндеп өзгертті. Б.з. басталуының алды-артында, түрік тіліне жуық бір тіл (дұрысы түрік тілінің бір диалекті делінуі керек-ті. - С. Ж.) Үйсін мен Қаңлы көшпенділерінің арасында тіпті кең етек алды. Ғұндардың батысқа енуі түріктік құрамның кірігуіне күшті қозғаушы болды’ дейді. Бернштамның археологиялық материалдарға негізделіп жасаған талдаулары б.з. басталуының алды - артындағы Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ этностарының бәрі түрік екенін көрсетеді және бұл жазба деректерге үйлеседі”[ ] деген болатын. Бұл жоғарыдағы сөзімізді тіптен күшейте түседі.
Дегенмен, үйсіндерді иран тілдес дей салудың орынсыздығы айқын болғалы қашан. Бұл туралы ғалымдар: “Бүгінге дейін батыс рұңдар (西戎) ішінде скитайлық құрам немесе ариан тілді тайпа барлығы байқалған жоқ. Ол кездегі ариандардың ең шығыс шеті Тәңіртаудың орта шенімен шектелетін. Сондықтан Жүз бен Үйсінді иран тілді тайпа санау ақылға қона кетпейді. Дегенмен Үйсін жері батыстарақ. Іледегі скитайлармен іргелес болуы мүмкін. Сондықтан арасында ариан қандылар жоқ деуге де болмайды. Жылнамаларда үйсіндерді Батыс Өңірдегі ұлттар ішінде еуропалық нәсіл ерекшелігі ең айқын делінуі де бұған айғақ” [ ]. Бұл арада, Лин мырзаның дұрыс сөздеріне қоса, ариан тайпаларын түгел бейтүрік тілді, еуропалық нәсілдегінің бәрі де сондай дейтін біржақтылықтың әсері барлығын да сезген боларсыз.
Әрине, б.з. алғашқы мың жылдығында Түрік қағанатының мемлекет тілі, ал қыпшақ тілі деген атпен солтүстік Жібек Жолындағы халықаралық тіл болған түрік тілі аяқ астынан аспаннан түсе қалғаны жоқ (Кеңестер Одағында орыс тілі дәурендегенде қазақ, т.б. өзге ұлт тілдері жойылмағаны сықылды, Ұлы Далада өзге этнос тілдері дәурендегенде, түрік тілі де түрік тілді этностармен бірге өмір сүре берген). Оған қазіргі Моңғолия даласында тұрған түрік тас кітаптарындағы мәтіндер ғана емес, оның арғы жағындағы (б.з.д. 500 жыл шамасында төкінделген) Есік, т.б. жерлерден шыққан түрік тілді, түрік жазулары-ақ куа.
Дегенмен, бұл тілдер балаң сатыда - соншама көп тіл болғанымен, бір-бірінен тым парықталып кете қоймаған, өзара өте алшақтамаған тілдер екенін есіңізге тағы да сала кетейін.
Бұл тұста алғашқы жазу да болған. Үйсіннің іргелес елі Ғұндар туралы Уаң Жұнхань: “Ал, Батыс Хән әулеті Жауди патша тұсында өмір сүрген ірі мемлекет қайраткері Хуаң Куаң: «Тұз, темір хақында қызмет көрсету мәселесі» деген кітабында: ‘Жөн-жоралғылық ережелер (тұрмыстық кодекс болар - Ә. Д.) жинағы болғанымен, сүйекке ойып, теріге басқан жазуымен ұлықтары өзара хабарласады. Хан мен уәзірлері жоғары төменге шабармандарды жұмсайды’ деуіне қарағанда, жазу-сызуы бардай көрінеді. Олай болмағанда ‘Сүйекке ойып, теріге басылған жазу’ демеген болар еді. Сондай-ақ жоғарыдағы ‘өзара хат-хабар алысу, шапқылаған шабармандар’ деген сөз қолданыстардың да мән-мағынасы қалмас еді”[ ] деген. Б.з. 245-250 жылдары Фунан (Камбоджа) еліне барған У хандығының дипломаты Каң Тай барған елі туралы аялдағанда “Олардың жазуы ғұндардың жазуын еске түсіреді”деген екен [ ]. Академик Әлкей Марғұлан да жазу мәдениетіне аялдағанда “Қазақстанның байтақ өлкесінде төрт түрлі жазудың үлгісі сақталған. Ескі Ғұн, үйсіндер пайдаланған руна жазуы, Шынжаңдағы ұйғырлар пайдаланған арамей жазуы (Жұбан ана, Батағай), араб жазуы” деген. Ху, Ғұн, Үйсін деңгейлес те аралас елдер болғасын, айтпағымызға осы дәлелдер де жетерлік болар.
Д. Әлімғазы айтқандай, “Сонымен, біз де Қаржаубай Сартқожаұлы тиянақтаған бір неше түйінді пікірді нақтылай түскіміз келеді:
1. Ғұндар, (демек үйсіндер де. - С. Ж.) дыбыс белгілейтін алфавиттік жазу қолданған.
2. Бұл жазу ғұндардан бері үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, Х ғасырға дейін қолданылып келген.
3. Ғұндар байырғы түрік (прототүрік, бабатүрік) тілінде сөйлеген, мемлекеттік тілі түрік тілі болған.
4. Ғұндар қолданған бабатүрік тілі бүгінгі қазақ тіліне өте жақын тіл...
5. Орқон-Енисей сына жазуы - Ғұн, Үйсін мен Қаңлы қолданған ежелгі алфавиттік жазудың тікелей жалғасы, жаңғыртылып, жетілдірілген жаңаша жазу үлгісі...” [ ].
Ерте замандағы Үйсінге іргелес елдерде де жазу болған. Соның бірі - Қаңлы (есіңізде болғай, Қаңлы мен Самарқанд іргелес және самарқандықтар ұлжүздермен тектес ел). Нығымет Мыңжанұлы жылнамаларда[ ] “Қаңлылардың жазуы көлденеңнен жазылады. Олардың өздері жазған кітаптары бар” делінгенін атап айтқан.
Үйсін ұлысында да, үйсіндер түрік тілінде сөйлесіп қана қоймай, жазу да болған. Ол және Ұлы Даладағы өзге түрік тілді сақ тайпалары қолданған жазулар - бертінгі (жоғарыда мысал етілген сықылды) ескі түрік жазуының төркіні. Сондай-ақ, бұл түрік жазуы өзге жазулардың (мысалы, кей ғалымдар айтып жүргендей ескі соғды жазуының) көшірмесі емес, түрік тілді тайпалардың, соның ішіндегі үйсіндердің рулық таңбалары негізінде дамытылған төл тумасы. Еркін Ауғалидың зерттеуінше [ ], Түрік руна жазуы мен ескі Соғды (арамей) “екі жазу формасындағы басты сызықтарда айырмашылық бар. Бұлар тұтасынан, жүйесінен, жасау әдісінен алғанда сәйкес емес. Бұлар ара біржолата көшіру байланысы жоқ [ ]. Түрік руник жазуының тұтас ерекшелігінен қарағанда, ескі соғды жазуымен сәйкес келетіні тек жеке әріптері немесе дыбыстас әріптердің ішіндегі пішіндік кей ортақтық қана. Көрінген жуықтық немесе сәйкес пішіндер бүкіл түрік руна жазуының центрін құрай алмайды”.
Қазір бұл археологиялық табыстар арқылы мықтап дәлелденді де. “Б.з.д. Ⅴ-Ⅳ ғасырлардағы сақтардың солтүстіктегілері түрік тілді, оңтүстіктегілері иран тілді болған... 1970 жылы, Қазақстанның Алматы қаласынан 50 шақырымдай сырттағы Есік қаласының іргесіндегі қорымнан, б.з.д. Ⅴ-Ⅳ ғасырларға тән күміс тостағанша қазып алынды. Тостаған бетінде, күміс күптелген өрнектен сырт, 26 әріптен құралған екі жол жазу да бар. Қазақстан ғалымдары бұл екі жол жазуды: “Аға саған бұл ошақ! Жаттар тізеңді бүк! Халықта азық мол болғай!” - деп оқыған”[ ]. Бұл туралы “Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы” да: бұл “күміс тостағаншадағы осы таңбалар,..., көне түрік сына жазу таңбаларына ұқсас,... Көне түрік тілінде оңнан солға қарай оқылуы: ‘Аға саңа очкук! Без чөк! Букун ічре азуқ!’ Аудармасы: ‘Аға саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы) тізеңді бүк! Халықта азық-түлік мол болғай!’... депті. Бұл жазудың аса бір құндылығы - ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түрік тілі болғандығын тағы да нақты дәлелдей түседі. Сондай-ақ, Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпенділерде жазу-сызу болмады мыс деген пікірдің ешбір негізсіз екенін айқындап, бұдан 2500 жыл бұрын түрік тілдес тайпалардың жаза білгендігін және оның кең түрде пайдаланылғанын куәландырады”[ ] дейді. Ал, Алматы қасындағы Есіктің Үйсін ұлысы тұрған аумаққаа кіндік болған маңызды орын екені жоғарыда айтылған. Демек бірінші бөлімде біз көрсеткен картадағы “түрік тайпалары” (Turkic tribes) дегеннің дұрыстығы, бірақ оның түрік тайпаларына тиесілі аумақты, Алтайдың шығысы мен батысына және солтүстігіне жая көрсетпей, тым тар қып сызғаны басты олқылық болып отыр. “Қазақтарда тағы атамзаманнан бері қолданылып келатқан әр түрлі тайпалық таңбалар да бар... Оның ішіндегі 20 неше тайпаның таңбасы ежелгі түрік жазуына ұқсас... Сондай-ақ, талай таңбалар тіпті Алтай мен Тәңіртау аралығындағы петроглифтердегі ежелгі жазулармен бір қалыптан шыққандай. Сондықтан көптеген лингвистер тайпалық таңбаларды ежелгі жазумен, яғни түрік ескі жазуымен байланыстыра зерттей келіп, бұл екеуінің арасында туыстық байланыс бар деп отыр. Толып жатқан фактілер қазақ ұлтының құрамына енген ру-тайпалардың бұл дыбысты жазуды қолдана бастағанына неше мың жыл болғанын дәлелдейді. Дәлірек айтқанда, ертедегі сақтар заманынан бастап қолданған. Демек бұл жазуды ең баста сақ тайпалары, сосын Ⅷ ғасырдағы түріктер істеткен... Бұл жазу сақ ру-тайпалары арқылы түрік ру-тайпаларына (қаңлы, үйсін, қыпшақ,т.б.) өткен. Қытайдың «Солтүстік тарихы. Батыс өңір баяны» мен «Сүйнама. Қаңлы баяны» сияқты ертедегі жылнамаларында “қаңлылардың жазуы көлденең жазылады және жазумен баяндалған хаттамалары бар” делінген дедік. Қаңлылар мен үйсіндерде күн мен ай тәрізді және ертедегі түрікше жазу таңбаларына ұқсайтын тайпа ендері бар. Сондықтан оларды байырғы рулық қоғам кезінде-ақ пішіндік және мағыналық жазулар негізінде өз жазуларын жаратқан да қолданған деп кесіп айтуға әбден болады. Профессор Жаң Шиман өзінің «Үйсін-қазақ ірі істер жылнамасы» деген еңбегңнде: ‘Хань дәуірі кезіндегі Үйсін диалектілері кітабын оқыған соң, ол кезде Үйсіннің жазуы болғанына кәміл сендім. Бұл жазу ертелі кеш табылады’ - деген еді” [ ]. Жоғарыда сөз болған Есік жазуынан сырт, 1963 жылы Ақтастан, 1968 жылы Қаратомадан, 1976 жылы Талас бойынан, т.б. (Сібірдегі Енисейден, Лена аңғарынан, Орқон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабынан, Талас пен Сыр бойынан, Ертіс пен Іле жағасынан) табылған жазулар профессор Жаң Шиманның ойын дәлелдеді-ақ. Яғни “Есік жазуының табылуы ертедегі Қазақстан тұрғындарының бұдан 2300 жыл бұрын жазу жаратқанын және қолданғанын түсіндіреді”[ ]. Бұл да сөзімізді нықтай түседі, әрине.
Үйсін күнбишесі Лю Жиеюдың туысының қызы Шяңфуды Үйсінге ұзатарда Хань ордасы оның “100 ден астам ергегін, Шаңлинюанға жатқызып, Үйсін тілін үйретті” деген де бар. “Хән ордасы Үйсін тілін үйрену шарасын сан рет жүргізген. Соған қарағанда, Үйсін тілі сол кездің өзінде-ақ деңгейі жоғарылау, әрине жазуы да бар тіл болған” [ ]. Ал, А. М. Щербак “ ‘ «Оғызнама» - б.з.д. орта ғасырдағы, Үйсін ұлысы өңіріндегі, оғыз-қыпшақ тайпаларының байырғы аңызына сүйеніп жазылған әдеби туынды’ десе, академик Бартольд анағұрлым тереңдей түсіп, ‘бұл шығарма қазақ Ұлы Даласының тұрғындарын қайнар еткен туынды’ деген екен”[ ].
Ғұн астанасының, соған орай тәңірқұттардың басты харекет алаңының Моңғолия аумағын кіндік еткені белгілі. “Моңғолия жеріндегі Ғұн молаларын қазу кезінде табылған көптеген құнды материалдардың ішіндегі ең құндысының бірі - ғұндардың таңба жазуы. Әзірге дейін табылған таңба жазуларының саны 14 ке жетті. Бүгінге дейін табылған таңба жазулардың біраз әріптері Орқон-Түрік жазу әріптерімен бірдей екені белгілі болды... Түрік қағанаты қоғамның жаңа қажетіне қарай Ғұн әріпі негізін реформалау арқылы Орқон-Түрік жазуын жасаған”[ ]. Тарихшы жас ғалым Ахметұлы Шадыманның айтуынша : “Астанадағы Еуразия университетінің жазу мұражайында Ғұн қағанының өз елшілеріне берген алтын кіркесінің фотосуреті тұр. Онда Түрік руна жазуы ойылған”.
Үйсін тілі мен жазуы жөніндегі мәдени өрені осы айтқандарымыз-ақ недәуір елестететін шығар.
4. Баспана мәдениеті. Үйсін қалаларын, соның ішінде баспаналарын бүгінгі деңгеймен елестету, оған келмесе, жоққа есептей салу ғылыми көзқарас бола алмас еді, әрине. Қаланың да, баспаналардың да өз дәуіріне сай деңгейі болады. Үйсіндер жартылай көшпенді, жартылай отырықты болған дегенді жоғарыда айттық. Үйсіндердің көшуге ыңғайлы баспанасы - киіз үй туралы археолог Уаң Биңхуалардың лебізі де берілді. Қазаққа ата-тек болған тайпалардың төл туындысы киіз үйдің ғылыми ойға (ең кемінде геометрияға) сіресіп тұрғаны жайлы әдебиеттер мол болғасын оған бұрылмай-ақ қоялы.
Хань жылнамаларында Ғұн қағанатына қараған талай тайпаларды, соның ішінде Алан, Қаңлы, Үйсін ұлысындағыларды өзара салттас деп жазады. Онысы рас. Дейтұрғанмен табиғи ресурсы ұқсамайтын екі жердегі қаланы да (мысалы Орқон басындағы Тәңірқұт қаласы Ұлубалық пен Жетісу жақтағы Үйсін астанасы Қызылкүренді де) ұқсас санай салу жеңілтектік болар еді. Меніңше Қызылкүрен, Тараз сықылды қалалардың баспаналарына түйме дуал, шикі керпіш, әсіресе ағаш пен тас пайдаланылған. Амал не, жауын-шашынның көптігі, сұрапыл соғыстар, ақтабан-шұбырындылық ол заман ескерткіштерінің көбін бізге жеткізбеген. Әсіресе ағаш ғимараттардың ешкім тиіспеген күнде де, мықтап күтілмесе, ұзаққа шыдамайтыны беп-белгілі. Ал енді, “Сол кездегі (киіз үйлерден сырт) баспана қандай үлгіде болған? Бұған археологиялық материалдар мен этнографиялық тексерулер біраз деректер ұсынды. Моңғолкүре сықылды аудандардың ауыл-қыстақтарында қазір де қабырғаларын бөренемен тұрғызып, төбесін сырғауылмен жапқан шағын ағаш үйлер кезігеді... Бәрінен қызығы, бұл ағаш үйлердің құрылымы үйсіндердің ежелгі қорымдарындағы ағаш ақымға қабағат ұқсайды. Оның да төрт қабырғасы жұмыр ағаштан тұрғызылады, ағаштың бір-біріне қималасқан жерлері қашалып қиюластырылады әрі сына қағылады. Сондықтан ол орнықты да тегіс болады. Оның да ішкі қабырғаларына кезінде киіз тартылған. Мұның тозыққан бопырын қазір де байқауға болады. Киіз сыртына сида ағаш керіш қағылады. Ағаш ақымның төбесі 2-3 қат қарағаймен жабылған. Оба - тірінің өліге салған жер асты баспанасы. Ол белгілі дәрежеде сол кездегі өмір шындығының көріністерін аңыс етеді. Ал бұл ағаш ақымдардың бітімі бізге жетіп отырған сол шағын ағаш үйлерден аумайды. Біз оларды ежелгі үйсіндердің тұрғын үйлерінің нұсқасы деп қабылдаймыз. Біз мұны тым негізсіз айтып отырғанымыз да жоқ”[ ].
5. Өнер мәдениеті. Өнер - өз алдына көп мазмұнды қамтитын форма. Бастысы, қоғамдық сана мен адам танымын бейнелейтін форма. Ол ішкі сезімді, жан дүниені көркем образдар жүйесімен бейнелеуді мақсат тұтады. Бүгінгі өнер көркем әдебиет, музыка, мүсін, кескіндеме, театр, кино, би, сәулет өнері, т.б. түрлердің бәрін қамтиды. Ал, ертедегі сақтар мен оның мәдени сабақтас мұрагерлері Ғұн қағанатындағыларда өнер өз заманына сай дамыды, әрине. Оның сәулет өнеріне жататын киіз үй, ағаш үйлерін жоғарыда ауызға алдық. Қолөнері де айтылды.
Үйсін елінде әсіресе ән, күй, музыка (өнердің мезгілдік түрлері) және оның аспаптары, мүсіншілік, сурет (өнердің мекендік түрлері), би (өнердің мекендік-мезгілдік түрі) жақсы дамыған деуге болады. Өйткені, бұл елдегі тума-төл жасампаздықтан сырт, арғы сақтар мәдениетінің сабақтастығы бар, бұл саладағы өз кезінің әлеми озықтары Араб, Парсы елдерінің ықпалы бар. Әрі Жібек Жолының торабы тұрса, әрі атты ұлыс тұрса, Араб, Парсы. Еуропа елдерімен ауыс-түйісіне титтей де шек келтіруге болмайды, әлбетте.
Лю Юңның (柳用能) сықылды ғалымдар айтқандай, Ұлы Далада (әсіресе үйсіндер өмір кешкен аумақта) ең алғашқы би бұдан 2500 жыл бұрынғы жыныс ағзаларына табыну биі болды. Ол кезде өндіргіш күш өте төмен-ді. Тіршілік үшін ұлы табиғатпен адамдар тобының қара күшіне сүйеніп алысу қажет болатын. Сондықтан алғашқы тұрғындар этносының көркеюін, халық санының артуын тілеп, ер-әйел ара байланысты дәріптейтін және оған тәу ететін. Ұлы Даланың талай тұсында (көбінесе көш жолдарына) мұндай билер жартастарға да төкінделген. Кезінде жұрт сол петроглифтерге барып табынатын да болған. Мұндай петроглфтердің ең айқын бір тобы Жұңгоның Барлық тауындағы Бардақұл (б.з.б. Ⅴ ғасырдікі) мен Құтыби ауданындағы Қызылқияда (Қаңлы тасқақпасында, 康家石门子) да тұр дегеміз. Бұл таңбалы тастарға ер-әйелдердің жеке, топтық билері төкінделген. Бишілер тыр жалаңаш беті өз сымбаттарын әйгілеген. Әр алуан мүшелік қимылдары арқылы өзге жыныстағылардың сезімін қоздыруға ұрынғаны байқалады. Соған қарағанда қазақтың “айгөлек”, “қаражорға” сықылды билерінің төркіні арыда жатыр. (Жоғарғы беттегі сурет 1998 жылы, Шәнши өлкесінің Фучың қаласынан шыққан ертедегі қабырға суреттен алыныпты. Суретке “алдағылар билеп, ең артқы қобыз (火不思) тартып тұр” деп жазылған екен. Домбыра шерткен шошақ бөріктінің алдындағы екеудің қимылы еріксіз қазақтың қаражорға биін есіңізге салады).
ЖХР Алтай аймағындағы Бурылтоғай ауданының Жетіарал ауылынан табылған, б.з.б. Ⅴ-Ⅲ ғасырларға тән қола айнаның (көлемі 50 шаршы см ге таяу) сыртына сыбызғы, сырнай сықылды 12 түрлі, осы өңір халықтары қолданған музыка аспаптарының суреттері ойып түсірілген екен. Демек музыка өнерінің бәрін бұл маңның оңтүстігіндегі жұрттарға ғана тән деу сыңаржақтылыққа әкетеді. Үйсін ұлысы ғана емес, оның солтүстігіндегі өзге түрік тайпаларының да бұл өнерден кенде емесін бұл факт дәлелдеп отыр.
Музыка аспаптарынан қобыз басты орында тұрған сықылды. Бұл “көптеген түрік халықтарында кездесетін қос ішекті музыкалық аспап... Орта Азия, Алтайды мекендеген түрік тектес тайпаларға ортақ. Оған ұқсас аспаптарды Кавказ, Сібір халықтарынан да кездестіруге болады. Бұл атау өзге халықтарда бірде ысқышты, бірде шертпелі, бірде тілмен ойналатын аспаптарды білдірсе, қазақта қос ішекті ысқышты аспаппен байланысты қолданылады. Қобыз - көненің көзі. Онда ертеде бақсылар ойнаған. Олардың қобыз аспабында орындайтын арнайы сарыны, мақамы болған”[ ]. Бұл атаудың ысқышты, шертпелі, т.б. аспаптарға қолданыла беретіні рас. Жоғарыдағы суретте шертпелі аспапты қобыз депті. Қырғыздарда да шертпелі (домбыра сықылды) аспаптың аты қомұз. Бәлкім ертеде музыка аспаптарының бәрі қобыз не қомұз атанған да шығар.
Қобыз сөзінің шығу тегін О. Хаймолдин “қамыс” сөзіне ұштастырады екен. Оны Т. Қоңыратбаевтер құптай түсіп, “Іші қуыс, орта шеніне дейін шанақпен жабылған ‘қобыз’ атауның семантикасы ‘қауыз’ ұғымына әбден сай келеді. ‘Күп’, ‘күбі’, ‘қабы’, ‘қабыз’, ‘қауыз’, ‘қобыз’ атаулары фонетикалыық тұрғыдан өзара жақын, үндес. Ал семантикасы ‘қауыз’ сөзімен сабақтас” дейді. Мүмкін. Қисыны бар. Енді мына ықтималдық та ойлап көруге татиды. Бұл “қу” мен “боз” сөздерінің жалғануынан шыққан болуы да мүмкін. Ол заманда аққу да тотем еді. Қобызбен сарын айтып ойнайтын бақсылар аққу қанатын жамылып та жүретін. Ал “боз” дегенің - “боздаудағы” түбір сөз (“үндеу” дегендегі “үн” сықылды). Демек аққуша боздайтын музыка аспабы деген мағыналы болуы да ықтимал. Бақсылар аққу қанатын жамылып қана қоймай, оның боздаған үнін шығаруға да тырысқан көрінеді.
Сосынғы бір аспап домбыра. “Домбыра тектес аспаптар Орта Азиядағы түрік тектес халықтардың барлығында дерлік бар. Мысалы башқұртта ‘думбыра’, қырғыздарда ‘қол қомұз’, түріктерде ‘саз’, ‘ұд’ (Т. Қоңыратбаев, т.б.). ‘Тәмбір’ деген ‘Домбыра’ сөзімен төркіндес болуы да мүмкін (мәдени ауыс-түйісі тығыз халықтар емес пе), ‘Дутар’ (қос ішекті) сықылды, ‘тең бұра’, ‘ду бұра’ (екі бұрауышты, екі құлақты) дегеннен шығуы да ықтимал.
Үйсіндерде музыка аспаптарынан үрлемелі (сырнай, сыбызғы, қурай, т.б.), соқпалы (дауылпаз, дабыл) аспаптары да, шертпелінің өзге түрлері де (жетіген, т.б.) болған сықылды. Оған археологиялық табыстар мен төменде айтылмақ музыка аспаптары жағындағы ауыс-түйістер айғақ бола алады.
6. Мәдени алмасулар.
Үйсіндер әсіресе Батыс Өңірдегі қандас, тілдес, діндес, іргелес ұлыстармен тығыз мәдени байланыс орнатты. Одан қала берді, Ұлы Жібек жолындағы маңызды торап және “аттылы мемлекет” болғаны үшін, батыс пен шығысқа көпір де, байланысшы да бола отырып, талай ауыс-түйіс орайына ие болды. Соңғы байланысты тек бірер жаққа (не Жұңгоға, не Еуропаға, не Таяу шығысқа) ғана шектеп қою, әділетсіздік саналмаған күнде де, шалағайлық болмақ. Бұл мәселені тарихи жазба деректердің санына жыға салмай, тарихи, географиялық, этникалық, логикалық, т.б. қисындар бойынша ғылыми жүйелеген жөн.
Үйсін ұлысының өзге мемлекеттермен әр жақтылы байланысы мен алмасуларына оның Хань әулетімен байланысы мысал бола алады. Бұл жоғарыда аз айтылмады. Дегенмен мәдени байланыс жағын толықтай кетейік. Бұл туралы Хань тарихшыларының көзқарасына мынау өкілдік ететін-ақ шығар: “Хань ордасы мен Үйсіндердің құда-андалық қатынасының үйсіндердің шаруашылығының дамуы, мәдениетінің өсуі, ғылым-техниясының алға басуы жөнінде белгілі белсенді маңызы болды. Хань әулеті Шижюн ханшаны үйсіндерге, ‘Күйме, ат-көлік, киім-кешек және басқа да жасау-жиһаздарын түгел жабдып ұзатты. Оған қызмет ететін шендісі, әтегі, күтушілері бар бірнеше жүз адам тағайындап, аса салтанатпен шығарып салды’. ‘Ханша Үйсін еліне барған соң, өзіне арнайы сарай салғызды’. Осындай неше жүз адамдық құдалар тобының құрамында өнердің әр түрінің дарындылары болды; олай болмағанда, оның ‘өзіне арнайы сарай салғызуы’ қайтіп мүмкін болмақ? ! Жиею Үйсін елінде өмірінің елу жылдайын өткізді. Оның ханьдермен ара байланысы өте тығыз еді. Жиеюдың қызы Дес ‘астана Чаң-әнға барып, әуез аспаптарын үйренді’, Дестің күйеуі Күңпен Күсәнда Хән әулетінің түзімдерін жүргізбек болды; арада көп ұзамай үйсіндердің металл қорыту техникасы едәуір жоғарылап, Хань әулетінің металл қорыту техникасымен арадағы алшақтығын недәуір жақындатты; Чаң-әнда Үйсін тілі оқытылатын болды...” [ ].
Үйсіндерге өздері озық санаған Хань жақтың мәдениетінің енгені даусыз. Бұл арада озық санаған дегенім елеп-екшеп қабылдаған болу керек. Мысалы, иероглифтік жазуды өзінің түрік тіліне үйлеспейді деп санап, қабылдамай, тума көне түрік жазуында қала берген. Хань ұлты өңіріне өте жалпыласқан архитектура (ғимарат, т.б.) үлгісі де қабылданбаған. Бұл арада Хань шеберлерінсіз жұңгоша сарай салу мүмкін емес дегенге сенуге әбден болады, әрине. Ал, көшуге сонша ыңғайлы киіз үй қаңқасына миы жеткен, ағаш барқтарды (ғимараттарды) сала білген халықты - үйсіндерді ешқандай басқа үлгідегі ғимараттарды сала алмайды деп ұқсақ мүлде қателесер едік.
Сонымен қоса, Үйсін мәдениетінің Хань әулетіне барғанын да айтуға тиіспіз. Жоу Жиңхоң [ ]: “Солтүстіктегі көшпенді ұлттардың мал нәсілдері мен малшаруашылық техникалары Ханьдердің малшылығына кірді және оның дамуына түрткі болды... Маңайдағы этностар Хань егіншілігінің дамуына да белсенді үлес қосты... Төңеректегі ұлттар ханзулардың қолөнер кәсібі мен саудасының өркендеуіне де белсенді ықпал жасады... Олардың діни нанымы хань ұлтының дәстүри итағат-нанымына аса зор әсер етті... Хань ұлтының киіміне, асына, жатып-тұруына, көңіл ашуына ықпалы да өте зор болды” деп, бұларға талай нақты мысалдар келтіреді.
Осы орайда музыка аспаптары мен әуез мәдениеті жағындағы ауыс-түйіске тоқтала кетейік. Хань жылнамаларында (мысалы, «Солтүстік әулеттер тарихы. 97-бума. 85-баян. Батыс Өңір» сықылдыларда) бұл туралы “Тәй У (б.з. 424-452 жж. билік құрған. - С. Ж.) патша... қатысты басқармаларына Йұрпанның (Юебәннің, Албанның. - С. Ж.) жауынгерлерді ерлікке шақыратын күйін орданың әуез мекемесіне енгізуді бұйырды” деген сықылды деректер көп. Ал, http: //www. xjass. com сайтындағы «Жұңгоға кірген туысқан ұлт адамдарымен ере келген бір неше түрлі музыка аспаптары» ( «随兄弟民族人入华而来的几种主要乐器») деген мақала көп сыр шерткен. Одан мыналарды біле аламыз:
“Батыс Хань әулеті кезінде ежелгі жібек жолы ашылып және негізінен қалыптасып Жұңго мен Батыс Өңірдегі мемлекеттер ара әр жақтылы барыс келіс біртіндеп күшейді. Таң, Юан, Мин (唐、元、明) кезіне жеткенде тіпті қайнап, Батыс Өңірдің хулары (胡人) Жұңгоға ағылып келе бастады және олар Жұңгомен Батыстың мәдени ауыс-түйісінде маңызды рөл атқаруға кірісті.... Орта Азия мен Батыс Азия мемлекеттері мен ұлттарының музыкасы мен музыка аспаптары шығысқа еніп, Орта Жазыққа тарала түсті”.
Міне бұл - ұлкен ұлтқа тән астамдықтан аулақ, әділ баянның мысалы. Әрине бұл сөз б.з. 1-мыңжылдығынан бергі ауыс-түйісті айтып отыр. Алайда, бергі кездің осыншалық ауыс-түйісінің б.з.д. тұстан бастау алатыны айтбаса да түсінікті. Егер осы ойды негізге ала таратсақ:
(1) Сырнай барыпты. Хань дәуірінен тартып Жин, Юан (金, 元) кездеріне шейінгі аралықта парсылар мен түріктерден сырнай (“苏耐尔”, Surnay, Zurna) барған екен. Жоғарыдағы суретте (Жұңго музыка институтындағы профессор Яң Дажүн сақтаған) соның өңделген, металдан істелген бүгінгі түрі көрсетілген. Ханьдер оны суона (唢呐) деп атаған. Мұның Жұңго жақпен ең алғаш тату байланыс орнатқан үйсіндер, Тарым жиегіндегі елдер арқылы бару ықтималдығы зор.
(2) Онымен қатар қобыз да барыпты. Оны хулар жасағасын ханьдер ху аспабы (хучиң- 胡琴) дей бастапты да, артынан екі ішекті болғандықтан, алдына өздерінше екі (арь) дегенді қосып, арьху (二胡) атапты. Кейде шичиң (奚琴) дейді де екен. Соң әулеті кезінде шыққан музыка теореясы туралы кітап «Лешу» (《乐书》) дегенде: “Шичиң - әсілі хулардың музыка аспабы” (奚琴本胡乐也) деп жазылған. (Оң жақтағы суреттерде: Қобыздың Ханьдер (қырығыздар секілді) қобыз (хобусы- 火不思) деп атаған шертпе түрі мен Ханьдер қолданып жүрген бүгінгі қыл қобыз - арьхудың бір түрі).
(3) Жетіген де жетіпті. Ханьдер оны яңчиң (扬琴) деп атайды.
(4). Дауылпаздың шыңдауыл түрі. Мұны ханьдер тоңбо (铜钹) деп атапты. Жылнамаларда “Тоңбо - мыс табақ (铜盘) деп те аталады, батыс рұңдар мен наймандардан (南蛮) шыққан”[ ] деген бар. Өзге әдебиеттерде Мысыр, Сирия мен Парсы жақтан хулар арқылы келген деу де кезігеді (төменгі сурет - жетіген мен шыңдауылдың бүгінгі ханьдердегі дамыған түрі.Анау бүгінгі дауылпаздың шыңдауыл түрі - тоңбоның бір мысалы).
Ал И Миң [ ] Батыс Өңірден Түнязыға барған, таралған деп көрсеткен өзге дүниелер де көп-ақ. Бұлар да сол кездің ауыс-түйісінің айқын дәлелдері. Мысалы, кат ағашы (儿茶), усарымсақ (大蒜), бедиян (小茴香), бадам (巴旦木), әнжір (无花果), шүйіншөп (甘松), анар (安石榴), зірә (安息茴香), қарбыз (西瓜), шабдалы (桃), мақсары (红花), қияр (黄瓜), түйежаңғақ (胡桃), тораңғы (胡杨), сәбіз (胡萝卜), қауын (甜瓜), шыны (琉璃), жүзім (葡萄), шекер (糖), кілем (地毯), арыстан (Сай Жұңсың мен Шадыман Ахметұлының талдауынша, түрік тілдеріндегі “арыстан” арсыл аң - жыртқыш аң деген сөздің кірігуінен жасалған. Ал ханзуша шы (狮) иероглиф иран-үнді тілдеріндегі шир дегеннен келген), түйе (骆驼), суық жердегі аттылы адамға лайық киім (胡服 - 短衣、长裤、脚着皮靴,... ) сықылдылар үйсіндер өмір сүрген регионнан Хань әулеті жаққа барған екен. Әрине оның кейі Араб, Парсы, Үнді жақтікі. Орта Азиялықтар көпір болысқан, шығысқа таратқан. Бұған үйсіндердің үлесі қаншалықты екенін әлі де зерттей түсу керек
Біз мәдени ауыс-түйістің, бір беткей емес, ерсілі-қарсылы болатынын дәлелдеу үшін ғана аз мысал көрсеттік. Жұңгомен байланысын айту арқылы Үйсінге, өз шығысы ғана емес, солтүстігі, оңтүстігі, батысымен де талай мәдени алмасудың болғанын аңғарттық. Әрине, бұл арада көрсеткен мысалдарымыздың (музыка аспаптары, т.б.ның) бәрін үйсіндер жасаған дегелі отырғанымыз жоқ. Бұл бір. Екіншіден Хань жылнамалары мен зерттеулері батыстан келгендігін ашып айтып отырғанда, бұл музыка аспаптары Үйсін ұлысынан аттап өте шыққан деуге де аузымыз бармайды. Сол кездегі Үйсін елінің мәдениетінде бұлардың да өз дәуіріне лайықты дәрежеде болғанын ескеруіміз керек. Үшіншіден бұл аспаптардың, жайшылықтағы мәдени шараларға ғана емес, басқа (соның ішінде соғыс, т.б. ға да) қолданылғаны шындық. Төртіншіден, қазіргі түрік халықтарында, соның ішінде қазақтарда бұл музыкалық аспаптардың бәрі бар және олар дамыған, өзгертілген екенін де ескерте кетеміз. Оның кейі (мысалы жетіген сықылдылар) хань ұлты жақта тіпті мықтап дамытылған.

Қазақ хандығының өмірге келуіне ізашар болған қарлық ру-тайпалары конфедерациясы туралы

хандық

Осы жылы республикалық көлемде аталынып өтетін Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қарсаңында бұрыннан қазақ жерінде құрылған мемлекеттік құрылымдар тарихына да жете көңіл бөлінгені дұрыс. Өйткені, олардың барлығы да кейін құрылған Қазақ хандығының қалыптасуына үлкен дәрежеде ықпал етті. Сондай мемлекеттің бірі – кезінде дамыған өркениетті Қарахандар әулеті мемлекеті­нің негізін салған және оның ыдырауы нәтижесінде Шыңғыс хан шапқын­шы­лы­ғы қарсаңында бірнеше хандықтар құры­лып, кейін қазақ хандығының қалыптасуына үлес қосқан қарлық ру-тайпаларының конфедерация­сы еді.

Бұл мәселеге қалам тартушы тарихшы ғалымдардың пікірлеріне көз жүгіртсек: ғалым М.Ақынжанов: «Қазақ халқына негізінен алғаш ұйытқы болған Түргеш пен Қарлық одағы болды», деп жазады. Қарлық кағанатының қазақ халқын құрудағы рөлін жоғары бағалай келіп, түркі және моңғол шежірелерін жетік білетін қазақ ғалымы Ислам Қабыш­ұлы былай дейді: «…қарлық одағы­ның тұсында қазақ халқы өзінің осы күнгі қазақ атымен аталды. Оның IX-X ғасырларда өз алдына жеке халық болып құрала бастағаны анықталды. Оның экономикалық тұтастығы, мәдениет және қоныс бірлігі бар еді. Ал мәдениет бар жерде мінез-құлық бірлігі болатыны да даусыз. Сондықтан тұтас бір халықтық белгілері бар деп саналады. Бұл әрине халық болып құралудың бастамасы. Осы қарлық кезінде ізі салынған халықтың ұйытқысы жойылып кетпей баянды болып қалды. Бұл ұйытқыны сырттан келген шапқыншылар да бұза алмады. 1140 жылғы қидан, 1203-1220 жылғы моңғол шапқыншылығы да бұл бірлікті ыдырата алмады. Сөйтіп, 1218-1380 жылдарда әр жердегі қазақтар қайта бас қосқанда сол қарлық атымен емес қазақ атымен біріккен-ді».

Шынында да қарлықтардың мемлекет­тік құрылымы кейін құрылған Қазақ хандығына ұқсас болды. Біріншіден қар­лық­тар үшке бөлініп, тарих сахнасына шыққанда да «үш қарлық» болып аталды және олардың басқарушылары алғашқы кезде «жабғу» немесе «ябғу» деп аталды. Бұл қазақтың билер институтына сәйкес келеді. Кезінде академик В. Бартольд «ябғуды» «пейгу» немесе одан кейінгі эволюциялық нұсқасы «биге» келетіндігін пайымдаған болатын. Ал «жабғу» атауындағы «ж» диа­лектісі де көңіл аударарлық. Көрнекті ғалым, Орталық Азияның тарихы мен этнографиясын зерттеуші А.Бернштам қарлықтарда тіл жағынан екі, яғни «ж» және «и» диалектісінің болғанын дәлелдеп көрсеткен-ді. Оның бергі жағында қарлық ру-тайпаларының конфедерациясы Жетісуда тоғыз топтан тұрғанда оның ішін­де кейін қазақтың үш жүзінің де рулары болғандығы белгілі. Ол мәселе 2000 жылы шыққан «Қарлық мемлекетінің тарихы» атты монографияда баяндалған болатын. Сонымен қатар, Қарахандар хандығының ішкі және қайшылықтардың шиеленісуі нәтижесінде көшпелілігі басым, жекелеген Алмалық – қарлық, Қаялық (Қойлық) – қарлық және Хазар – қарлық хандықтарының Шыңғыс хан жорығының алдында бөлініп шығуы да қазақтың үш жүзінің пайда болуы туралы тарихи аңызды еске түсіреді. Ондағы Қызыл Арыстан хан қасында жүрген Үйсін, Болат, Алшын бастаған қолдардың басқа жерге барып ел болып кетуі тарихи аңыздың негізгі желісі.Мұндағы Қызыл Арыстан хан қарахандықтарды басқарған селжұқ Санжар сұлтан екені де белгілі.

742 жылы қарлық, басмыл және ұйғырлар біріге отырып Шығыс Түрік қаға­натының саяси үстемдігін күйрет­кен­нен соң, 746 жылы Жетісуға қоныс аударып, батысқа қарай Фараб (Отырар) өңірін қоса жайлаған еді. Осы кезде бұл өңірде гео­саяси жағдай өте күр­делі-тін. Оңтүстіктен Араб халифаты, ал шығыстан Қытайдың Таң империя­сынан қауіп төнді. Осы өңірде екі империялық күштердің мүдделері түйіскен еді. Таң әскерлері Суябты басып алып, батыс­қа қарай Шашқа (Ташкент) жетті. Бұл батыстан ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделеріне қайшы келді. Сөйтіп, 751 жылы екі империялық күш­тердің шешуші шайқасы Талас өзені бойын­дағы Атлах қаласының маңайында өтті. Екі үлкен армия бес күндей бір-біріне бата алмай қарсы тұрған кезде Таң әскерінің тылынан қарлықтар шабуыл жасаған. Сол кезде арабтар да шабуылға шығып, қытай әскерінің тас-талқанын шығарады. Араб тарихшысы әл-Асирдің айтуынша осы шайқаста қытайлықтар 50 мың әскерінен өлідей айырылып, 20 мыңдайы тұтқындалған. Өкінішке қарай, қарлықтардың Атлах шайқасындағы рөлі деректерде белгілі болса да, 1996 жылы шыққан Қазақстан тарихының төрт томдық академиялық басылымында айтылмай кеткен. Қазіргі жазылып жатқан көптомдықтарда бұл жағдай ескерілуі тиіс деген пікірдеміз. Өйткені, Атлах шайқасының ортағасырлық дәуірдегі Орталық Азия мемлекеттері мен халықтарының саяси және мәдени тарихында өте маңызды орын алады. Осы шайқастан кейін Қытай империя­сы өзінің Орталық Азия аумағында белсенді геосаяси мүдделерінен бірнеше жүзжылдықтар бойы бас тартуға тура келді. Оның есесіне араб-мұсылман өркениеті орнығып, аймақта құрылғаннан кейінгі хандықтардың тағдыр-талайында өшпес із қалдырды.

VIII-X ғасырлар аралығында қарлық ру-тайпалары Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына, Балқаштан Ыстықкөлге дейін Іле, Шу, Талас өзен­дерінің жазықтарында, Хантәңірінің етегінде, Исфиджабтан (Сайрам) Отырар­ға дейіңгі аралықта, яғни Х ғасырдағы араб географы ибн Хаукалдың айтуынша шығысынан батысына дейін жүріп өту үшін 30 күн керек болған.

Қарлықтардың этностық даму үрдісі Қарахандар әулетіне ұласуға дейін үш кезеңнен өткені байқалады. Бірінші, VII-VIII ғасырларда үш тайпадан құралған «үш қарлық» бірлестігі атауымен Түрік қағанаты үстемдігіне қарсы күресушілердің бірі болды. Бұл кезде қарлық құрамына бұлақ, шігіл және ташлы тайпалары кіргені белгілі. Екінші VIII ғасырдың ортасынан бастап қарлықтар батысқа жылжып, бұрынғы «Он оқ» елі мен түргештердің арғу және тухси ру-тайпаларын біріктіріп, конфедерация құрады. Осы кезеңде қарлық бірлес­тігінің кұрамында тоғыз ру-тайпа­лық топ болғаны мәлім. Үшінші, ІХ-XI ғасыр­ларда қарлық конфедерациясындағы тай­па­лар өзара аралас орналасқан шігіл, оғыз, яғма, тухси және соғдылармен үздіксіз этносая­си және шаруашылық тұрғы­дан қарым-қатынаста болды.

Қарахандар мемлекетінің пайда болуы туралы қазіргі тарихнама бұрынғы Кеңес дәуірінің идеологиялық сарынынан арыла қойған жоқ. Оның бірден-бір көрінісі – біздің мемлекеттілігіміздің тарихын әлі де үзік-үзік етіп көрсету. Оның «ортақ сценарийі»: ортағасырлық түркі дәуіріндегі мемлекеттер тарихын жазғанда бәрі де құлап, жойылып, оның орнына басқа мемлекеттер пайда болады. Олардың бір-бірімен жалғасып, эволюциялық даму үрдісінде болғандығына көңіл аударылмайды. Бұл жағдай Қарахандар мемлекетінің пайда болуы туралы тарихнамада да көрініс береді. Әдетте қалыптасқан тарихнамада Қарлық мемлекеті 940 жылы Қашғардың түрік билеушілерінің Баласағұнды басып алуына байланысты құлады делінеді. Ал Қарахан мемлекетінің тарихы 942 жылдан, яғни Сатук Боғра ханның Баласағұн билеушісін құлатып, өзін қаған ретінде жариялағанынан басталады деп көрсетеді.

Шын мәнісінде, былай болған еді: 840 жылы қарлықтардың жабғуы, Испиджабты билеуші Білге Күл Қадыр Қара хан қаған атағын алып, халыққа жария етті. Міне, осы кезден бастап қарлық мемлекетін билеушілер өздерін Қара хан әулетіненбіз деп санай бастады. Бұл 840 жыл. Ал дәстүрлі тарихнамада Қарахандар әулетін Сатук Абд ал-Керимнің исламды қабылдап, қаған ретінде өзін жариялануынан бастайды. Қайсысы дұрыс? Біздіңше, Қарахандар әулетінің билігін 840 жылдан, яғни Білге Күл Қадыр Қара хан қаған­нан бастаған тарихи әділдік болар еді. Өйткені, алғашқысы мен кейінгісінің арасындағы айырмашылық тек ислам дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдауда ғана. Дінді қабылдау бүтіндей мемлекетті оның басқару институттарын түбірімен өзгертеді деген тұжырым тудырмауы керек. Білге Күл Қадыр Қара хан өлгеннен кейін қағанаттағы билік оның екі баласының қолына көшті: Базыр Арслан-хан – Баласағұнды, ал Оғұлшақ Қадыр хан Таразды билей бастады.Таразды саманилік Исмаил ибн Ахмад басып алғаннан кейін (893 ж.) Оғұлшақ Қашғарға кетуге мәжбүр болды. 904 жылы ол Саманилер иелігіне шабуыл жасады. Оғұлшақтың немере інісі Сатұқ Боғра хан (915-955) Қарахандардың мұсылмандық әулетінің негізін салушы болды. Бұл жерде ерекше ден қоятын жағдай тарихнамада қалыптасқандай Сатұқ Боғра хан жалпы Қарахан әулетінің негізін салушы емес, оның тек мұсылмандық бағытын бастаушы ретінде қарастыру керек.

Кезінде орыс ғалымы В. Григорьев хан­дарда «қара» атағы болуына байланыс­ты «Қараханидтер мемлекеті» деп, тарихи еңбектерде бұл атауды орнықтырды. Алайда оның тек шартты атау екендігі белгілі. Қарахандар мемлекетінің құрылуы мәселесінде талас пікірлер әлі толас­таған жоқ. Осы мәселені анықтау үшін әуелі «қара» атағы мен «Қарахандар әулетінің» пайда болу және оның тарих сахнасына шығу мәселелеріне тоқталу қажет. «Қара хан» титулын алғаш түркі­­лер хандығында Бумын (Момын) қаған­ның үшінші ұлы Тобо (Тобық) хан (572-581 жж.) алған еді. Ол өте батыл да ержүрек және дипломатиялық шеберлігі зор, қытайға да салық төлеткен, түркілер мем­ле­кетінің территориясын батысында да және шығысында да мейлінше ұлғайтып, Сасанидтік Иран мен Византия империясымен дәрежесін тең ұстаған хан еді. Қытай транскрипциясы негізінде Л.Н.Гумилев бұл ханның түркі тіліндегі атын «табақ», аңдық стилінде «Арсила» (Арыстан) екенін анықтаған. Қазақ тілінде де «тобық» ~ «табақ», (орысшада да «чаша»- -«лодыжка» — «табақ») мағы­насын береді. Ол кезде Тобо хан буддизмді қабылдап, осы діннің дәстүрі бойынша қолына табақ және жуан таяқ ұстаған. Қазақ шежіресінде де бұл жағдай көрініс берген. Мысалы Арғын шежіресінде Момын (Бумын) анадан туған тобықты — «жуан таяқ тобықты» деп аталған. Византиялық тарихшы Менандр да Тобо ханды аңдық стилінде «Арсила», яғни «Арыстан» атауымен жазған.

IX ғасырдың жартысы мен X ғасыр­да қарлық «жабғуы» атауының орнына «қара» атағы қолданылды. Бұл қарлықтардың ежелгі түркілердің сая­си билік мұрасын өз қолына алуын біл­діргендігі болатын. Бұл — Білге Күл Қадырханның өзін Қара қаған деп жария­лау уақытымен сәйкес келеді. Қарлық­тардың астанасы болып табылатын Бала­са­ғұнда билеушілердің тұратын жері – «Қара Орда» немесе «Күз Орда» деп атал­ды. Орда орналасқан тауға қарап, қар­лықтар: «Мұнда барлығынан жоғары иеміз тұрады, біздің бұл сөзімізден құдай сақтасын» деп жалбарынатын болған.

Бұл ретте ал-Масудидің мына сөздерін келтірген орынды: «Хакандардың хаканы солардан (қарлықтардан) болды, ол түріктердің басты мемлекеттерін және олардың патшаларын өз қоластына бағындырды. Афрасиаб ат-Түркі де осы хакандардан шықты …, Шана (яғни Ашна) да солардан (қарлықтардан) болды».

Ортағасырлық тарихшы Жамал Карши қарахандардың мұсылмандық әулетін құрушы Сатук Абд ал-Керимнің атасы қарлық қағаны Білге Күл Қадыр хан болды деп жазады.

IX ғасырдың ортасына қарай Қарлық­тар­дың тарих сахнасына шығуынан бас­тап, олардың Орталық Азияда саяси үс­тем­­дікке қол жеткізуі мен моңғол шап­қын­­шылығына дейінгі тарихын зерт­теу­дің қазіргі түркітілдес халықтар үшін ма­­ңы­­зы зор. Қарлықтардың ру-тайпалық одақ­­­тары­нан құрылған хандық мемлекет Қа­­рахандар әулетінің хандықтарын құру­­да бас­ты рөл атқара отырып, моңғол шап­­қын­шылығынан кейінгі дәуірде қазақ, өз­бек, қыр­ғыз және т.б. Орталық Азиядағы жа­ңа хан­дық­тар­дың, соның ішінде Қазақ хан­­дығының да қалыптасуына зор ықпал етті.

Қарахандар әулеті тұсындағы қарлық көшпелілерінің отырықшылығы жоғары дамыған аудандардан(жайылымдардың тарылуына байланысты) бөлініп шығып, өздерінің жекелеген еркін иеліктерін құруы да кейін қазақ, қырғыз, өзбек, хандықтарының пайда болуын тездеткен үрдіс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қазақ халқының шығу тегі мен оның этногенетикалық процестерімен тығыз байланысты қарлық­тар мен Қарахандар әулетінің дәуірі Қазақстан тарихының әлі жете зерттеліне қоймаған кезеңімен сәйкес келуі, бұл тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Әлеуметтік-саяси шиеленістердің негізгі себептері және жекелеген Қарлық хандықтарының бөлініп шығуы. Осы уақытқа дейінгі тарихнамада көшпенділер мен отырықшылдардың қатынасы мә­се­­лесінде өзара ықпалдастығы бір­шама жақсы зерттелгенімен, олардың әлеу­меттік-экономикалық дамудың бір кезе­ңінде бір-бірінен алшақтауы немесе бөлінуі мәселесіне және оның себептеріне жеткілікті мән беріле қойған жоқ. Бұл мәселені дұрыс қойып, оны шешу қазірде қазақтар және олардың ата-бабаларының таза көшпенділер болды ма немесе жартылай көшпенді болды ма деген сұраққа түпкілікті жауап беруге көмектеседі. Бұл проблеманы шешудің жолын Қарахандар мемлекетінің әлеуметтік-саяси тарихы мысалында анық көруге болады. Қарахандар әулеті құрған мемлекеттің құрамында болған көшпелілігі басым қарлық, оғыз ру-тайпаларының (кейін қазақ, өзбек, түрікмен және қырғыз халықтары мен хандықтарын қалыптастырған) өздерінің елдік болмысы мен тыныс-тіршілігін және еркіндігін сақтап қалу үшін үнемі күрес жағдайында болды. Қарахандар әулетінің екіге бөлінуі, олардың үнемі таққа талас-тартыстары, оның үстіне селжұқтардың көтеріліп, билік басына келуі көшпелі түркі ру-тайпалары құрған ел іргесіне үлкен қауіп төндірді. Қарахандар, одан кейін селжұқтар құрған иеліктің билеушілері әскерінің бір бөлігі осы көшпелі түркі ру-тайпаларының конфедерациясынан жасақталған болатын. Осы қызметі және төлеген салықтары (белгілі мөлшерде мал басы) үшін оларға жайылымға және басқа шаруашылықтар жүргізуге жер берілді. Бірақ қарахандар мен селжұқтар әулеттерінің үнемі сая­си талас-тартыстары көшпелілердің әскери қызметтегілері мен дәстүрлі шаруа­шы­лығына көп зардаптарын тигізді. Әдетте, осы кезеңді зерттеушілердің назарында қарахандар мен селжұқтар әулеттерінің саяси күрестері болады да, саяси оқи­ғалардың себеп-салдарына белгілі бір дәрежеде ықпал еткен әлеуметтік-эко­номикалық факторға байланысты шешу­ші рөл атқарған көшпелі түркі ру-тай­паларының іс-әрекеттері тыс қалады. Сондықтан да бұл мәселені ортағасырлық көшпенділер мен отырықшылдықтың ара-қатынасы тарихының «ақтаңдағы» десе де болады.

Бізге белгілі, көшпелі шаруашылық жалпы мемлекеттегі қалалардың гүл­денуі­не, сауда-саттықтың дамуына, сол кездегі «Ұлы Жібек» жолының бұрын­ғыдай өркениеттік рөлін қамтамасыз етуіне үздіксіз үлес қосып отырды. Соны­мен қоса, көшпелілердің жан басы мен мал басы өсіп, бұрынғы бөлініп беріл­ген жерлер таршылық етіп, жайылымды кеңейту қажет болды. Мұның өзі сол кездегі отырықшылдықтағы жер иелену қатынастарын барынша дамытқан қарахандар мен селжұқтар әулеттерінің билеушілерінің ісі саяси-әлеуметтік қай­шы­лықтарға, тіпті тікелей әскери-соғыс қақтығыстарына әкеліп соқтырды. Ол аздай мемлекет билеушілерінің көшпе­лі­лер­мен мұндай қайшылықтарды дұрыс жолмен шеше алмауы сол мемлекеттің ақыр аяғында күйреуіне әкелетіні белгілі. Дәл осы жағдай селжұқ билеушілері мен көшпелілігі басым оғыз-қарлық ру-тай­па­лары арасында туындаған саяси-әлеу­мет­тік қарама-қайшылықтарды туындатты.

Енді осыны сол кезеңдегі тарихи оқи­ға­лар мен нақтылы деректер негізінде қарас­тырып көрелік.

Мысалы, қилы заманды басынан кешір­ген оғыздардың тағдыр-талайы Қор­қыт ата кітабындағы «Басаттың Төбе­көз­ді өлтірген әңгімесінің баянында» көрініс беретінін айта кеткен жөн. Әңгіме сюжеті Қиян Селжұқтың інісі Басаттың Төбекөзді жеңіп, оғыздар мерейін үстем еткені туралы оқиғалардан құрылған. Алғашында оғыздар ішінен шыққан селжұқтар кейін империялық мемлекет құрған Санжар сұлтан өз билігінің соңғы кезеңінде оғыз-қарлық конфедерациясындағы көшпелі ру-тайпаларға қатты қысымшылық (салық мөлшерінің шектен тыс ұлғаюы көр­сетті. Қорқыт ата кітабындағы Төбекөз тұлғасы сол кезде селжұқтар империясын басқарған сұлтан Санжар болуы кәдік. Оғыздар атынан Қорқыт ата Төбекөзге барып, салық мөлшерін азайтуға келісім жасасуға тырысады. Салық түрі жазба деректердегідей мал басымен (қой) белгіленген. Сонымен қатар, жазба деректерден бір артықшылығы Қорқыт ата кітабында көшпелілердің сұлтан әскеріне ер адамды беру міндеткерлігі де аталған. Кітап сюжетінде: «жайылымына оғыз елін қондырмады», «оғыздарға салық салды», билеушілерге «төрт ұлы бары бірін берді, үшеуі қалды. Үш ұлы бары бірін берді, екеуі қалды» деген деректер кездеседі. Санжар сұлтанның жанындағы әскердің дені көшпелі оғыз-қарлықтардан құралғанын жазба деректерден білсек, онда белгілі бір мөлшерде ер адам басын сұлтан әскерінің қатарына беру көшпелілерге де міндеттелінгенін байқауға болады. Көптеген жазба деректерде Санжар сұлтан билігі кезеңінде оғыз-қарлық конфедерациясындағы көшпелі ру-тайпаларды Қорқыт пен Тути бек басқарғаны белгілі. Жазғандарымыз дәлелді болу үшін ХII-ғасырда Иран, Ауған­стан және Орта Азияға саяхат жаса­ған Вениамин Тудельскийдің қолжаз­басында жақсы көрсетілген. В.Тудель­ский­дің саяхатнамасында Санжар сұлтан орсан зор қолымен шешуші шайқасқа бірден түспегені де айтылады.

В.Тудельскийдің жазбалары өткен ғасырдың 30-жылдарында-ақ Батыс Еуропа тарихнамасының айналымына енгенімен әлі де зерттеушілер назарына толық ілінбегендігін айта кету керек. Оғыз-қарлық конфедерациясындағы көшпелі ру-тайпалар мен селжұқ сұлтаны Санжар арасындағы қанқұйлы оқиғалардан қөшпелілердің еркіндік пен тәуелсіздігі және елдігін сақтап қалудағы жанкешті күресі көрініс береді. Мұндай жағдай ел есінде елеусіз қалмағаны жөн секілді. Сондықтан да ол Қорқыт Ата кітабының бір жыры болып қалған. Мұның өзі тарихта әлденеше рет қайталанғанындай, көшпелілердің басты мұраты – мәңгі ел, мәңгілік еркіндік пен тәуелсіздік болып қала беретіндігін тағы да айшықтады.

Сонымен, жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды, көшпелілер мен отырықшылдығы аралас ортағасырлық мемлекетте қоғамның белгілі бір дамы­ған кезеңінде жер иеленуші болды. Бұған қоса отырықшыл қауым мен мал шаруашылығымен айналысатын көш­пелілер арасында жер үшін бәсеке­лес­тік туындаған. Егер мемлекетті бас­қару­шылар бұл мәселені дұрыс шеше алмаса бәсекелестіктің арты саяси қақты­ғыс­тарға ұласып, мемлекеттің әлсі­реуіне және аталған шаруашылық түрлері­мен айналысушылардың бір-бірінен бөлінуі­не алып келері сөзсіз. Дәл осындай жағдай Қарахандар мемлекетінде орын алып, көшпелілігі басым рулардың бөлінуіне, сөйтіп, олардың өздерінің тәуел­сіз хандықтарының пайда болуына алып келді. Нәтижесінде, Шыңғыс хан жо­рығының алдында Қарахандар мемле­кеті­нен бөлініп шыққан, негізінен жартылай көшпелі қарлықтардан тұратын Қаялық (Қойлық), Хазар-қарлық және Алмалық-қарлық хандықтары пайда болған еді.

Алайда, бұл хандықтардың өзіндік тарихнамасы болмағандықтан және деректері тапшылықтың әсерінен тарихта «ақ таңдақ» ретінде қалып отыр. Оның бер жағында осы кезде басталған Шыңғыс ханның жорықтарына байланыс­ты Орталық Азия «сеңдей соғылысқан» заманды бастан кешірген болатын. Осындай жағдайлар Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Егер Шыңғыс хан жоры­ғы кедергі келтірмегенде Қазақ хан­ды­ғы бұдан ерте шаңырақ көтерер ме еді?

Сатай СЫЗДЫҚОВ,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры.

БІЗДІҢ ТАРИХЫМЫЗ – ДЕРЕКТЕРГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ТАРИХ
Уахит Хамзаұлы Шәлекенов-Баласағұни – қазақтың белгілі тарихшы ғалымы, этнограф және археолог. Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагері, запастағы полковник, тарих ғылымдарының докторы, профессор. ҚР ҰҒА Құрметті академигі. «Түріктердің отырықшы мәдениеті», «V-XIII ғғ. Баласағұн қаласы», «Орталық Азиядағы арийлер өркениеті», «Шыңғысхан – моңғол-түрік этностарын біріктіруші» сияқты іргелі зерттеу еңбектерінің авторы. 90 жастан асса да әлі күнге ғылымнан қол үзбеген Уахит ақсақалға жолығып, оның ғылымдағы еңбектері мен ел тарихына қатысты әңгіме өрбіткен едік.

– Құрметті Уахит Хамзаұлы, елімізге белгілі тарихшы ғалымсыз. Сіздің жарық көрген ғылыми еңбектеріңіз жайында көпшілік біршама толығырақ хабардар болғанымен сіздің туып-өскен ортаңыз жөнінде біле бермеуі мүмкін. Оның үстіне сізге қатысты жарияланған ғұмырбаяндық деректерде аздаған айырмашылықтар бар. Осының анығын өзіңізден білсек деп едік.
– Мен 1924 жылдың мамыр айында Батыс Қазақстан облысының Орда ауданы, Бөрлі, яғни Нарынқұм аймағында дүниеге келдім. Көп ұзамай ұжымдастыру басталып, оның салдары елді ашаршылыққа ұрындырған соң өзгелер сияқты біздің үй-ішіміз де Ресейге ауа көшіп, Астрахан облысының Қарабайлы қаласына жетіп, сонда тұрақтап қалды. Аласапыран жылдарда құжатқа кімнің басы ауырсын, сондықтан елде алынбаған туу туралы куәлікті Астраханнан алып, құжат бойынша сол жақта дүниеге келген адам болып шыға келдім. Отбасымыздың жат елдегі тағдыры тым ауыр болды. 1930 жылы әуелі анам Хафиза, ізінше қатарынан екі бауырым қайтыс болып, қалған үш баланың бүкіл ауыртпалығы әкемнің мойнына түсті. Бірақ тумысынан төзімді әкем Хамза тағдырдың сынына қайыспай, басқа түскенге қайғырмай ба­уыр етінен жаралған перзенттерін сақтап қалу үшін бейнеттің қандайынан да қашпады. Балық аулады, мал бақты. Әйтеуір тынымсыз еңбектің арқасында бәрімізді аман сақтап қалды. Үлкеніміз – әпкем Қабираны Астрахандағы интернатқа беріп, қатарынан қалмай білім алуына жағдай жасаса, қарындасым Нәбира екеумізді қасынан тастамайтын. Қабира әпкеміз 1938 жылы Астрахан педучилищесін үздік бітірген соң күйеуі Ғарифулла Хакимұлы Мұхамбетов екеуі жолдамамен Қарақалпақстанға кетті. Қарақалпақ АССР-інің Мойнақ ауданы, Үрге ауылына (Үшінші ауылға) тұрақтаған олар, келесі жылы бізді сол жерге көшіріп алды. Жездем сол ауылдағы қазақ орта мектебінде (Сталин атындағы) директор, әпкем мұғалім боп қызмет атқарып жүр екен. Ол ауылда балық зауыты бар, елдің адамдары сонда жұмыс істейді. Міне, осылайша біз тағдырдың жазуымен Бесқала өңірінің тұрғыны боп шыға келдік. Бұл жерде қазақтар көпшілік екен, тез араласып, сіңісіп кеттік.
– Біздің білуімізше, соғысқа тым жас кезіңізде алынсаңыз да офицер ретінде қатысқан көрінесіз...
– 1942 жылдың көктемінде әкем қайтыс болып, арада үш ай өткенде, тамыз айының орта шенінде, әлі орта мектептің соңғы класында оқып жүргеніме қарамастан Қызыл Армия қатарына шақырылдым. Шамасы, менің Ресейден келгенім әрі орысша білетіндігім ескерілсе керек, мені жаяу әскер сапына жібермей, офицерлер дайындайтын Өзбекстанның Наманан қаласына көшіріліп әкелінген Харьков Әскери училищесіне даярлыққа әкеп қосты. Әжептәуір үлкен қала. Маған таңсық нәрсе көп. Қарақалпақстанның солтүстігінде күн кешіп, орталығында болып көрген мен ол жерде өзбек ұлтының адамын көрмегем (өзбектер, негізінен республиканың оңтүстік аудандарында ғана тұрады ғой). Мына жердің бәрі өзбектер. Ежелгі салттарынан әлі де қол үзе қоймаған олар маған әрі қызық, әрі жат көрінеді. Бірде мынадай да қызық болған: мен көшеге шыққанда оқта-текте бетіне жапқан пердесі беліне түсетін әйелдерді көріп қалам. Неге екенін сірә түсінбеймін. Сосын ойлаймын, осылардың мұрны пұшық немесе көздері қисық шығар, әйтпесе неге сонша бүркенеді деп. Сол ойымның дұрыс-бұрысын тексергім кеп бірде бетіне паранжа бүркеген бір әйелдің бетпердесін серпіп кеп жібермесім бар ма. Пұшық түгілі бәлесі жоқ, үріп ауызға салғандай өзбектің майысқан әдемі келіншегі! Мен таңырқап, аңырып қаппын. Ал, ол паранжасының пердесін шалт түсіріп жіберді де, асыға басып кете барды. Сол кезде бір өзбек жігіті ашулана айқайлап, маған қарай жүгіргенін көріп қалдым да, істің насырға шапқанын біліп тұра қаштым. Қайта әскери училищеден онша ұзамаған екем, тез жеттім де, қақпадан еніп кеттім...
Әскери училищені алты-ақ айда тамамдап кіші лейтенант шенін алған біздер, 1943 жылдың ақпанында жүк пойызымен майданға аттандық. Батысқа қарай кетіп барамыз, кетіп барамыз... Қай жер екенін айыру қайда, 19 жастағы баламыз. Ақыры Воронеж деген қалаға жеттік. Ол жерде Воронеж деген өзен бар екен, сол өзеннен өтіп, орманның арасына кірдік. Орманның ішінде үлкен жол бар екен, сол жолмен жүріп бара жатырмыз. Ақпан айының іші, қар енді ғана еріп жатқан кез. Орманның іші сасық... дем ала алмайсың. Қыста сол жерде қырғын соғыс болып, Воронежді азат еткен екен. Қардың астында адамдар өліп жатқан болу керек, жаман иіс содан таралып жатқан сияқты. Әйтеуір сол есімде қалыпты...
Сонымен жүріп келеміз. Арқада жүк қапшық. Қолда ДПШ деген автомат. Күндіз жатамыз, түнде жолға шығамыз. Кейді күндіз немістің самолеттері бомбылайды...
Ақпан, наурыз айларында ол жақта жаңбырдың көп болатын кезі екен, жері қара топырақты, сәл жаңбыр жауса тізеден келетін балшыққа айналып шыға келеді. Бірақ ол бізге бөгет емес, тоқтамаймыз. Арасында сәл тоқтап, 5 минуттық демалыс береді, сылқ етіп балшыққа жата кетесің. Көзің іліне ме, ілінбей ме, «подъем!» деген бұйрықты естіп, атып тұрып қайта жүріп кете барамыз. Ал енді сонда балшық болған киімдерімізді қалай тазартқанымыз есімде жоқ, шамасы, кепкен кезінде уқалап балшығын түсіріп, соңынан шаңын қағып жүріп кете беретін болуымыз керек...
Кейін білгеніміздей, бізді Орел-Курс доғасындағы үлкен шайқастарға дайындап жатыр екен ғой, Россия мен Украинаның шегарасында. Сөйтіп, Белгород деген қаланың маңына жиналдық. Сол жерде мені партия қатарына алды. Мен взвод командирінің көмекшісі, кіші лейтенантпын. Біздің ІІІ-Украин майданындағы 960-атқыштар полкі құрамында болғандардың біразы Өзбекстаннан барғандар еді. Көбісі өзбектер. Соларға басшылық жасадым.
Сонымен 1943 жылы соғысқа кірдік. Старый Оскол, Новый Оскол, Белгород және Харьков қалаларын жаудан тазартуға қатыстым. Взвод командирінің басына жарықшақ тиіп қаза болып, орнына мен командирлік еттім. Харьков түбіндегі жан алысып, жан беріскен кезекті бір соғыста ауыр жараландым. Немістер минометпен атқылап, жарылған минасының жарықшақтары сол жағымнан аяқ-колыма бірдей тиіп, мені сұлатып тынды... Оның соңы госпитальдан госпитальға жалғасып, ең соңғы жатқан жерім Фрунзе қаласындағы (Қырғызстанның қазіргі астанасы Бішкек қой) госпиталь болды. Бұрын мединститут болған жерді госпитальға айналдырған екен. Жол бойы жарақаттарым ауырып, қиналып келгем. Фрунзе госпиталіне келіп, олар менің жарақаттарымды тексергенде көздері тас төбесінен шықты: жарақаттанған жерлерім иістеніп, құрт түсе бастаған екен... Несін айтасың, небір қиындық өтті ғой бастан.
Сөйтіп, 43-жылдың аяғында соғыстан алған жарақаттардың кесірінен армия қатарынан шығарылып Қарақалпақстанға қайтып келдім.
– Солайша сұрапыл соғыс сіз үшін аяқталды. Елге келдіңіз. Әрі қарай...
– Қарақалпақстанға келген соң келесі жылы Шымбай қаласындағы пединституттың сол жылы ашылып жатқан тарих факультетіне оқуға түстім. Оқи жүріп, студенттерді әскери дайындық ісімен таныстырып, соғысқа дайындайтын военрук болдым. 1944 жылы пединституттың бірінші курсын бітірген соң, 1945 жылы оқу орны Шымбайдан Нөкіске көшірілді. Қазіргі Әжінияз атындағы НМПИ-дің ғимараты. Сол жылы бітіп, пайдалануға берілген екен. Оқудың қалғанын сонда жалғастырдық. Сталиндік стипендиямен оқыдым, студенттер кеңесінің төрағасы болдым. 1948 жылы пединститутты бітірген соң аспирантураға барғым келген, алайда маған мүмкіндік берілмей Сабыр Камалов пен Р.Қосбергенов Мәскеудегі КСРО ҒА Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы этнография институтының аспирантурасына, ежелгі Хорезм мемлекеттерінің тарихын зерттеген академик С.П.Толстовтың қарауына жіберілді. Ал мені обкомның үгіт-насихат бөлімінің лекторлар тобына жұмысқа алды. Лекция оқытуға біресе ана ауданға, біресе мына ауданға жібереді. Әртүрлі науқан кезінде аудандарға орталықтың өкілі боп барам. Демалыс жоқ. Үйде бір-екі күн қонасың да, тағы кетесің. Тура солдат сияқты! Одан қалса көлік тапшы, жолшыбай кездескен көлікке отырып тарта бересің. Ақыры, не керек, 50-жылдың аяғында бұл жұмысты қойып, ғылымға біржола бет бұрдым. Өзбек Ғылым Академиясының тарих институтының аспирантурасына түстім. Онда азғана оқыған соң баяғы С.Камалов пен Р.Қосбергенов, М.Нұрмұхаммедов (кейінірек бұлардың бәрі қарақалпақтың атақты ғалымдары, академиктер болды) оқып жатқан аспирантураға барып, оқуды жалғастырып, оны солармен бірге бітірдім. Олар 4-5 жыл оқыса, мен 3 жылда бітіріп, 1953 жылы Мәскеудегі КСРО ҒА Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы академик С.П.Толстов басқарған этнография институтының ғылыми кеңесінде кандидаттығымды қорғап қайттым. Қайтып келгесін Қарақалпақстанда ғылыми қызметкер бола жүріп, Қарақалпақстанның тарихын жазыстым. Аудан-ауданды аралап, қазақтар жайында деректер жинаймын. Сол деректер негізінде ғылыми еңбек жаза бастадым. Бірақ мұным кейбір жергілікті азаматтарға ұнамай, кедергі келтіретіні байқала бастады. Сосын мән-жайды айтып, ұстазым Сергей Павлович Толстовқа хабарласып едім, ол кісі мәселені тез қолға алып, әлгі азаматтарға: «Әмудария бойындағы қазақтар осы күнге дейін зерттелмей жатыр. Зерттегісі келген екен, зерттесін! Оған кедергі болмаңдар», – депті. Сөйтіп сол кісілердің қолдауымен «Казахи низовьев Амударьи. К истории взаимоотношений народов Каракалпакии в XVIII-XX веков» деген монография жазып, оны 1966 жылы Өзбек ҒА «Фан» баспасы орыс тілінде 1000 дана таралыммен жарыққа шығарды. Көлемі 350 беттен асатын бұл еңбек Қарақалпақстандағы қазақтар туралы тұңғыш зерттеу еңбек болатын. Сол монография негізінде 1967 жылы докторлық диссертация қорғадым. Қорғар алдында Алматыға келіп, еңбегімді көрсеткенімде Қазақстан ҒА тарих институтының директоры Ақай Нүсіпбеков жақсы пікір айтып, қолдайтынын білдірді. Қазақстаннан атақты ғалым Әлкей Хаханұлы Марғұлан, Өзбекстан ҒА тарих институтының директоры, академик Яхия Гулямов және жас ғалым Садықов менің оппоненттерім болып, докторлық диссертацияны сәтті қорғадым.
– Ғылыми ортада таны­малдылыққа иесіз. Атақ та, бедел де бар. Ендігі мақсат қандай болмақ?
– Мақсат не болсын... Құдайға шүкір, ойға алған істердің біразы орындалды, бір басыма жететін беделім бар, жұмыс орнында. Әйелім өз мамандығы бойынша жұмыс істейді, екі ұлым бар. Бірақ адам баласында арман таусылған ба? Енді өзімнен гөрі балаларымның болашағын көбірек ойлайтын болдым. Оларды атажұртына жеткізіп, лайықты білім алуға жағдай жасап, ұлтына қызмет ететін азамат етіп шығару – менің әкелік парызым екенін сезіндім. «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» дейтіні бар емес пе қазақтың? Осы сөз мені есімнен шықпай, елге келгім келді де тұрды.
Ақыры туған елден тұз бұйырып, 1970 жылы Шымкентке келдім. Шымкент қаласындағы педагогикалық мәдениет институтына жұмысқа орналастым. Ректоры Сәдуақас Темірбеков деген азамат, мені жақсы қарсы алды, 4 бөлмелі үй берді. Жұбайым Мадис Құсанқызы да технологиялық институтқа орналасып, орыс тілінен сабақ бере бас­тады. Таяуда ғана кандидаттық диссертациясын қорғап алған болатын. Сонымен 3 жылдай уақыт қызмет етіп, 1973 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі ҚазМҰУ) ректоры Ө.Жолдасбековтің шақыруымен осы университеттің тарих факультетінде жаңадан ашылған археология және этнография кафедрасына әуелі профессор-оқытушы боп қабылданып, соңынан кафедра меңгерушісі етіп тағайындалып, сол лауазымда жиырма бес жылдай істедім. Он жылдай факультет деканы қызметін атқардым. Шәкірттер дайындадым. Өткен жылы өзім ұзақ жылдар бойы қызмет жасаған әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетіне 80 жыл толған тұста мен де 90-ға толып, еліміздегі ең ірі оқу орнымен бірге менің де мерейтойым тойланды. Республика көлемінде мерейтойым аталып өтіп, ғылыми кітаптарым жарық көрді. «Қазақ университеті» баспасы ұзақ жылдар бойы шығарып келе жатқан «Өнегелі өмір» сериясының 33-кітабын маған арнады. Елбасымыздың қолынан «Парасат» орденін алдым. Сөйтіп, өткен жылдың 2 қаңтарынан бастап университетте лекция оқуды тоқтатып, демалысқа шықтым. Енді, бұйырса үйде отырып, ғылыми еңбектерімді жүйелеп, кітаптар жазамын.
– Ғылыммен шындап айна­лысқан әр ғалымның басты бір еңбегі болуы тиіс. Сіздің Қазақстан тарихына қосқан зор үлесіңіздің бірегейі – Жамбыл облысы Шу аймағындағы қазір Ақтөбе деп аталатын ежелгі қаланың тұрған жеріне ұзақ уақыт археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп, сол жерде қараханидтер астанасы – Баласағұн қаласының болғанын ғылыми тұрғыдан дәлелдеуіңіз болса керек...
– Әрине, Баласағұн мәселесі – менің 40 жылдан астам шұғылданып келе жатқан мәселем. 40 жылдан бері бір орында ғана қазба жұмыстарын жүргізіп келе жатырмын. Кезінде В.В.Бартольд, А.Н.Бернштам, М.Тынышбаев сияқты кісілер бұл қаланың дәл қай жерде екенін анықтауға талпыныс жасаған. Баласағұн қаласы 4-5 мемлекетке: Түркеш (Сарыүйсiн), Қарлұқ, Қарахан және Қарақытайға (Қарақидан) астана болған қала. ХІV ғасырдан бастап бүлініп, тарих сахнасынан түсіп, оның аты да, тұрған жері де жоқ боп кеткен. Ұмытылған. Тек ХХ ғасырдан бас­тап қана ғалымдар оны іздей бастады. Әркім әр жерден іздеді. Л.Н.Бернштам деген ленинградтық ғалым арнайы экспедициямен келіп, Қырғызстанның Тоқмақ деген қаласының маңындағы орта ғасырлық шағын Ақбешім атты көне қаланың орнын шұқылап, әр жерден бір қазып, табылған азын-аулақ нәрсеге қарап шәкірті Кызласов екеуі «Баласағұнды таптық!» деп айқайлатып мақала жазып, көпшіліктің назарына ілікті. Бұл 1950 жылғы әңгіме. 1954 жылы Л.Н.Бернштам қайтыс боп кетті де, шәкірті Кызласов әлгі қаланың орнын тағы 5 жылдай қазды. Кең көлемде қазу жұмыстарын жүргізіп, соның негізінде кітап жазып, сол кітабында «Ақбешімнен табылған археологиялық заттар Баласағұнның өмірін сәулелендіре алмайды. Баласағұнның гүлденген дәуірі – ІХ-Х ғасырлар, қараханидтер кезеңі. Ал бұл жерде оның белгілері жоқ, сондықтан мен бұрынғы пікірімнен қайтамын. Ал, қырғыз тарихшылары Баласағұнды басқа жерден іздегенді жөн», – деп бір кезде ұстазы Бернштам екеуі жасаған мәлімдемесінен бас тартатындығын білдірді.
Ақбешімнен 7 шақырым қашықтықта Борана деген қаланың орны бар, сонда қараханидтер дәуірінен қалған мұнара бар, біршама дұрыс сақталған. Соған қарап енді «Баласағұнның орны осы Борана» деп айта бастады кейбір археологтар. Бірақ Ақбешім сияқты Борана да астана болған қалаға ұқсамайды. Көлемі шағын. Одан табылған материалдар да оның Баласағұн екенін дәлелдей алмайтыны анық.
Ал нағыз Баласағұн – Жамбыл облысы, Шу ауданындағы бұрынғы Калинин колхозының жеріндегі Ақтөбе деген қала боп шықты. Біз бұл жерге 1974 жылдан бастан археологиялық қазба жұмыстарын жүргізе бастадық. Негізінде біз қазба жұмыстарын бастағанда Баласағұн қаласын табамыз деген ойда болған жоқпыз. Біздің университетіміздің (ҚазМҰУ) студенттеріне археологиядан практикалық жұмыс жүргізуге арнайы база керек болды. Ректорымыз Өмірбек Арысланұлы Жолдасбеков: «Қазба жұмыстарын жүргізуге база болатын қала табыңыз, министрлік бізге сондай тапсырма беріп жатыр», – деді. Содан соң мен осы қаланы тауып, таңдағанымды ол кісіге айттым. Ректорымыз менің ұсынысымды құптап, жәрдем берді. Сөйтіп алғаш рет студенттерді осы қалаға алып келіп, қазба жұмыстарын жүргізе бастадық. Факультет деканы ретінде өзім басшылық жасадым. Содан бері қазып келе жатырмыз. Бұл өте үлкен қала. Қырғыз жеріндегі қалалар бұның баласындай.
Бірде мен осы маңдағы тұрғындардың бір басқосуында болып, сонда Баласағұн туралы әңгіме қозғап, Махмұд Қашқари «Баласағұн қаласы маңында Әулиетау, Бақыртау деген таулар, Жонарық деген жайлау бар» деп жазып кеткен екен десем, тұрғындар: «Олардың бәрі осы маңда ғой», – деп таңқалдырды. Оның үстіне біз жүргізген қазба жұмыстарында табылған нәрселердің бәрі Бала­сағұнның өмірін сәулелендіреді. Қараханидтердің гүлденген дәуіріне тиісті мәдени орындар осында: монша, сарай, патшаның тұратын алаңы т.б. Бұның бәрі жердің бетінен 25 метрдей биікте жатыр. Құм басып, жұмыр төбеге айналған. Соның бәрін аршып, алаңды шығардық. Алаңға қыш кірпіш төселген. Олар жарылып, бүлінбейді. Қатты, сынса бірден сынып кетеді. Содан соң су құбыры, кәріз шықты. Үйлердің орны, минареттер табылды. 2009 жылдан бастап Мәдениет министрлігі тарапынан рес­таврация институтына әр жылда бірнеше миллион теңге бөлініп, олар біз қазған жерлерде қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіп жатыр.
– Баласағұн қаласында қандай халықтар тіршілік еткен деп санайсыз? Баласағұн деген сөз нені білдіреді?
– Баласағұнда түркілер, соның ішінде үйсіндер тұрған. Қаланың негізін салған сары үйсіндер. Олардың ұрпақтары Іле өзенінің бойында, анау Қапшағайдан бастап Мойынқұмға дейінгі аралықта тірлік еткен. Бұл жердегілерді Махмұд Қашқари сары түріктердің мемлекеті деп жазып кеткен. Сарыүйсіндер қағанатын басқарған Шу деген қаған болған. Өзенге атын берген қаған. Осы күнгі Шу стансасының маңында Беларық деген жер бар. Сол арада Тасөткелге жақын жерде қаланың орны болған. Сол Шудың қаласы деп аталған. Шу жас қаған болған. Баласағұнды резиденция еткен. Бұл жер Ұлы Жібек жолының бойы, төрт өзеннің Шуға құятын төменгі сағасы. Керемет жер. Жаңбыр болмаған жылдарда басқа жерлер құрғап жатса, бұл ара құрғақшылық дегенді білмейді. Жұрт осы күнге дейін бұл жерге кеп шөп шабады. Міне, осы араға салынған қала Баласағұн деп аталған. Мағынасына келсек: Бала – бала, жас адам, сағун – қаған дегенді білдіреді. Сонда Баласағұн дегеніміз жас қағанның ордасы дегенді білдіреді. Осы қалада тұрған жас қаған күніне 365 рет дауылпаз ұрғызады екен, оны қоластындағы бектерге деген құрметі үшін жасаған.
– Өзге елдің тарихшы ға­лым­дары соңғы кезде қазақ тарих­шыларының еңбектеріне күмәнмен қарайтын сыңай танытып жүргендей. Мысалы, өзбек ғалымы Гога Хидаятов «Қазақ тарихшылары эпостар негізінде тарих жазып жүр, ежелгі араб-парсы тілдеріндегі қолжазбаларды пайдалана алмайды, тек архологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп, сол арқылы тұжырым жасайды» деген пікір айтыпты. Оған қалай қарайсыз, расында солай ма?
– Ол енді артық сөз, теріс пікір! Біздің тарихымыз да тарихи деректерге негізделген. Бізде араб-парсы тілін білетін, солардағы қажет тарихи деректерді танып, талдай алатын ғалымдар бұрын да болған, қазір де жоқ емес. Сосын, біле білгенге археология – тарихты табу мен тануға үлкен жәрдемін тигізетін ғылым. Оның жетістіктерін жоққа шығару – адасқандық. Сондықтан әлгі кісінің пікірін ғалымның пікірі дей алмаймын.
Қазақтың, өзбектің тарихы дегеніміз кешегі тарих. Түркілер дегеннің өзі орта ғасырлардан белгілі емес пе? Оның аржағында тайпалардың мемлекеттері болды, хундар, сақтар, массагеттер деген сияқты. Енді келіп қазақтың тарихын жазу соншалықты қиын, ол туралы дерек жоқ, болмаса деректерді қазақ тарихшылары игере алмай жатыр деу күлкілі емес пе?
– Биыл Қазақ хандығының 550 жылдығы тойланғалы отыр. Соған байланысты негізгі мерекелік шараны өткізуге Жамбыл облысы аймағы таңдалып жатыр екен, бұл жөнінде сіздің пікіріңізді білгіміз келеді, не айтасыз?
– Жасыратыны жоқ, кейінгі кезде қазақ тарихына шабуылдаушылар көбейіп кетті ғой, «қазақтарда бұрын мемлекет болмаған, олар көшпелі халық, төл мәдениеті жоқ» деген сияқты сөздерді орыстар да, басқалар да жиі айта бастады. Бұл әрине, бос сөз. Дегенмен қандайда бір жалған пікірлерге тойтарыс беріп, олардың жалғандығын іс жүзінде дәлелдеп отырмасаң – қаралаушылардың сандырағы да шындық сияқты қабылданып, жұртқа теріс әсер етуі мүмкін. Бұл тұрғыдан алғанда Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақ хандығына 550 жыл толуына орай кең көлемде мерейтойлық шаралар өткізуге шешім қабылдауын, тарихшы ғалым ретінде, шын ниетіммен қолдаймын.
Мұхаммед Қайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» деген кітабында «Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайырдан бөлініп, Шу өзенінің аяқ жағында батысқа қарай бұрылатын тұста Қозыбасы деген жерде жиын ашып, сонда Қазақ хандығының құрылғандығын алғаш рет жариялаған» деген пікір бар. Көпшілік осыған сүйеніп, қазақ хандығының алғаш пайда болған жерін Шумен байланыстырады. Қозыбасы деп отырған жер Жамбыл облысының Мойынқұм ауданы орталығына жақын жер. Ол қазір Жамбыл облысының ең шалғай аймақтарының бірі саналады. Ол аймақ – облыстың басқа аудандарына алыс орналасқан. Сондықтан бұндай мемлекеттік дәрежедегі жауапты мерекелік шараны халықтың жиналуына қолайлы емес жерде өткізу – 550 жылдық мерейтойдың ойдағыдай өтуіне кедергі боп, көптеген қиындықтар (көлік, коммуникация т.б.) туғызуы мүмкін. Сондықтан бұл орайда өзімнің ойымды айта кетсем артық болмас деймін.
Қазақ мемлекетінің құрылуы сияқты ұлы оқиға Шу өзенімен байланысты. Шу өзені бойында халқымыз, мемлекетіміз тарихына тікелей қатысы бар тарихи-мәдени ескерткіштер көп. Сондай, әлі күнге мән-мағынасын жоймаған қасиетті орынның бірі – Әулиетау (Баласағұн тауы). Бұл – үстінен Ұлы Жібек жолы өтетін Тасөткел деген жерде орналасқан. Жанында Тасөткел су қоймасы бар. Әулиетау – Тасөткелдің солтүстік-батысында жарты шақырымдай жерде. Әулиетаудың атына келетін болсақ М.Қашғари бұл жайлы былай деп жазып кеткен екен: «Құлбақ. Түріктердің үлкен діндар, әулие адамдарының біреуінің есімі. Ол Баласағұн тауларында тіршілік етті. Айтуларға қарағанда, ол қара тасқа «Тәңірі құлы Құлбақ – Тәңірдің құлы Құлбақ» – деп жазса, ақ жазумен жазылып шығады екен, ақ тасқа жазса, қара жазумен жазылып шығады екен. Оның іздері бүгінге дейін сақталған деседі». Міне, бір кезде Баласағұн атанған таудың кейін Әулиетау аталып кетуінің сыры осындай. Бұл таудың маңайында ертеде үйсіндер жасаған, кейін қырғыздар да тұрған. Ел арасында шешуі қиын үлкен мәселелерді шешуге халық осы тауға жиналған. Қазақтың атақты үш биінің бірі Төле би де осы тауда өткен талай жиынға қатысып, даулы мәселелерді талқылап, төрелік айтқан.
Сол үшін осындай киелі мекенде Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойындай үлкен мәдени шараны өткізсе, нұр үстіне нұр болар еді. Себебі Жамбыл облысының орталығына жақын, халықтың қалың орналасқан жері. Көлік қатынасына қолайлы. Қасынан Алматы – Тараз үлкен тас жолы өтіп тұр. Темір жол да жақын. Су қоймасы бар. Электр желісі, басқа да керекті коммуникациялар жеткілікті. Мерейтой өткізгенде жүздеген киіз үйлер тігіуге қолайлы жазық жер, тікұшақтар қондыруға болатын алаңдар көп. Міне осыларды ескере отырып, 550 жылдық мерейтойды осы Тасөткелде, Әулиетаудың басында өткізсек – ұйымдастырушыларға да қолайлы, тойға қатысатын халыққа да жайлы болар еді деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ

ҮЙСІННАМА (15)

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

ҮЙСІН ҰЛЫСЫНЫҢ ТАРИХИ
САХНАДАН ТҮСУІ

1.ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЫДЫРАУЫ

Дүниеге келу-туылу, өсу-өну, жетілу-даму, қартаю-ескіру, өлу-жойылу сықылды табиғат заңы қоғамға да ортақ. Бірақ, табиғаттағылардың өмірінің ұзақтығы әр келкі болатыны сықылды, қоғам бөлшектерінің (мысалы, мемлекеттердің, этнос не ұлттардың) өмір ұзақтығы да әр алуан болады. Қоғам бөлшектері өз құрамындағы элиталық, түзімдік, стратегиялық, тактикалық, экономикалық, қорғаныстық, менталитеттік, т.б. факторларына байланысты кейде қысқа, кейде ұзақ процесті басып өтіп барып өзгереді - дамиды не жойылады. Айтылған факторларға мықты да ұқыпты қоғам бөлшегі ұазақ өмір сүреді. Ол факторларға әлсіз де ұқыпсыз болса, ұзаққа бармай-ақ жоғалады, тарих сахнасынан түседі. Бұл үдерісте сыртқы және ішкі ықпалдар өз әлінше әсер ететеді. Ал, біз мысалға атаған қоғам бөлшектері жойылып, тарих сахнасынан түскенімен, оның құрамындағы адам балалары, егер генеситтік төтенше жағдайға тап болмаса, құрып-жойылып кетпейді, тек өзге мемлекет не басқа этнос-ұлт санатында, өз өмірін ұрпағымен жалғастыра береді. Мүмкін басқаға қосылып, ассимилияцияланып кетуі де. Тарихта мұндайдың талайы болған.
Біз баяндаған бір неше ғасырда солайша өмір сүрген Үйсін ұлысы да осындай үдерісті бастан кешті. Б.з.д. ІІ ғасырдың алғы ширегінде ауыр жылдарды бастан өткізген үйсіндер Алыпкөк Елжау күнбидің парасатымен Ғұннан тәуелсіздік алып, бір кезең даму, баю, күшею, іргелену сатысынан өтті. Шығыс пен батыстың алып елдері есептесерлік дәрежедегі ірі мемлекетке айналды. Бірақ, б.з.д. І ғасырдың ортасынан ауа, ұлыс басындағылардың өзімшілдігінен қозған тақ таласы, таласқан топтардың ішкі бірлік пен сыртқы дипломатияға кері әсері, сыртқы күштердің (әсіресе Хань әулетінің) одан ұтымды пайдалануы сықылдылар Үйсін ұлысын қожырауға, ыдырауға, әлсіреуге, аяғында мемлекет санатынан айрылып, тарих сахнасынан түсуге кіріптар етті. Алайда, үйсіндер жоғалғаны жоқ, тәуелсіз мемлекетінен айрылса да, б.з. мыңжылдықтарында жазба тарих бетінен Үйсін сықылды тайпалық одақ атын немесе бұрын құрамында болған Дулат, Албан, Түркеш, Шығыл секілді ру-тайплар атын өшірмеді. Сонан соң, тарих сахнасына көтерілген жаңа тайпалық одаққа (оның кейінің ноқта ағасы тағы да Үйсіннің бұтарлары) жартылай тәуелді кезеңдерді басынан өткізе келіп, өзіне таяу этностармен бірігуге-қосылуға кірісті де, аяғында түрік қағанатының құрамына еніп кетті. Бұдан соң үйсіндердің дені қазақ ұлтын қалыптастыруға белсене ат салысты.
Біз енді бұл сөзімізді ашалай түсейік.
Б.з.д. І ғасыр орта шеніне жеткенде, бұғанға дейін таққа таласушылар жік-жікке бөліп алған Үйсін ішінен береке қаша бастайды. Жоғарыда баяндалған тарихқа қарай талдау жасасақ, бұл жіктердің бастылары үшеу еді. Бірі тәуелсіздікті жалғасытыру мен мықтаушылар тобы болатын. Енді бірі, Үйсінді Жұңгоға қосуды көксеген, саны аз сүйеніші күшті ханьшілдер еді. Тағы бірі Үйсінді ғұндарға қосу райындағы шағын топ-ты. Соңғы топ тәңірқұттар тақ таласынан соң, ғұндар елінің әлсірегенін көргеннен кейін азайған, талайы ана екі топқа ауа бастаған. Былайғы кезде, қайшылық негізінен алғы екі топ арасында ушыға бастады.
Әу бастан билікке жиендерін шығару арқылы Үйсінді Ханьге бағындыруды жоспарлаған Орта Жазық (Тұниязы) жақ, б.з.д. 60 жылы, үйсіндер ішіндегі аса ықпалды топтың - Тайпа Көсемдер Алқасының (ТКА ның) сүйемелдеуімен Нәбидің күнби болып кеткенін, Хань жиені Өңкейдің күнби бола алмағанын естіп қатты қапаланады. Сонымен, Үйсін ішіндегі ханьдер мен олардан туған хань жиендері және сырттан экспанциялап таяған Хань әулеті тізе қоса әрекеттене бастайды.
Тәуелсіздікті жалғасытыру мен бекемдеушілер тобының көсемі Нәби өз шаруасына мықтап кіріскен сыңайлы. Сондықтан, алдыңғы жақта айтқанымыздай, Саншораның Ғұн күнбишесінен туған Нәби таққа шыққаннан кейін, Хань әулетіне де, Үйсіндегі ханьшіл топқа да салқын саясат ұстанады. Сосын Лю Жиею тобы оны жаратпай “аусар хан”, “есер хан” деп атайды. Б.з.д. 53 жылға келгенде, саяси мақсаты Нәби күнбидің бөгетінен орындалмайтын болғанына көзі әбден жеткен оң күнбише Лю Жиею Нәбиді, ордасындағы сияпатқа шақырып, дайындаған жендеті арқылы өлтірмек болды. Бірақ Нәби ауыр жараланған беті қашып құтылды да, Қызылкүрендегі өз ордасына, өз жақтастары жаққа барды. Нәбидің ұлы Шичиншу астанадағы Лю Жиею бастаған Хань жақтың адамдарының сарайын қоршауға алды. Ал, Үйсіннің тусыртынан Ханьнің Батыс Өңірге қойған басқағы Жың Жи, Такламакан жиегіндегі қалалық хандықтардан әскер құрап, қалың қолмен бой көрсетті. Оның үстіне Чаң Хуй бастаған, кезінде чяңдарды тас-талқан еткен Шин Ушян қостаған топ 15 мың қолмен Дунхуаңға жетті. Сол арада тың игеріп (алдағы соғыс ұзаққа созылады деп мөлшерлегені ғой), Үйсінге шабуылдаудың дайындығына қамданды. Айлар өткесін, Оңғайдың ұлы Өжет әрі әкесіне өзі мұрагер болғысы келіп, әрі хәндерге қай мәміледе болу мәселесінде Нәбимен келісе алмайтынына көзі жетіп, оны жою арқылы Хань жаққа жағынуды, сол арқылы өзінің күнбилігін Хань тарапқа мойындатуды көздеп, оқыс шабуылмен жаралы Нәбиді өлтірді де, өзін күнби деп жариялады.
Жұңго тарап, әрине, Ғұн жиендерінің де, өзге дербесшіл үйсіндердің де Үйсін тағына шығуына қатты қарсы еді. Сондықтан Хань әулеті Өжеттің күнбилігін мойындамай, бір тараптан сырттай, шығарған қалың қолы арқылы әскери қысым жасауын жалғастырды. Өжетті берілуге қыстады. Енді бір тараптан әрі күйеуі Өжетпен жақын, әрі өзі тіл-жақты, Үйсіннің ішек-қарнын түгел білетін Фың Ляу ханымды Хань Шюанди патша шақыртып алып, Үйсін жағдайынан есеп тыңдады. Үйсінге қолданатын саясатты ақылдасты. Сосын оны Өжетке жіберіп, Өжетті Хань жақтағылармен рақайласуға көндіруді тапсырды. Аяғында Өжет кіші күнби болуға көніп, Ұлы күнбилікті Хань жиені жаққа - Оңғайдың үлкен ұлы Өңкейге беруге көнді.
Бұл есіңізге оралған болса, енді бұдан былайғы Үйсін тарихына қатысты мәліметтер кемшіл. Оны тарихшылардың кейі “Үйсіндердің Шығыс Хань патшалығынан (б.з. 25-220жж. - С. Ж.) кейінгі ахуалынан және олардың (Жұңгодағы. - С. Ж.) ішкі өлкелермен байланысынан білетініміз тым аз. Мұнда мынадай екі түрлі себеп бар: Бріншіден, екі күнби бірдей әлсіреді, үйсіндердің өзі күн санап құлдырады; екіншіден, Шығыс Хань патшалығынан кейін, әсіресе Уей, Жин патшалықтары, Оңтүстік, Солтүстік патшалықтар мезгілінде (б.з. 589 жылдан бұрын. - С. Ж.) ішкі өлкелер алды-алдына бөлшектеніп, жаугершілік жағдай жарыққа шыққандықтан, шекара райондармен арадағы саяси, шаруашылық қатынастар қатты азайған және тұрақсыз болып отырған. Ал, бұл туралы тарихи кітаптарға жазылған деректер тіпті мардымсыз” [ ] деп, өзіндік тұрғымен, шындықты әбден мойындайды. “Өзіндік тұрғымен” дегеніміз мұндағы “білетініміз тым аз” дегенді олар өз бетімен кетті дегенге, “ішкі өлкелер алды-алдына бөлшектеніп, жаугершілік жағдай жарыққа шыққандықтан, шекара райондармен арадағы саяси, шаруашылық қатынастары қатты азайған” дегенді олар тәуелсіз күй кешті дегенге апара алмауына қаратылып тұр. Бұл кездегі іс жүзіндегі өмір шындығы осы мен айтқандай болған.
Хән жылнамаларындағы бұдан былайғы Үйсін тарихына қатысты мәліметтер, кемшіл болғанымен, мүлде жоқ та емес. Талай ғалымдар осы аздаған, алайда өте бағалы мәліметтерді байқамай немесе байқағысы келмей қателесіп жүр. Сол мардымсыз мағлұматтардан талайды аңғаруға болады. Әсіресе осы мен айтқанның дұрыстығын тіпті сезе түсесіз. Біз былайғы сөзімізді осы негізбен өрбітеміз.
Б.з.д. 52 жылы Чаң Хуй тағы келіп, екі күнбидің жерін, елін бөлісіп береді. Бұл әрі Үйсіннің меншікті аумағы болғанынан, ол аумақтың күнби менен байларға тән жекелер меншігі екенінен дерек береді, әрі Хань әулетінің Үйсінге әлі де тебінді харекет жасауда екенін көрсетеді. Ара ағайындық еткен Хань ұлықтары жағынан жұрттың 10 нан алтысын Ұлы күнбиге, 10 нан төртін[ ] кіші күнбиге бағындыру бекітілген болса да, іс жүзінде елдің көбі Өжетке қарай ағады. “Жұрт кіші күнбиге бағынуды қалайды”, Өжет те “жабғылардың елін толық қайтармайды”, кейінірек “Дуан Хуйзұң басқақ болады да, қарсылық көрсетіп қашқандарды [ ] қайтарып әкеліп жағдайды тыныштандырады” [ ]. Бірақ іс мұнымен біте салмайды, әрине.
Сөйтіп бір заман дәурендеген Үйсін ұлысы екіге жарылып тынады және Хань ықпалы әлсіреген, үйсіндер өз күнін өзі көрер кезеңге бұрылған дәуір басталады.
Қазірде, тек Жұңго мүддесінен шыға талдаушылардың ішіндегі бір топ, “Үйсіннің екіге ыдырауы - Хань Шюанди патшаның қате саясатының салдары. Егер патша ұлы күнбиді ғана мойындаған болса, Өжет еш қайда да бара алмас еді” деп қарайды.
Ал, тек Жұіңго мүддесінен шыға талдаушылардың ішіндегі енді бір топ бұл қате деседі. Олар: “Ол кезде, Хань патшасы егер кіші күнбилікті мойындамаса, Өжеттің Хань әулетіне наразылығы қара қазандай болып, өзге бағытқа бет бұруы әбден мүмкін еді. Мұны Ханьге залалды деп пайымдаған Хань Шюанди амалсыздан оны мойындап, Үйсіннің қалың елінен айрылып қалмауға жалғасты ұмтылып, уақытша болса да жартылай қол жеткізді. Ал екіншіден, Үйсін ғана емес, сонау Бактрия сықылды елдерді де өзіне бағындыруды көксеген Хань патшаларының (Хань Уди мен Жаң Чянның диалогын еске алыңыз) дәл осы тұстағы өкілі Хань Шюанди ешқашанда Үйсіннің шын мәнінде күшеюін тілемейді. Ыдыраса әлсірейді. Өзара ішкі қайшылық ушығады. Екі жағы да Ханьге жағатсуға тырысады. Ханьнің көмегіне, тіпті панасына зәру болады, ең соңында толық бағынады деп біледі. Сондықтан Хань патшасы қателесіп отырғаны жоқ. Қолынан келгені сол болды. Қателескен Лю Жиею. Лю Жиеюдың қателігінен ең соңында Хань Шюандидің салыстырмалы санағанда Ханьге пайдалылау айласы да іске аспай, Елжау бастаған құда-андалық саясаттың түбі неге апарарын әбден білген Үйсін ұлысы Хән торынан бір жолата шығып кетті” дейді.
Меніңше, бұл екі топты ғана өзара салыстырғанда, екінші топтың пікірінде қисын күшті.
Әрине, ыдырағаннан соңғы жағдайда, екі күнбиліктегі әр екі жақтың өз арманы бар-ды. Ұлы күнби амалын тауып кіші күнби жақтың елін өзіне қосып алып, кіші күнби деген лауазымды жойып, нағашыларының ақылы бойынша, Хань әулетіне толық бағынуды көксейді; кіші күнби де, алғашқыда, амалын тауып ұлы күнбиді жойып, елінің басын қайта құрап, бұрынғыша Хань, Ғұн жақтармен теңгермелі байланыстағы тәуелсіз Үйсін ұлысын қалпына келтіруді тілейді. Алайда оған дереу жету мүмкін болмай қалғанын ескеріп, кейінірек, Хань жақтың сөзін мүмкіндігінше тыңдай тұруды жөн табады. Тіпті кейде Хань тарапқа жағу жөнінен Ұлы күнбимен жарысады да. Ал Үйсін ішіндегі дербесшілдер өкілі байқаған орайлардан пайдаланып толық тәуелсіздік үшін күресін жалғастыра береді.
Осы кезде Өжет ұстанған саясат шынында да қайшылыққа толы еді. Өжет кіші күнбилігін тапсырып, ұлы күнбиге қосылып кетуге де қатты қарсы болды әрине. Ал, қасында ғана тұрған ұлы күнбидің Хань әулетіне сүйеніп өзін құртып жіберуінен сескеніп, оның ызасын қоздырудан да қашатын. Оның күшті иесі Хань әулетімен қарсыласуға тіптен де бармайтын. Хань әулетінің қас жауы Ғұн қағанатымен одақтасуға да баспайтын. Өйткені одан түсер пайдадан зиян мол екеніне әбден сенетін.
Бұл шақта Ғұн қағанаты да Хань әулетінің соққысынан есеңгіреп кеткен-ді. Алдымен, алғы бөлімде айтқанымыздай, бес тәңірқұт жарыса шығып, елін беске бөліп өзара соғысқан болатын. Аяғында, өзгелерді құртып, тақты қолына алған ағайынды екеу тағы шығыса алмай, елін тағы екіге жарып, кұштерін мейлінше әлсіреткен. Ағайынды бұл екеу - Қағания (Хухәнйе, 呼韩邪) мен Тезек (Жыжы, 致支) тақ таласы салдарынан өшесе келіп, соғысып, аяғында бірі - Қағания Ханьге тізе бүгіп, енді бірі - Тезек тәңірқұт Ханьге бағынбайтын раймен батысқа, Алтай арқасына сырғыған. Сонымен Ғұн жақта Өжетке пайда берер қуат та қалмаған-ды. Сондықтан Өжет олардан қайыр күтпейді. Хань жаққа ұлыкүнбимен жарыса жағатсу арқылы күн кешіп, ұлыкүнбилікті құртудың астыртын жолын ғана көздейді.
«Хәннама. Ғұн баяны. 2-бөлімде» айтылуынша, “Хань әулетінің әскер шығарып Қағания тәңірқұтқа болысқалы жатқанын естіген Тезек оң қанатқа ірге теуіп қоныстанады. Сондай-ақ, өзінің ғұндарды орнықтырып кетерлік шамасы жоғын аңғарып, батысқа ығысады да, үйсіндерге таяйды. Олармен күш біріктіруді ойлап, Өжетке елші жіберіп байланыс жасайды. Қағанияны Хань әулетінің қорғап отырғанын, Тезектің қаңғып қалғанын ескерген Өжет, Тезекке шабуылдау арқылы Ханьге сәйкескісі келіп, Тезектің елшісін өлтіреді де, басын басқақ тұрған жерге апартып бергізеді. Сосын 8 мың әскермен Тезектің алдынан шығады. Үйсін қолының көптігін, өз елшілерінің қайтпағанын көрген Тезек, Үйсінге қолын шоғырландыра шабуылдап, олардың бетін қайтарады. Сосын Тезек терістіктегі қыпшақтар (жылнамаларда Хужие, 呼揭,, Хагат. - С. Ж.) хандығына шабуылдайды. Қыпшақтар тізе бүгеді. Батысқа аттандырған қолы да қырғыздарды бағындырады. Солтүстіктегі диңлиңдер де (деңлең, 丁零. - С. Ж.) мойынсұнады. Үш елдің басын құрайды. Үйсіндерге содан кейін де сан рет шабуылдайды, әр ретте жеңіспен оралып отырады”. Бірақ, олжалы оралғанымен, Үйсінді бағындыра алмайды.
Б.з.д. 52 жылы Хань әулетінің атақты қолбасшысы Жау Чұңго қайтыс болғасын, оның орнына Чаң Хуй сол сеңүн болып көтерілген-ді. Сонымен Чаң Хуй Хань астанасына қайтып кетеді.
«Ханьнаманың» айтуынша, Өңкей мен Терби екеуі де өз ажалынан өледі. Ал, меніңше ұлыкүнби болған Өңкейдің үш-ақ жыл билік құрып, шамамен 40 жасында, Тербидің тіпті 9 жасында дүние салуы саяси күреске қатыстылыққа, өз ажалынан өлмеу ықтималдығына да ие. Өңкей қайтыс болғасын орнына Өңкейдің ұлы Сеңби (Шиңби, 星靡) ұлы күнби болады. Бірақ ол ханьдердің ниетін атқаруда белсенді болмауынан ба, жоқ кіші күнбиге салыстырғанда қабілетсіздігінен бе, әйтеуір ханьдер жағынан “босбелбеу” атанады. Сондықтан Үйсіндегі қол жеткен ықпалдан айрылып қалмау үшін Хань әулеті тағы киліге түседі. Бір жағынан, басқақ Хань Шюанның (韩宣) ұсынысы бойынша, Сеңбиді қолдап қайрау үшін Үйсін ұлы күнбиіне қарайтын ұлықтарға тарту-таралғы, мөр-таңба сықылдылар беріп, Хань жаққа тіпті тарта бастайды. Енді бір тарапынан, тағы сол басқақтың Сеңбиден үміт үзгеннен соңғы айласы бойынша, оны ұлыкүнбиліктен алып тастап, орнына сол зор шербасы болып жүрген, оның көкесі (әкесінің інісі) Далены (Датлок, 大乐) ұлы күнби етуді де қарастырады. Бірақ бұл соңғы ойға патша Юанди (元帝) қосылмайды. Осыдан соң, Хань Шюанның Далені ұлы күнби қып шығару өтініші өрге баспаған беті, 20 жылға жуық уақыт сол “босбелбеу” Сең билеген беті өте шығады. Демек бұл 20 жылда Хань тарптың талай үміті ақталмады деген сөз.
Б.з.д. 51 жылдың қысында Лю Жиею, Фың Ляу бастаған ханьдер Хань астанасы Чаң-анге қайтқан болатын. Хань ордасында Үйсін туралы арнайы ақылдасулар өтеді. Ақылдасудан соң, Фың ханым “босбелбеу” Сең биге көмектесу міндетін алып Үйсінге оралады. Ол ұлы, кіші күнбилерге Хань патшасының қарамағындағы хандарға лайық, қызғылт шашақты алтын мөрлерін ала келіп таратады. Үйсін ұлықтары оның мәнісін білсін-білмесін әйтеуір қабылдайды. Бұл іс жүзінде маған қараған елсің, сондықтан мен тағайындаған хансың дегеннің ишараты болатын.
Үйсінде 50 жылдан астам жасаған Лю Жиеюдың бұл кездегі ықпалы ең шыңына шыққан-ды. Соған орай онда асқақтау да байқалды. Оның ұрпағынан үлкен ұлы Өңкей үйсінге ұлыкүнби болды. Екінші ұлы Уаннян (万年) Сакаға (Сакараул, қазіргі Қашқариядағы Яркентке, 莎车) хан болды (бірақ зорекерлігінен көп ұзамай сакалықтар қолынан өлді), үшінші ұлы Далы (Датлоқ) үйсіннің сол шербасылығына (右大将) шықты. Үлкен қызы Дес Күсән ханына, кіші қызы Үйсін жабғысы Рух (若呼) дегенге тиді. Бәрі де осал жерде емес-ті. Алайда Үйсін елінің тамыры нағыз үйсіндер атанған қара жерге терең бойлаған ғой. Оның бұтағына келіп қонғандар, қаншама дәу болса да, оны әкете де, қурата да алмайтын.
Өз қолымен Нәби күнбиге жасаған қастандығынан соң, Лю Жиеюдың Хань жақтағы кей жандар алдындағы беделі өскенімен, Үйсін ішіндегі және парасатты ханьдер алдындағы абыройы бұрынғыдан көп пәсейген болатын. Елдің де көбі Өжетке қарап кетеді. Ішкі себептеріне байланысты Хань әулетінің күші де бұрынғыдай болмай қалады. Сонымен, Үйсінде ұзақ жасаған Лю Жиею, кемпір болған кезінде, иесіне “Қартайған, елді сағынған күйдемін. Сүйегім Хань жеріне көмілсе деген тілегім бар” деген өтініш жіберіп, аяғында, ұлы Өңкей күнби өлгесін - б.з.д. 51 жылы, үш немересін (екі ұл, бір қыз) алып еліне кетеді. Ол екі жылдан соң 72 жасында қайтыс болыпты.
Осыдан соң, екі Үйсін арасында ғана емес, оның маңындағы мемлекеттердің іші-сыртында да тозуға итеретін берекесіздік тіпті ушығып, ол бұл өңір елдерін қайтадан басқаша құралуға итереді. Қысқасы, кешегі ұлы Ғұн қағанатының басындағылар, сол сықылды іргелес отырған Қаңлы мен екі Үйсін, тіпті Тезек пен Қаңлы ханы да өзара озатын елдің баласынша бірін бірі батыр деу емес, тозатын елдің баласынша бірін бірі “қатын” деуге басады. Жұлысқан бөрілер бөтенге жем болуға еріксіз ыңғайлана береді. Бұл қырқысу арасында жеке тұлғалардың бірін бірі қастықпен жамсатуы да жүріп жатады.
Іргелес отырған Үйсіндегі бар құбылысты әлі де Ғұн қағанатына тілектес Қаңлы ханы мұқият бақылауда еді. Хань әулетінің барған сайын төніп келе жатқанын, ұлыкүнбидің мүлде, кішікүнбидің жартылай ханьшілдігін ескерген ол солтүстіктегі (Енисей жақтағы) Қырғыз хандығы сықылдыларды тірек қылған тәңірқұт Тезекті өзіне қормал санап, сыйлап, өзінің Үйсін жақ іргесіне келіп тұруға шақырады. Тезек мұны құп көреді. Екеуі біріне бірі қыздарын беріседі. Екі ел ара “бал ай ” басталады.
Б.з.д. 48-44 жылдары Үйсін, үлкен саясаттың жалғасы болар, Тезекке тірек болып, оны таяуға шақырып отырған Қаңлыға да бір неше рет шабуылдайды. Келесі - б.з.д. 43 жылы Тезек Қаңлы ханының ұсынысы бойынша, Талас бойына ордасын көшіріп әкеледі және астана қылмаққа Тараз қаласын салдыра бастайды. Әрі Қаңлымен бірлесіп Үйсінге жиі тиісіп тұрады. Бірақ оны өзіне қоса алмайды.
Алайда, оның арты Тезек пен Қаңлы ара “бал айының” бұзылуына соғады. Белгісіз себептен (Хән жылнамаларынша болғанда, Тезектің өркөкіректігінен, Қаңлыға құрметсіздігінен, кей ғалымдар болжалынша, араға от жағып, Тезекті оқшаулап құрту үшін жасалған сыртқы қулықтан) араларына от түсіп, ол ауыр қайшылыққа ұласады. Бір ашуланған сәтінде, Тезек өзі алған Қаңлы ханікесін, оған ере келген адамдарымен қоса, қырып салып, мәйіттерін боршалап, Талас дариясына тастатады.....
Б.з.д. 36 жылы Ханьнің Батыс Өңірге қойған басқағы Ган Яншоу мен оның орынбасары Чын Таң (ісжүзінде Чын Таң патшаға айтпай, патша атынан өзі өтірік жарлық шығарып, оған басында көнбеген Ган Яншоуға қарумен қысым жасап, Такламакан маңайындағы бағынды қалалық хандықтарынан қол жиып), Тараздағы Тезекке тұтқиыл тиіседі. Тезек алғашында қаланы тастап шығып кетуге оқталады. Бірақ далаға шыққан оны, келе жатқан Хань қолы түгіл, екі жағындағы Қаңлы мен Үйсін де оңдырмау ықтималдығы бар-ды. Соны ойлап, алыстан шаршап келген Хань қолы қайте қояр дейсің деп, қалада тұрып қорғануға бекиді. Сұрапыл соғыста, басым күшпен жеңген Чын Таң оны өлтіріп, ордасын ойрандап кетеді.
Өңкейдің ұлы Сең б.з.д. 33 жылы өлгесін, орнына Сеңнің ұлы Цыли (Селет, 雌栗) ұлыкүнби болады. Әкесіне қарағанда билігін қатайтқан осы Цыли күнби. Соның бір мысалы, ол кезде жай бұқараның кей мықтылары тіпті “күнбидің жайылымын да иемденіп кететін, басқа ақсүйектер бірінің жерін бірі басып алатын, қосып әкететін жайттер үнемі кезігіп тұрушы еді. Цыли күнби мемлекеттік билік күшімен жарлық жариялап, жайылымды меншіктену, пайдалану құқығын қорғайды. Күнби әулетінің жайылымына қол сұғуға, оған мал түсіруге, бірін-бірі бұлап-талауға тиым салады. Күнбидің ең жоғарғы меншік құқығын кепілдендіреді. Сондай-ақ, әр дәрежелі ақсүйектер арасындағы қайшылықты қалайда бәсеңдетіп, қоғамды біршама тыныштандыру арқылы, ел ортасында Оңғай би заманындағыдай тыныштық орнаған тамаша жағдай туғызуға мүмкіндік әзірлейді” [ ].
Өжет өлгесін, орнына ұлы Бөрі (Фули) шығады. Үш жылдан соң, б.з.д. 30 жылы, Бөріні ханьшіл болып кеттіге санаған өз інісі Рыер (日贰) өлтіреді де, кішікүнби болу үшін жалғасты ұмтылады. Оның алдында, Дуан Хуйзұңды қоршап алып, недәуір қысым жасайды. Бөрінің орнына ханьдер (үш жылдың алдында Батыс Өңірге басқақ болып тағайындалған, бұл жолы Үйсінге елші болып келген Дуан Хуйзұңның ақылы бойынша), Рыерді емес, Анетті (Әнріні) шығарады. Әрі б.з.д. 30 жылы таққа шыққан Бөрінің ұлы Әнрінің (Анеттің) күшейгенін көргесін, әрі Дуан Хуйзұң өзіне илікпегенсоң, Рыер Қаңлыға қашып кетеді. Хань әулетінің әскерлері бұйрық бойынша, Ақсудан тың игеріп, оны жазалауға жабданады. Бірақ, ол әскерлерсіз-ақ, оның көзі жойылады. Оны Әнрі өзіне адал Гумони (姑莫匿) сықылды үшеуді Қаңлыға жасырын жіберіп өлтіртеді.
Б.з.д. 29-28 жылдары (Рыер өлтірілгеннен кейін) Үйсін жұрты батыс Өңірге екінші рет басқақ болған Дуан Хуйзұңды қоршауға алады. Дуан Хуйзұң патшаға кісі салып, құтылдыруын өтінеді. Бірақ, бұл сыбысты естіген үйсіндер, Тезек тәңірқұттың көргені сықылдыларды еске алып, ақылдаса келіп, бұдан түптің түбінде жақсылық таппайтынына сеніп, қоршауын таратады.
Б.з.д. 28 жылдары Хань әулетінің батыс Өңірге қойған басқағы Лян Бау, Гумонилардың Қаңлыға жасырын барып Рыерді өлтіріп келгені үшін 20 жиң алтын, 300 топ торғынмен сыйлайды. Бірақ, Гумониды кейінірек Бөрінің жақтастары өлтіреді.
Б.з.д. 21 жылы Дуан Хуйзұң үшінші рет Батыс Өңір басқағы болып келеді. Дуан Хуйзұңды Ханьге бағынды ел хандары алдынан шығып қарсы ала бастағанда, Әнрі де бармақ болады. Оны жабғылар құп көрмейді. Бірақ Әнрі көнбей, Күсәнға барып Дуан Хуйзұңға сәлем береді және содан бастап онымен байланысын тығыздай түседі. Сонымен, б.з.д. 17 жылы, Әнрі де өзіне өтірік тізе бүге келгендер жағынан өлтіртіледі. Оның орнына інісі Бұдженсан яғни Өжеттің сол Бөрі дейтін ұлынан туған немересі шығып, кішікүнби болады.
Б.з.д. 16 жылы, кішікүнби Бұдженсан абыройы өсіп баратқан ұлыкүнби Цылиді («Ханьнамадағыша» айтқанда, “елін қосып әкетеме деп қорқып”), Ұрылиң (乌日领) дегенді өтірік тізе бүгуші етіп жіберіп, өлтіртеді. Сосын “Хань әулеті әскер аттандырып, оның сазайын тарттыруға тырысады. Бірақ бұл мақсатын іске дереу асыра алмайды да,... Дуан Хуйзұңды жіберу арқылы, басқақпен ақылдасып, алтын беру жолымен амал-айла қарастыруды тапсырады”[ ]. Хань ордасы Бұдженсанның Чаң-андағы ақ үйлі аманатта тұрған ұл-қыздарының дәрежесін құл-күңдікке түсіріп тастаумен шектеле тұрады.
Ұлыкүнби Цылидің орнына оның көкесі Етет (Ижыми, 伊秩靡) шығады. Б.з.д. 12 жылы Етет би жабғысы Нәншиді (难 栖) жіберіп Бұдженсанды өлтіртеді.
Бұдженсанның ағасы, Әнрының ұлы Анли би (安犁) Бұдженсанның орнына кішікүнби болады.
Артынан Хань басқағы Дуан Хуйзұң патшасының әмірі бойынша, Бұдженсанның тұқымын құртпақ боп, оның ұлы Фәнчюды (番丘) да өлтіруді жоспарлайды. «Ханьнама. Дуан Хуйзұң ғұмырнамасында» айтылуынша, Дуан Хуйзұң басқаққа қарасты елдерден әскер алып шығады. Қалың қолды көрсе Фәнчю қашып кетер деген Дуан Хуйзұң, таяп келген соң, қалың әскерді жуыққа тастап, таңдаулы 30 кісісімен келіп, Фәнчюды күнби тұрған тұсқа шақыртып алады. Сосын оған: “Бұдженсанның туыстары өзара қырқысып, Хань әулетіндік күнбишенің немерелерін өлтірді. Олар жазықсыз еді. Міне енді патшаның әмірі бойынша елші Фәнчюдың басын алғалы келіп тұр” дейді де, семсер сілтеп Фәнчюды шауып өлтіреді. Фәнчюдың атқосшылары қашып кетеді.
Бұдженсанның ағасының баласы, Фәнчю мен немере ағайын, кіші күнби Анли би мұны ести сала, мыңдаған қолмен келіп, Дуан Хуйзұңды қоршауға алады. «Ханьнаманың» жазуынша, Дуан Хұйзоң Фәнчюды неге өлтіргенін оған түсіндіре келіп, “Мені қоршауға алғандарыңмен, тіпті өлтіргендеріңмен, оған бола Хань әулеті сиырының бір тал жүні де жұлынғалы тұрған жоқ. Ферғана патшасының, Тезек тәңірқұттың басының көшеге ілінгенін үйсіндер әлі ұмыта қоймаған шығар?!” деп, таяуда Ханьнің қалың қолының тұрғанын ескертіп, айбар қылады. Анлидің “Маған неге айтпадыңдар, тым құрығанда мен оған ақтық дәм атаукере таттырар едім ғой” дегеніне, Дуан Хуйзұң “Фәнчю қашып кетсе ауыр қылмыс болар еді. Сендерге алдын ала айтсам, сендер тіпті егілер едіңдер. Сондықтан айтпадым” дей салады. Әрі қайғыға батқан, әрі қорлыққа шыдамаған кіші күнби Анли еңіреген беті тұрағына қайтады.....
Хань жақ Бұдженсанды өлтірген Нәнши cықылдыларға разы болып, мансап және тартулар береді. Хань әулетінің сарай ұлықтары, патшасына айтып жүріп, “салт бас, сабау қамшы жетіп барып, Фәнчюдың басын алып, құдіретімізді танытқан үлесіне,... Үйсіндегі дар, бас ұлықнай, бас бағамдардың қарап тұрып Цылиді өлтіртіп алғандығы үшін, оларға Хань жақ берген қызғылт шашақты мөрлерді алып ап, орнына қара шашақты мөр берген үлесіне” бола Дуан Хуйзұңға мол сыйлық (ішкі аймақ бектігі мен 25 жиң алтынды) бергізеді.
Өжеттің тоқалынан туған бесінші ұлы Бейюанжы (卑爰疐) жабғы Бұдженсанның көкелік орындағы інісі болатын. Оның жұрты Чяңхуаң (彊煌, Тарбағатай тарап сықылды) деген жерде еді. Әлде неше жүз мың адамы бар-ды. Алғашында шығыс жағындағы Ғұн қағанатына жортуыл жасап, олардың мал-жанына тиісе бергесін, ғұндар бұған шүйілгенде, Ғұнмен келісімге келе қап, Шүйдай (趋逮) дейтін ұлын Ғұнға ақ үйлі аманатқа да берген. Ол б.з.д. 11 жылы, екі күнбиліктің басын құраймын, ұлы күнбиді өлтірем деп, өлтіре алмай, аяғы 80 мың адаммен Қаңлыға кетеді. Одан қорыққан екі күнби Хань басқағына тіпті ықтай түседі. Бірақ, Бейюанжы мақсатына жете алмайды. Қайта Хань жаққа жақындауға мәжбүр болады. Б.з. 1-5 жылдары аралығында, Бейюанжы кезінде Цылиді құртқан Ұрылиңді өлтіргені үшін Хань тарапынан “әділетке оралған бек” деген лауазым алады және Хань жақтың көмегімен Ғұн қағанатында ақ үйлі аманатта тұрған ұлын қайтартады. Бірақ, Үйсіннің басын құраймын деген ойынан қайтпай, ұлын қайтарып алғасын, екі күнбиге қысым жасай берген соң, аяғында оны Хань ұлықтары Дуан Хуйзұң мен басқақ Сун Жян (孙建), әскер шығарып, шабуылдап өлтіреді...
Көріп отырсыз. Демек Үйсін екіге жарылғаннан бастап, екі Үйсін ара қырық пышақ күй қалыптасады. Бұған, замандық және геоауқымдық жағдайдан сырт, екі үйсін ұлысбасыларындағы өзімшілдік пен сыртқы килігістің басты себеп болып отырғаны айдан анық.
Бүгінгілер ішінде, Үйсінге саяси құпия міндетпен ұзатылып келген екі хань қызы туралы әр алуан көз қарастар өмір сүруде. Оларды көкке көтерушілер де жоқ емес. Бірақ бұларды оншама әспеттеуге келмейді. Лю Шижюннің назалы көңілмен бәйіт шығаруы, Лю Жиею күнбише жөнінде Шяу Уаңжының: “Ханша Үйсін елінде қырық неше жыл тұрса да, күнбидің мейір-шапағатына бөлене алмады” деген деректері хань қыздарының Үйсіндегі саяси қылықтарының барған сайын әшкереленіп, үйсіндерге жақпағанын ашық аңғартады. Бұл бізден ол қыздарға қарата ғылыми сарап жүргізіп, жеке-жеке өзіне лайық, Хань әулетіне тән экспанциялық бір жақты сезімнен аулақтаған, заманына сай әділ бағалар беруімізді талап етеді.
Көкке көтерушілердің бірі - Уаң Биңхуа. Ол: “Лю Жиеюдың Үйсін еліндегі іс-қимылына жалпылама назар салғанымызда, ол ісжүзінде Батыс Хань әулетінің Үйсін елінде тұратын өкілетті өкілі болып танылады. Ол үйсіндердің әр түрлі жағдайларын қадағалау және оған талдау жасау арқылы шешуші ұсыныстар беріп отырды немесе өз мәртебесін кәдеге жаратып, ықпал көрсетіп, жағдайды тиімді жаққа қарай беттете де білді. Б.з.д. 71 жылы Батыс өңірдің саяси жағдайына бетбұрыс болып, ғұндарға күйрете соққы берген келелі шайқаста, Жиею аса елеулі рөл атқарды; Аусар хан Ней би ‘оспадар, қатыгез мінезінің салдарынан жұрт көңілін қалдырып, елден оқшауланып қалғанда’, ‘оған жұрт наласы күшті’ болғандықтан, Жиею ханша аусар ханның көзін құрту жөнінде орда төңкерісін тіке жоспарлап, оған қолбасшылық етті. Бұл жолғы орда төңкерісі жұмыс тапсырған адамдардың олақтығынан сәтсіз аяқтады. Десе де мұнан Жиеюдың үйсіндер арасындағы ықпалын және оның амалшылдығын аңғаруға болады. Ол үйсіндердің саяси жағдайына өзінің бедел ықпалы арқылы әсер етумен ғана тынбай, оның үстіне Үйсін елін база ете отырып, өзінің оң көзі ‘бұрынғы күңі Фың Ляуды’ ‘Хань әулетінің мойшағын ұстатып, ханшаның елшісі ретінде қалалық мемлекеттерге тарту-таралғы жіберді’, сөйтіп ‘сый-құрметке бөленді’. ‘Фың Ляу тарихтан хабары бар, мәмілегерлік жұмыстарға жатық’, Батыс өңірдің жағдайларын алақанындағыдай білетін, қабілетті әрі едәуір іскер әйел мансапты еді. Батыс өңірдегі елдер оны сыйлап ‘Фың бике’ деуші еді. Оның күйеуі үйсіндердің оң қол аба сардары еді. Ол кезінде өзінің осы қатынасынан пайдаланып, Өжет жоспарлаған тағы бір бүлікті тыныштандырып, бір жайлы етті. ‘Аусар хан’ Ней би өлгеннен кейін, Хань әулетінің мақұлдауынсыз, Өжет өз бетімен хан тағына отырып алды. Мұны естіген Хань әулеті оған аттаныс жасамаққа қосындарын жасақтап, астық жинап жігі-жапар болды. Ақырында Фың бике бастаған Хань әулеті елшілігінің жарастыруы нәтижесінде, Өжет күнбилік орынды босатуға келісімін беріп, ‘кіші күнби’ болды да, Хань әулеті ‘Өңкей биді Үйсіннің ұлы күнбиі’ етіп тағайындады. Сонымен бір ел екіге бөлінді, ‘қияндарды (чяңдарды) талқандаушы сеңүн қорғаннан шықпай жатып’, дүмпігелі тұрған қырғын соғыстың алды алынды. Фың бикенің үйсіндердің арасындағы беделі жоғары еді, үйсіндерге мейірі де бар еді. Жиею ханша жасы егделеп Түнязыға қайтып кеткеннен кейін де, ол үйсіндердің ұлы күнбиі Сең би тым босбелбеу болғандықтан, жасының ұлғайғанына қарамай, патшаға өздігінен ‘үйсін еліне барып, Сең биге сүйеніш болсам’ деп талап қойды әрі оның бұл талабы да іске асты”[ ] деген екен.
“Әрине тарихи тұлғаларды төрлету мен төмендету белгілі ережелерді таған етеді. Әлмисақтан бүгінге шейінгі әлемдік тарих ғылымының дамуына көз тастағанда, тарихи тұлғаларды төрлету мен төмендетудің мынадай өлшемдері бар: Бірі, адамзат қоғамының ілгерілеуін өлшем ету, адамзат қоғамының ілгерілеуіне және мәдениеттің дамуына пайдалы болса төрлету, олай болмаса төмендету; енді бірі, айрықша дәуірдегі ұлттық этикалық моральді өлшем ету, соған лайығын төрлету, әйтпесе төмендету; тағы бірі, жекенің табының не тобының мүддесін өлшем ету,... белгілі тап не партияның мүддесіне пайдалыны төрлету, пайдасызды төмендету. Тұлғаларды бағалаудың жалпы алғандағы өлшемі осы үшеу, дей тұрғанмен адамзат табиғатындағы шындық, ізгілік, көркемдікке негізделгенде, адамзат өркениетінің ілгерілеуін негіз еткен өлшем жетекші өлшем болады” [ ]. Әрине, Жау Рүнмиңның бұл талдауы бүгінгілердің тарихи тұлғаларға әр түрлі баға беруіне қаратылған ұстанымдық көзқарасы. Бұл үш өлшемнің тарихтың біз сөз қылып отырған сатысында түгел кезіге бермейтіні белгілі. Дегенмен ол кездегі тарихи тұлғаларға баға бергенде өлшемнің сол тарихи кезеңде қалыптасқан жағын ескере отырып баға беруімізге болады, әрине.
Нағыз тарихшы тарихи оқиғалар мен тұлғаларға баға бергенде оған қатысы бар бүгінгі және кешегі жақтардың бір жағының ғана мүддесі тарапқа шығып алмауға тиіс. Өйткені тарих - үгіт тұрмақ, саясаттың да құралы емес. Әрі болған оқиғаның шынын айтуды, әрі оған адамзаттың ең ортақ мүддесі тұрғысынан әділ, соның үшін де қалыс баға беруді талап етеді. Бүгінгі адамзат өркениеті мен дәуір тынысының талабы да, шындық, ізгілік, көркемдік талаптары да тіптен сондай.
Мен, бүгінгілердің осы тектес көзқарастарын таразылай және қисынды саналғанын пайдалана келе, өзімдік бағаларыма тұрақтаймын. Сонда Лю Жиеюға деген бағамды нақтылап айтсам былай:
А. Уаң Биңхуалар хань қыздары мен олар ерте келген адамдардың Хань әулеті үшін міндет өтеген саяси қызметкерлер (қадағалайтын, талдайтын, ұсыныс әзірлейтін және ықпалын жүргізетін, қажеті түскенде соғыс не қастық жолымен Хань әулеті мүддесін қорғайтын “өкілетті өкіл” тобы) екенін дәл де дұрыс және ашық айтқан. Мұнысы жөн және шыншылдық.
Ә. Б.з.д. 71 жылы, Үйсін ғұндарға күйрете соққы берген керемет шайқаста (шынына келгенде, бұл соғыстың басты себебі де, оның әділетті немесе әділетсіз соғыс екені де ішкерілей зерттеуді талап етеді), Лю Жиеюдың Хань жақтан әскери көмек сұрағаны және ол көмекші қолдың соғыс майданына беттегені рас. Алайда ол әскери көмек Оңғай айқасқан соғыс майданына да, соғыс олжасына да араласқаны жоқ. Бұл да былайғы жерде себебі зерделеуді қажет ететін сырға мол күрделі тақырып.
Б. Нәби күнбидің (Ней би) ханьдер көзқарасы бойынша жағымсыз саналғаны рас. “Оспадар, қатыгез мінезінің салдарынан жұрт” (демек Хань жақтың - С. Ж.) көңілін қалдырған, олардан “оқшауланып қалған”, оған бұл “жұрт наласы күшті” болған. Алайда, тарихи деректер мен Уаң Биңхуалардың айтып отырған «жұрты» - Үйсін ұлысындағы ат төбеліндей ханьдер ғана. Бүкіл үйсіндер ішінде Нәбиді қолдайтындар аз еді деу ақылға сыймайды. Үйсін екіге ыдырағанда елдің көбінің Өжет жаққа кетуі де, Чаң Хұйлардың Өжет жаққа қашқандарды әрең тоқтатуы да, Хань басқағы не елшісінің неше рет қоршауға алынуы мен кейінің өлтірілуі де, кейін келе Үйсін жұртының Ханьнен алыстап кетуі де осыны түсіндіреді. Ал, дәл осындай жағдайда Лю Жиеюдің “аусар ханның” көзін құрту жөнінде орда төңкерісін тіке жоспарлап, оған қолбасшылық етуі - зор қателік, тіпті ауыр қылмыс!. Бұл арада, жоғарыда Жау Рүнмиң айтқан “адамзат табиғатындағы шындық, ізгілік, көркемдікке негізделгенде, адамзат өркениетінің ілгерілеуін негіз еткен өлшем жетекші өлшем болады” дегенге салсаңыз да сол бағаны беретін боласыз. Бұл қылмыстың астында, Нәби күнбидің Үйсін жұрты ішіндегі абыройын мөлшерлей алмау тұр; бүкіл Үйсінді тек бір Нәби күнбидің көзін құртумен ғана Ханьге қарата салу мүмкін емесін көре алмау жатыр; Хань әулетіне арқа сүйеген дөрекі күшімжеттіліктің, саны аз ұлтқа қарата қорлау саясатының көз алдағы және ұзақтағы салдарының неге соғарын біле алмау көрінеді; екі ел арасындағы құда-андалық, татулықты дөрекі тәсілмен бұзу харекеті бар;... осыдан былайғы құлдырау оқиғаларының өрбуіне де - Үйсін ұлысының ыдырауы мен бара-бара мемлекет санатынан қалуына да; тіпті тек Хань мүддесінен шыға айтқанда да, Жұңго экспанциясының зор бөгетке жолығуына да [өзге іргелес ұлыстардың, ханьмен құдаласқан Үйсін жолын қате санап, ол беталыстан қашуына да (Уаң Биңхуаларша, яғни «Үйсін туралы зерттеуінің» соңындағы “Батыс Хань патшалығы заманында үйсіндерде болған ірі оқиғалардың жыл көрсеткіші” дегеннің ең ақырғы сөзімен айтқанда, “Батыс өңір елдері содан кейін Хань патшалығынан бетбұрып, басқақ Дан Чинді өлтірді” дегендерге дейін баруына да); тіпті Хань әулетінің іргесінің осыдан соң кеңеюден қалуына да;]... Лю Жиеюдың сол қателігі - мұрындық , сіріңкелік рөлдегі басты себеп.
Еларалық байланыстағы мұндай тарихи оқиғалар мен қателіктер бүгінгі заман елдері үшін де өте маңызды сабақтарды қамтып жатыр!
«Ханьнама»: “Үйсіндер екі күнбилікке ыдырағаннан кейін, Хән әулеті оларды ренжіткендіктен, бұл мемлекетте тыныштық болмады” деп жазған екен [ ]. Мұның шындық екенін жоғарыдағы қырық пышақтық жағдай әбден растайды. Уаң Биңхуалар: Сонымен, “Батыс Өңірдегі елдер Уаң Маңнан (тақты көтеріліс арқылы алған, Орта Жазықтыңосы кездегі патшасы. - С. Ж.) үміт үзеді. Сонан, Қарашәрі хандығы алдымен көтеріліп, басқақ Дан Чинді (但钦. - С. Ж.) өлтіреді” дейді. Мұны “Уаң Маңнан үміт үзеді” дегеннен гөрі, Лю Жиею сықылды Хань ұлықтарының астам да дөрекі қимылдарынан соң, Хань әулетінен үміт үзді деген жөн.
Бұл арада, Ли Далұңның өз еңбегіндегі [ ] мына сөзі екі ел (Хань мен Үйсін) байланысының соңғы нәтижесіне жасалатын қорытындыға көмекші бола алатындай. Ол: “Батыс Хань әулеті мен Үйсін байланысына қатысты шығармалардің дені Батыс Өңір басқақтығының құрылуын [ ] Батыс Хань әулеті мен Үйсін байланысындағы бұрылыстың нышаны санайды. Менің бұл дәріптеуге қосылғым жоқ... Ең алдымен, Батыс Өңір басқағы құрылған алғашқы кезеңде (демек б.з.д. 59 жылдан соңғы 10 шақты жылда да. - С. Ж.), оның Үйсінді басқару құқығы болғаны жоқ... Екіншіден, Үйсіннің күнбиден құлдай қарайғы ұлықтарына Батыс Хань әулетінің тағайындаулары (ісжүзінде оларға тағайындау нышаны саналатын шашақты мөрлерді ұсынуы - С. Ж.), Батыс Хань әулеті басқағы құрылған кезде емес, б.з.д. 53 жылдан соң ғана болды... Үшіншіден, (б.з.д. 72 жылы. - С. Ж.) Батыс Хань әулеті мен Үйсін тізе қоса Ғұнға соққы берді, Чаң Хуй Күсәнді жазалағанда Үйсін әскері қатысты дегенге сүйеніп Батыс Хань әулеті Үйсіннің армиясын жию, тізгіндеу, қолбасылық ету құқықтарына ие болды деудің себебі жеткіліксіз... Өйткені Ғұнға қарсы Үйсін қолын Күнби өз еркімен аттандырды, Батыс Хань әулеті жиып аттандырды деген сөз жоқ. Жылнамалардағы күнби өзі басқарып (“昆弥自将”) деген сөз Чаң Хуйдың Үйсін армиясын тізгіндеу, оған қолбасылық ету құқығын жоққа шығарып тұр (оның үстіне ол кезде басқақтық құрылмаған. - С. Ж.)... Ең соңында,... Батыс Хань әулетінің Өжет былығын сәтті жөндеуі негізінен, Чяңдарды күйреткен Шин Ушян сеңүнның қалың қолды шекараға (Дүнхуаңға. - С.Ж.) әкеп тұрғандығы үшін, Өжеттің амалсыз тізе бүгуінен... Жиып келгенде, мен Батыс Өңір басқағының құрылуы Батыс Хань әулеті мен Үйсін байланысының бұрылыс нышаны, яғни ол Батыс Хань әулеті Үйсінді өзіне біріктіруді орындады деп қарайтын көзқарасты тарихи фактіге үйлеспейді деп танимын” дейді. Басқақ Го Шуннің (郭舜) Хань ордасына сан рет жазған хатындағы: “Қазіргі жағдайдың тұрғысынан қарағанда, үйсіндерге жанасудан түк те пайда түскен жоқ. Қайта, олар Кіндік Қағанатқа (Жұңгоға - С.Ж.) басы артық шаруа тауып беріп отыр” [ ]дегені де тағы бір қырынан Ли Далұңдікін растай түседі.
Жұңго ғалымдары Хань әулеті мен Батыс Өңір ара бір ғасырдан аса (үйсіндермен бір ғасырға таяу ғана) байланыстың ең соңғы сатысы - “Үшінші сатысы - (Батыс Хань әулетінде, б.з. 1-5 жылдары салтанат құрған патша. - С. Ж.) Пиңдидің (平帝) таққа отыруы мен басқақ (都护) Дан Чинның (但钦) өлтірілуі. Бұл кезде Батыс Хань әулетінің Батыс Өңірдегі үстемдігі біртіндеп жемірілді. Юанди (元帝. б.з.б. 48-33жж. -С. Ж.) кезінде қатер төне бастаған Батыс Хань әулеті Чыңди (成帝. б.з.б. 32- 07 жж. - С. Ж.) уағына барғанда құлау жолына түскен болатын. Таққа Юанди (哀帝) шыққаннан кейін дағдарыс тіптен ауырлады... Туылған оқиғалар Батыс Өңірдегі мемлекеттердің Хань істерінен жерігенін, ал ғұндардың Батыс өңірге қайта ықпал жасай бастағанын аңғартатын. Дан Чиң - Батыс Хань әулетінің ең соңғы тұтығы (басқағы. - С. Ж.). Дан Чиң өлтірілгенде Хань жорыққа шыға алмады. Сонымен Батыс Хань әулетінің Батыс Өңірдегі үстемдігі (шынына келгенде, тек ықпалы ғана. – С.Ж.) мүлде құлады” [ ].
Демек Хань әулетінің Үйсін ұлысына сәл ықпалды болған кезі б.з.д. І ғасырдың екінші жарымының бас кезіндегі 20 жылға таяу уақыт қана. Ал, ширек ғасырға жетпейтін осы уақыттағы ықпал да шамалы болатын. Оған Хань Шюандидің уәзірі Шяу Уаңжылардың, б.з.д. І ғасыр ортасында: “Лю Жиеюдың Үйсінге барғанына 40 жылдан асты. Үйсін мен Хань екі ел байланысы әлі де тығыз емес. Хань шекарасы да тынышталмады. Мына Үйсіндегі саяси өзгеріс (Өңкей емес, Нәбидің таққа шығуын айтады. - С. Ж.) менің өткендегі пікірімді растады. Лю Жиеюдан туған ұл күнбиге мұрагер бола алмайды екен, онда жас қағанке Шяңфуды астанаға қайтартайық. Әйтпесе мұның арты апат болуы да ықтимал” деуі де куә.
Расын айтқанда, “Батыс Өңір елдері сонан кейін (Хань патшалығынан. - С. Ж.) бет бұрып, басқақ Дан Чинді (但钦) өлтіреді” (“ 西域诸国由是叛, 杀都护但钦”) [ ] деу немесе «Ғибратнама. Уаңмаңның шыжянго 5 жылғы тарауында» “Батыс Өңірдегі елдер сенімісіздігіне бола Уаң Маңнан күдер үзеді. Алдымен Агни хандығы қарсыласады да, басқақ Дан Чинді өлтіреді. Сосын Батыс Өңірмен байланыс ыдрайды” деу – Агниден де батыста жатқан үйсіндердің Хань жақпен ат кекілін кесіскендігінің белгісі.
Сондықтан, Хань әулеті, б.з.д. І ғасырдың соңғы жарымы басталғанда, қысқа уақыт Үйсін ісіне белсене араласқанымен, оны өзіне бағындыра алғаны жоқ. Мұны шыншыл Жұңго ғалымдары да, «Үйсін ұлысы бастан-аяқ Батыс Хань иелігіне енбеген беті кеткен» (乌孙国从未被并入西汉的版图 [ ]) деп мойындайды.
Алайда Үйсіннің дербестігі мен өз алдына күшті де ірі елдігі екіге ыдырағаннан бастап құлдырауға бет алды. Бұл құлдырау оны батыстағы өзінен күшті қандастарына қосылуға немесе өз ішіндегі қайта күшейген (Дулы-Дулат, Иөбән-Албан, Түркеш-Сарыүйсін, Шығыл- Секел, т.б.) тайпалардың өз алдына оңаша шаңырақ көтеруіне қарай жетектей берді. Ал, Хань жақ өзінің ішкі былығымен (оған ұласқан Уаң Маңның төнкерісі, Шығыс Хән әулетінің ес жиюы, т.б. мен) болып кетті.
Сөйтіп, үйсіндер жалғасты өмір сүргенімен, біріккен, бір орталыққа бағынған, тәуелсіз де күшті Үйсін мемлекеті тарих сахнасынан түседі.